Білім алушыларды тәрбиелеуде қҰндылықҚа бағытталған тәсілді жүзеге асыру бағдарламасы

381 
4 «ҚҰҚЫҚТЫҚ САНА – ҚАУЫМҒА ПАНА» ЖОБАСЫН ІСКЕ АСЫРУ 
ЖӨНІНДЕГІ ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫМДАР 
 
Мектепке дейінгі білім беру 
Балалық шақ – бұл психологиялық тұрақтылықты, моральдық 
бағдарларды, өміршеңдікті және мақсаттылықты қамтамасыз ететін тұлғаның 
іргелі қасиеттері қалыптасқан кезең. Мектепке дейінгі жастағы балалардың 
құқықтық тәрбиесіне көп көңіл бөлу керек, өйткені мектепке дейінгі балалық 
шақ баланың жеке басының қалыптасуы үшін ең қолайлы кезең болып 
табылады.
Жеке тұлғаның құқықтық санасының дамуы – бұл адамның өмір бойы 
жалғасатын ұзақ, күрделі және қарама-қайшы процесс. Адамдардың мінез-
құлқының әлеуметтік нормалары туралы, адами қарым-қатынастардағы белгілі 
бір тәртіптің қажеттілігі туралы ең алғашқы идеялар балалық шақта мектепке 
дейінгі кезеңде пайда болады. Мектепке дейінгі жылдары көзқарастар, өмірлік 
ұстанымдар және жеке мінез-құлықтың типтік мотивтері белсенді түрде 
қалыптасады. Адамның қалыптасуының осы кезеңінде құқық туралы түсінік 
пен оған деген көзқарас негізінен құқықтық саладағы адамның кейінгі мінез-
құлқына байланысты. 
Мектеп жасына дейінгі бала мінез-құлықтың бастапқы тәжірибесін, 
жақын адамдармен, құрдастарымен қарым-қатынасты алады, қоғамның 
моральдық нормаларын игереді. Балалар адам үшін туған жерге, Отанға деген 
сүйіспеншілік, басқаларға мейірімділік, басқа ұлт адамдарына құрмет, өздігінен 
іс-әрекеттегі белсенділік пен бастамашылық, адамдардың еңбек нәтижелеріне 
мұқият қарау қабілеті, оларға қол жеткізуге деген ұмтылыс сияқты маңызды 
белгілерді қалыптастырады. Баланың құқықтық кеңістікте өмір сүретінін, 
сондықтан оны құқықтық мәдениетпен таныстыру маңызды, дамушы және 
әлеуметтендіретін ресурс екенін ескере отырып, осы қасиеттерді дамыту өте 
маңызды. 
Жеке дамудың алғашқы кезеңдерінде баланың әртүрлі арналар мен 
ақпарат беру құралдарын қолдана отырып, білімі бар, соның негізінде қоршаған 
әлеуметтік шындық туралы белгілі бір түсінік қалыптасады, сананың бағыты 
қалыптасады, мінез-құлық нормалары мен заңдылықтары игеріледі. 
1 жастан 3 жасқа дейін баланың әлеуметтік қызмет субъектісі ретіндегі 
мүмкіндіктері өте шектеулі, дамымаған, көбінесе қоршаған шындық 
объектілерімен өзара әрекеттесудің психофизиологиялық деңгейіне дейін 
төмендейді 
[25]. 
Бала 
пайда 
болған 
санада 
сыртқы 
әлеммен 
сәйкестендіретіндіктен, оның психикасы қажеттіліктерді қанағаттандыруға 
және жағымсыз жағдайларды болдырмауға мүмкіндік беретін қарапайым мінез-
құлық стандарттарын қабылдайды. Бұл жас кезеңін жеке құқықтық сананың 
қалыптасуы мен дамуының бастапқы кезеңі деп атауға болады., яғни баланың 
құқықтық әлеуметтенуінің бастауы. 
Шамамен 
3 
жастан 
бастап 
бала 
өзінің 
сыртқы 
әлемнен 
айырмашылықтарын анықтай отырып, «3 жылдық дағдарыс» ретінде көрінетін 
оған міндетті болып табылатын білім алушыларды, модельдерді, ережелерді 

382 
қайта бағалайды [25]. Бұл процестің нәтижесі – өзін-өзі тану саласында 
қоршаған ортамен өзара әрекеттесудің нормативтік критерийлерін өзін-өзі 
бағалау мүмкіндігі. Осы кезеңде құқықтық тәрбие жұмысын жүргізудегі 
кемшіліктер мен қателіктер балаларда адалдықтың, агрессивтіліктің, 
қатыгездіктің, өзімшілдіктің, ашкөздіктің және т.б. пайда болуына ықпал етеді. 
4-5 жастан бастап бала, әдетте, жаңа білімге деген қажеттілікті 
арттырады, ұйымдастырылған оқу іс-әрекетіне деген ықылас пен бейімділік 
пайда болады. Сонымен қатар, мектеп жасына дейінгі баланың әлеуметтік орта, 
Ұлттық контекст талаптарына сәйкес мінез-құлықты өзін-өзі реттеу қабілеті 
артады, орындаушылық, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі ынталандыру сияқты 
қасиеттер дамиды. Сыртқы норма ересектердің, әсіресе тәрбиешілердің 
бұйрықтарымен байланысты [26].
Психологтер бұл жастағы мектеп жасына дейінгі балалар өздерінің 
тәрбиешісінің пікіріне «соңғы шындық» ретінде қарайтындығын айтады. 
Мектеп жасына дейінгі бала санасының сыртқы рецепттерге ұқсас ашықтығы 
саналы мотивтер мен мақсаттарға негізделген: жаңа іс-әрекеттерді игеру, бала 
дамуының осы кезеңіндегі қайшылықтарды шешудің түрі мен әдісін 
белгілейтін нормалар жүйесі. Әлеуметтік талаптар мен тыйымдардың болуына 
байланысты бала міндетті және тыйым салынғанын түсінеді. «Мен қалаймын» 
позициясымен қатар, «мүмкін», «мүмкін емес», «керек», «қажет» әлеуметтік 
бағдарланған категорияларды ұстану айқын көрінеді. Сыртқы және ішкі 
әлемнің – «өзі үшін» және «басқалар үшін» мінез-құлық әртүрлі арақатынасы 
көрінеді. Талаптардың болмауы және қажеттіліктерді қанағаттандырмау қарым-
қатынастың әлеуметтік міндетті сипатының дамымауымен мектеп жасына 
дейінгі баланы қалыптастырады. 
Мектеп жасына дейінгі балаларды құқықтық тәрбиелеу бойынша жұмыс 
балалардың мінез-құлықтың адамгершілік нормаларын және ересектермен және 
басқа балалармен өзара қарым-қатынастарды түсінуіне және қабылдауына 
сүйенуі тиіс. Шартты түрде оны үш кезеңге бөлуге болады.
Бірінші, негізгі кезең – моральдық нормалармен, ережелермен танысу, 
оның барысында балалар оларды орындаудың артықшылығын түсіне бастайды, 
құқықтар мен міндеттерді үйлестіруді үйренеді.
Екінші кезең – балалардың өз құқықтарын таныстыру және түсіну: 
демалу, білім алу, ат қою және т.б. Құқықтарды білу – баланы, оның қадір-
қасиетін ересек адамның қол сұғуынан қорғайтын қалқан. Түсіну баланың 
мүмкіндік деңгейді көтерудің бір құралы және жеке тұлға ретінде ашылуға, 
иелену құқықтарымен беріледі. Содан кейін мінез-құлық дағдылары 
қалыптасады.
Үшінші кезең – «Бала құқықтары туралы конвенциямен» және адам 
құқықтарын қорғау жөніндегі басқа да құжаттармен танысу [27].
Мектеп жасына дейінгі балаларды құқықтық тәрбиелеудің негізгі 
міндеттері: 

жүктеу/скачать 5.22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: