Білім беру бағдарламасы 5В011900 «Шетел тілі: екі шетел тілі»
Когнитивтік лингвистика арналары
жүктеу/скачать 0.97 Mb. Pdf көрінісі
|
|
2. Когнитивтік лингвистика арналары. Когнитивтік лингвистиканың сан-салалы арнасы бар, оларға апаратын жол да бірнешеу. Енді осылардың бірқатарын келтіре отырып, олардың маңыздылығы жағынан бірі екіншісінен артық, не кем емес, тең екендігін айта кеткен жөн. 1. Ең алдымен, когнитивтік лингвистиканың негізін кемінде жүз жылдан астам уақыт бойы қалыптасып келе жатқан тіл туралы ғылым мен адам психикасы жөніндегі ілім арасындағы байланысты зерттеудің тарихымен бірлікте қарастырамыз («тіл біліміндегі психологизм» мәселесі сөз етілген кезде ХІХ ғ. классиктері А.А.Потебня мен Г.Штейнталь, В.Вундтардың еңбектері негізге алынады). Тіл қызметін түсіндіруге белгілі бір психологиялық механизмдер арқау болатындығына қай кезде де ешкім шек келтірмеген. Бірақ лингвистер мен психолог мамандардың бірлесіп зерттеу жүргізуі шешімі қиын кедергілерге ұшыратады. Себебі, әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар қатарына жататын лингвистика мен психологияның екеуі де әдіснамалық тұрғыдан бір- бірінен мейлінше алшақ жатқан екі сала болғандықтан, зерттеу барысында оларды өзара үйлестіру оңайға түспейді. Бүгінгі теориялық лингвистика іліміне негіз болып отырған арналардың бірі, кезінде Л.В. Щерба іргесін қалап кеткен лингвистикалық эксперимент пен дәстүрлі психологиялық экспериментті байланыстыратын ешқандай ортақ желі жоқ. Когнитивтік грамматиканың зерттеу принциптері – іс жүзінде психолингвистиканың инверсияланған дәстүрлі бағдарламасына құрылған. Психолингвистика қалыпты лингвистика төңірегіндегі гипотезалардың психологиялық мән-мазмұнын айқындайды; ал бұның өзі – психология әдіснамасын лингвистика теориясына қолдану деген сөз. Басқаша айтқанда, психолингвистика дегеніміз эксперименттік психологияның бір әдісі деп түсінген дұрыс. Ал, когнитивтік лингвистика осыған қарама-қарсы бағытты көздейді, яғни, психологиялық болжамдардың мәні лингвистикалық анализ арқылы анықталады. Мұндай гипотезалар турадан-тура лингвистикалық деректерге табан тірейді және психологиялық гипотезаларды бағалаудың критериі болмақ. Осы болжамдар мен тілдік фактілердің өзара теңдігінен тілдік интуиция туындайды. 2. Когнитивтік лингвистиканың екінші арнасы лингвистикалық семантика. Жалпы алғанда, когнитивтік лингвистикаға «шеткері семантика» («сверхглубинная семантика») деген анықтама беріп, оны семантикалық идеялардың табиғи жаңғыруы ретінде қарастыруға да болады. Өйткені лингвистикадағы семантикалық категориялардың болмысынан адамзаттың тану қабілеті арқылы игерілетін шамалардың (освоения мира человеческим познанием) нәтижесі ретінде қабылдауға келетін ең бір бейтарап ұғымдық категорияларды (более общие понятийные категории) іздеу болып табылады [80]. Лингвистикалық семантикадан когнитивтік грамматикаға өтудің ең оңтайлы жолы американдық лингвистер – Л.Талми мен Р.Лангакердің еңбектерінде көрсетілген. Мысалы, Л.Талми грамматикадағы неше түрлі құбылыстарды қамтитын концептуалдық суперкатегориялар қатарын зерттеушілер назарына ұсынды [81]. 3.Когнитивтік лингвистиканың тарихына қатысты тағы бір елеулі арнаны атауға болады. Оның қалыптасуы когнитивтік ғылымның (ағыл. cognitive science) немесе басқаша айтқанда, когнитологияның ғылым ретінде пайда болуы кезеңімен тұстас келді. Когнитивтік ғылымның пәні – адам танымының құрылымдық жүйесі мен атқаратын қызметі болса, оның өзі – инженерлік сала негізінде өмірге келген жасанды интеллект ұғымымен сабақтас. Когнитивтік ғылым бағытындағы көптеген зерттеулер табиғи тілді түсінуге қабілетті компьютерлік модель жасауды мақсат еткендіктен, бірқатар лингвистер эксперименттің өту барысынан көз алмай бақылап, тіпті өздері тікелей сол іске қатысқан да. Нәтижесінде, көп уақыттар бойы тілдік материалды ойлау процесімен ұштастыру ісі орашолақ психологтардың тырысуы себебінен емес, ойлау жүйесі бүтіндей семиотикалық категорияларға бейімделген электронды есептеу техникасы мен ақпараттық жүйе мамандарының ыждағаттылығы нәтижесінде тезірек жүзеге асырылған. Жасанды интеллект аясында А. Ньюэлл мен Г. Саймонның «ақпаратты символдармен өңдеу» атты семиотикалық әдісі өткен ғасырдың 70-жылдарында жетекші парадигмаға айналды. Ізденіс барысында Массачусетс технологиялық институты (АҚШ, Кембридж) жанынан ашылған Жасанды интеллект лабораториясының директоры П. Уинстон “электронды есептеуіш машинаға табиғи тілді түсіндіру – қолдан интеллект жасаумен тең” деген ұйғарымға келген [82, 8 б.]. 3. жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|