Білім алушыларды тәрбиелеуде қҰндылықҚа бағытталған тәсілді жүзеге асыру бағдарламасы

463 
объектісі ретінде қарау - осының бәрі балаларда еңбекке және еңбек 
адамдарына деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелейді. Халық еңбекті тек 
табиғаттың адамға берген баға жетпес сыйы ретінде дәріптеп қана қоймайды, 
белгілі бір дәрежеде оның шабыттандырған сипатын идеал етеді: «Еңбек - 
бәрінің әкесі», «Еңбектің ұшқыны әрекетсіздіктен жақсы», «Сүйіп істеген 
жұмыс күннен де жарқын»,«Біткен жұмыс раушан гүлінің рахатын алады». 
Халық даналығы адамның тек жұмыс істегенде ғана әдемі екенін көрсетіп, 
«көмірші қара жүзден ұялмайды» деп тұжырымдайды. Сондықтан балаларды 
еңбекке деген сүйіспеншілікті ерте жастан тәрбиелеу отбасының қасиетті 
борышы болған. 
18 ғасырдың ақыны Махтұмқұлы халықтық даналықты қорыта келе, бала 
кезінен еңбекте шыңдалмаған адамға ересек болғанда еңбек ету ұнамайды, ол 
жалқау болады деп санады. 
Қазақстан мектептеріндегі жас ұрпақты еңбекке тәрбиелеу өзекті 
міндеттерінің бірі болатын бай этнопедагогикалық мұраға негізделген. Бұл 
мұра дәстүрлі еңбекке тәрбиелеу, болашақ менеджмент, маркетинг, 
технологиялар, бизнес және басқа мамандықтармен байланысты кәсіби оқу 
бағдарламасы арқылы оқытуды ұйымдастыру, тәрбиенің өнімді еңбегі мен 
іскерлік бизнесіне көшуді көрсетеді. Сонымен қатар, жастардың бойында 
еңбекке деген сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына деген құрметті 
қалыптастыру, жұмыс барысында олардың дағдылары мен іскерлік қасиеттерін 
қалыптастыру қажеттігін[12] түсіндіреді. 
Ежелден бері қазақтар күнделікті жұмысында қолданбалы өнерді 
дамытып келген. Қазақтар ру, отбасы, жеке адамның ең қажетті заттарын 
көркемдік талғам мен талапқа сай дайындаған. Яғни, қолданбалы өнер 
туындыларын жасауға материал ретінде мал шаруашылығының жүні, терісі, 
сүйектері мен мүйіздері пайдаланылған. Балалар сәби кезінен бастап 
қолданбалы өнердің құпиялары мен сырларын біртіндеп меңгеріп, өскенге 
дейін айтарлықтай керекті тәжірибе жинақтаған. Оларды қолөнерге ата-
аналары, ауылдың тәжірибелі ақсақалдары мен шеберлері үйреткен және 
тәрбие мақсатында түсіндіру, ұсыныс, кеңес беру, жаттығу, мақұлдау, мадақтау 
және т.б. әдістерін қолданған. 
Осының бәрін ескере отырып, ер балаларды жас кезінен бастап қолөнерге 
үйреткен. Әсіресе ағаш өңдеу өнеріне ерекше назар аударған. Адамдар ағашты 
өңдеумен айналысатын қолөнершілерді ерекше атап өтіп, олардың кәсіптерін 
өздерінің жасайтын бұйымдармен атаған - «үйші» («киіз үй жасау шебері»), 
«ерші» (ер-тоқым жасау шебері), «арбашы» (арба жасау шебері), «ұста» (темір 
ұстасы). Бұл шеберлер өздерінің негізгі кәсібі бойынша бұйымдардан бөлек 
басқа да бұйымдар жасай алатын болған. Мысалы, темір ұсталары тұрмыстық 
ыдыс-аяқ шығарумен қатар темір және сүйек бұйымдарын өңдеуге да қатысқан. 
Киіз үй жасаушының, киіз үйдің ағаш бөлшектерін жасайтын шебердің 
жұмысы көп қажырлы еңбекті қажет етеді. Балаларға осы қолөнерді үйрету 
кезінде шеберлер оларды киіз үйдің керек жақтауымен таныстырады (кереге - 
киіз үйдің дөңгелек қабырғаларын жасайтын ағаш тор, уық -киіз үйдің 
жоғарғы күмбезін ұстайтын майысқан ойыс бағаналар), ағаш түрлері (тал, 

464 
көк тал, ақ тал, ақшыл сары тал, қайың және т.б.), ағаш өңдеудің құпияларын 
білуді, ағаш өңдеуге арналған құралдармен дұрыс жұмыс жасауды үйретеді. 
Мысалы, жылдың белгілі бір кезеңінде ағаш кесу, оны кептіру, таңдау, 
қыру, безендіру және т.б. көрсетіледі. Шеберлер киіз үйдің бөлшектері - 
шаңырак, киіз үйдің жоғарғы жағындағы ағаш шеңбер, кереге, уық, түйіскен 
ағаштар, «шиқылдаған» ағаш есіктің (қос есіктен, маңдайшадан, екі бүйірлік 
баған мен табалдырықтан тұрады) дайындалуын қатаң бақылайды. Өз бетімен 
жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру үшін оқушыларға шығармашылық 
қиял еркіндігі беріледі, сол еркіндік аясында олар өздері есіктің бетіне өрнекті 
қөрініс суреттерін салатын болған. Осыған байланысты, шеберлер 
оқушылардан өздері жасаған туындылардың эстетикалық әдемі, әсем де 
сапалы, нағыз өнер туындылары болуын қатаң талап еткен. Киіз үй 
жасаушылардың жұмысы адамдар арасындағы мұқият, психологиялық қарым-
қатынасты талап ететін өте қиын жұмыс болған. Себебі киіз үйлер нақты 
адамдардың тапсырысы мен келісімі бойынша жасалған.
Киіз үйлердің көлемі де (4, 6, 8, 10 т.б қанаттан тұратын киіз үй), киіз 
үйлердің өрнектері де әртүрлі болады. Мұның бәрі шеберлер мен оқушылардан 
өз ісін шебер білуді талап етеді. 
Қазақ халқының өмірі көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы 
жағдайда өтті. Олардың үй жиһаздары мен ағаштан жасалған ыдыс-аяқтарының 
өзіндік ерекшеліктері бар. Ағаштан жасалған үй жиһаздарына киіз үйдегі төсек-
орынға арналған аяғы бар ағаш тіреуіш, ағаш науа, қымыз қамшы, ағаш ыдыс, 
ағаш кесе, қымызға арналған ағаш тостаған, тосаған - кішкене дөңгелек ағаш 
кесе, ағаш қасық (ожау), ағаш қасық, күбі (қымыз бен шұбатты шайқауға 
арналған орамалы бар биік ағаш ыдыс), ағаш шелек, ағаш келі және басқа да 
өнімдер жатады. Шебер қолөнершілер бұл бұйымдардың беттерін ою-
өрнектермен безендіріп, оларды сүйекпен, түрлі металдармен, тастармен және 
әйнекпен көмкеру арқылы өрнектермен әдемі бояған. Мәселен, мысалы, ағаш 
кереуеттер өздерінің көркемдік ерекшеліктеріне сәйкес боялған: төсек, өрнекті 
төсек немесе қарапайым кереует деп аталған. Бұл кереуеттер ою-өрнекпен 
боялған, оның алдыңғы «бөлігінің ортасында үлкен дөңгелек гүл ойған. 
Ойылған ою-өрнектер көбінесе өсімдік тәрізді болған, оларды мәнерленген 
қошқар мүйіз, бір мүйіз және әртүрлі геометриялық пішіндермен толықтырған. 
Өрнекті ою-өрнектер қызыл және қара бояулармен боялған». 
Үй жиһазының басқа түрлерінде мәнерлі қошқар мүйіз, бір мүйіз, 
өсімдіктер мен ұшатын құсқа ұқсас ою-өрнектердің көптігі, сүйектен ойып 
жасалған нәзік ою-өрнектер де кездеседі. Қазақтар арасында қолдарынан бал 
тамған шеберлер жастарға өз қолөнерін үйретуден жалыққан емес. Олардың 
бірі ағашты өңдеуге, екіншісі - темір соғуға, үшіншісі - күмістен бұйымдар 
жасауға үйреткен. Осылайша, олар жұмыс сапасы мен еңбек өнімділігін қалай 
жақсартуға болатындығын түсіндіріп, балалар сенім артып, талаптарды 
біртіндеп қиындата отырып, оларға өздерінің мүмкіндіктеріне сенуі үшін 
сынақтар өткізген. Осыған байланысты қазақ баласының шеберлігі мен 
бейімділігі жетілдіріліп, оның еңбекке деген көзқарасы мен қызығушылықтары, 

465 
еңбексүйгіштік, төзімділік, ұжымшылдық және басқа да қасиеттері 
қалыптасқан. 
Қазақтар ежелден келе жатқан халық ретінде өзінің әлеуметтік өмірінде 
тұрғын үй салу, киім тігу, өмір сүруге қажетті бұйымдар шығарумен 
айналысқан және оларды күнделікті өмір барысында орынды қолданған. 
Халықтық салттың кез-келген түрі өмірмен, әлеуметтік тарихпен және 
халықтың қолөнерімен тығыз байланысты болды. 
Халықтың тұрмыстық жабдықтарына аңшылыққа, мал өсіруге және 
егіншілікке қажетті құралдар мен жабдықтар кіреді. Жас ұрпаққа үлгі көрсете 
отырып, ересектер кілем, алаша (талшықсыз ірі жүнді жолақты кілем), ши, 
басқұрт (жүннен тоқылған тоқыма) тоқып, арқан, жіп иірген, былғарыдан 
жолақтар, былғарыдан және иленген былғарыдан белдеулер кесіп, қамшы 
өрген, түрлі ыдыстарды, бесік, үй ыдыстары, киіз үйдің қаңқасы, ағаш кереует, 
кебеже (тамақ пен ыдыс-аяқ сақтауға арналған ағаш сандық), сандық және 
басқа керек-жарақтар жасаған. Осының бәрін көрген өскелең ұрпақ болашақта 
оларды өз қолөнеріне айналдырған. 
Халықтың өміріне қажетті меншіктің бір тобы - тұрмыстық ыдыстар, 
екінші тобы - шикі ет, қару-жарақ, көшпелі және жаяу серуендеуге арналған 
жабдықтар. Шеберлер қолөнердің тас өңдеу, сүйек ою, ағаш ию, мүйіз қорыту, 
металл соғу сияқты ауыр түрлерімен де шұғылданды. Сондықтан да қол еңбегі 
екі топқа бөлінді: «ер адамға тән қолөнер» және «әйел адамға тән қолөнер». 
Мысалы, тас, саз, сүйек пен мүйіз, металл және ағаштан бұйымдар жасау 
сияқты ауыр жұмыстарды ер адамдар атқарды, оларға сол жұмыстарды меңгеру 
үшін ер балалар көмектесті. Өз кезегінде әйелдер нәзік жұмыстармен 
айналысты: кесте тігу, тоқу, шілтер тоқу, сырмақ басу, былғары киім тігу. 
Оларға осы еңбекті меңгеру мақсатында жас қыздар көмектесті. 
Халықтық педагогикада өскелең ұрпақ басқа еңбек түрлеріне де қатысты. 
Қазақтардың ұлттық өмір салты аңшылық, ауылшаруашылық, қол және 
тұрмыстық еңбекке негізделген. Сондықтан балалар алғашқы саналы 
әрекеттерін өзіне-өзі қызмет ету және басқаларға қызмет көрсетуден бастап, 
кейін ауылшаруашылық жұмыстарына араласа бастайды. Міне, осылайша 
баланың іскерлігі мен дағдылары оның жас ерекшелігіне сәйкес қалыптасады 
және жетіледі, сонымен бірге ер жетіп, тұлға ретінде қалыптасады және 
мақсатқа жетуге ұмтылады. Баланың тұлға ретінде өсу кезінде оның өмір сүру 
дағдылары мен іскерлік қасиеттері бойына сіңіріледі. 
«Мамандарды кәсіби даярлау жүйесіндегі этнопедагогика» атты 
монографиясында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ның профессоры А. С. Мағауова 
«еңбек тәрбиесі - халықтық педагогиканың негізі, ал қажырлы еңбек адамның 
жеке қасиеттерінің қалыптасуын дәлелдейді» деп атап өтеді 
[
13]. 

жүктеу/скачать 5.22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: