Білім беру бағдарламасы 5В011900 «Шетел тілі: екі шетел тілі»
Дәріс № 5-6. Психолингвистика
жүктеу/скачать 0.97 Mb. Pdf көрінісі
|
| Дәріс № 5-6. Психолингвистика.
1. Психолингвистика ғылымы. Психолингвистика – тілді зерттейтіндіктен лингвистикалық пәндерге де, тілді психикалық феномен ретінде қарастыратындықтан психологиялық пәндерге де жататын кешенді ғылым. Тіл білімінің бұл бағыты әлеуметтік қарым-қатынасты, оның ішінде білімді ресімдеп жеткізуді зерттейтін пәндер аясына кіреді. Психолингвистика сараптамалық пән ретінде ана тілі мен шет тілін оқыту, тілді онтогенезде дамыту, мектепке дейінгі сөйлеу тәрбиесі, логопедия мәселелері, жарнама және бұқаралық ақпарат құралдарындағы сөйлеу ықпалы мәселелері тәрізді практикалық міндеттерді теориялық түрде түсіндіруге мүмкіндік береді. Психолингвистика – ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында салыстырмалы түрде пайда болған ғылым. Психолингвистиканың дамуы мен қалыптасуын дәл кезеңдерге бөлу мүмкін емес, өйткені А.А.Залевская бұл ғылымды қандай да бір іргелі жұмыстан кейін пайда болғанын атап көрсетті. Алайда қазіргі ғылым психолингвистика кезеңдерін топтастыруды және оның жетекші ғылыми бағыттарын қатар қояды. Психолингвистикалық бағыттың өкілдері Г.Штейталь, В.Вундт, А.А.Потебня болып табылады, олардың тұжырымдары Гумбольдттың сөйлеу әрекеті мен тілді социум мен халық арасындағы байланыстырушы ретінде түсіну идеясының ықпал етуімен қалыптасты. Психолингвистика ғылымының анықталған нақты тәжірибелі зерттеулері бар, соңғы уақытта – тіл мен сөйлеу операциясының ара қатынасын қарастыратын білім аумағы қарқынды дамып келеді. Психолингвистика теорияларының іргетасы Ч. Осгудтың, Т. Сибеоктың, Н. Хомскийдың, Л.С. Выготскийдің, А.Р. Лурияның, А.А. Леонтьевтің еңбектерінде қаланған. Психолингвистиканың өмірге келуіне қажетті алғышарт болатын бірден-бір себепші фактор – тіл мен ой арақатынасының тиісінше зерделенуі. Тіл қоғам мүшелерінің арасындағы аса маңызды қатынас құралы болғандықтан да ол – бір жағынан ойлаумен, екінші жағынан – санамен ажырамас бірлікте болатыны сөзсіз. Сондықтан тілдің негізгі деген единицалары ойлаудың басты категорияларымен сәйкес келеді. Сол себептен тіл айналадағы объективтік әлем, ақиқат болмыс туралы адамның түйсіну санасын ұйымдастырып, қалыптастырады, заттар мен құбылыстар арасындағы түрлі байланыстар мен қатынастарды, олардың сан салалы бөлшектері мен тұтастықтарын, соларға тән жүйелер мен заңдылықтарды адамның миына ұялатып, одан әрі есте сақтауға негіз болады. Осы жағынан келгенде тіл сан алуан әдіс- тәсілдерді үйреніп-білудің, шындықты бейнелеудің, тіпті абстракт түрде ойлаудың да тетігі болып табылады. 2. Психолингвистиканың эксперименттік әдістемесі. Психолингвистика – адамның сөйлеу механизмдерін жүзеге асыру және оларды орналастыру туралы ғылым. Психолингвистиканың мақсаты: 1) Адамның сөйлеу қызметін зерттеу, яғни сөйлеудің тууын және оны түсінуді зерттеу; 2) Ана тілі мен шетел тілдерін балалар мен ересектердің үйрену үрдісін зерттеу; 3) Ішкі лингвистиканың әдістері арқылы алынған мәліметтердің шыншылдығын анықтау (Верификация лат.verus – шындық). Психолингвистикада тәжірибенің негізгі үш түрі бар: 1) Зертханалық тәжірибе – тәжірибе өткізушінің күні бұрын тұжырымдалған гипотезаны тексеруі үшін өткізілетін тәжірибе; 2) Табиғи тәжірибе – сөйлеу үрдісін информанттарға табиғи жағдайда (жанұя, мектеп, жұмыс орны) өткізу; 3) Ассоциативті тәжірибе – информантқа әсерлеу мақсатында оның екі және одан да көп тілдердегі белгілі бір сөзге, сөз тіркесіне, сөйлемге реакциясын тексеру. Лингвофизика тілді барлық физикалық ерекшеліктері қырынан қарастырады. Тіл бұл жерде басқа физикалық құбылыстармен қатар қойылады. Тіл физикалық сипаты тұрғысынан алғанда дыбыстардың жиынтығын көрсетеді. Тіл ғылымын сондай-ақ лингвистикалық акустика немесе фонетикалық акустика деп атауға болады. Акустика – жалпы дыбыстар туралы ғылым. Сөйтіп лингвофизика акустика мен фонетиканың арасынан шығады. Сөйлеу дыбыстарын басқа дыбыстармен бір қатарда қарастыру алғаш рет фонетикалық лабораторияларда өткізілді. Ресейде мұндай лабораториялар Қазан және Петроград университеттерінде құрылды. Бұл лабораторияларда өткізілген зерттеулердің нәтижелері 19-20 ғасырлар аралығында В.А.Богородицкий және Л.В.Щерба еңбектерінде көрініс тапқан. Биолингвистиканың пәні – биологиялық ерекшеліктері тұрғысынан қарастырылатын тіл. Биолингвистика тілді өзге биологиялық нысандар қатарында қарайды. Ол биология мен лингвистика тоғысқан жерден туындайды. Оның міндетіне сөйлеуді қабылдау мен шығарудың биологиялық механизмдерін зерттеу. Бұл механизмдер есту және артикуляциялық органдар, сонымен қатар бас миының жұмысы арқасында әрекет етеді. Адамның сөйлеу әрекетінің анатомдық-физиологиялық негіздерін қарастыру, әдетте фонетика шеңберінде болды. Бұл дәстүр фонетистер О.Есперсен, Д.Джоунс, В.А.Богородицкий, Л.В.Щерба еңбектерімен байланысты. Фонетика шеңберінде биолингвистика туралы мәліметті қазіргі еңбектерден де көруге болады: М.И.Матусевич, Л.Р.Зиндер. Биолингвистика психолингвистикаға қарағанда қазіргі уақытқа дейін салыстырмалы түрде дербес ғылым дәрежесін алған жоқ, әлбетте бұған талпыныс жасалған (Е.Леннеберг еңбегі). Психолингвистиканың пәні – психологиялық ерекшеліктері қырынан алынған тіл болып табылады. Ол тілді басқа психикалық құбылыстар қатарында қарастырады. Сөйтіп психология мен лингвистика аралындағы пән ретінде анықталады. Онда сөйлеуші мен тыңдаушы сөйлеу әрекетіндегі психологиялық механизмдермен байланысты болады. Тіл білімін психологиямен ұштастыру 19 ғасырдан басталған. Бұған В.Гумбольдттың «тілді әрекет» ретінде қарастыратын ілімі ықпал етті. 19-ғасырдың 2- жартысында тіл білімінің психологиялық бағыты пайда болды, негізгі өкілдер – Г.Штейнталь, М.Лацарус және А.А.Потебня. А.А.Потебняның «Мысль и язык» (1862) еңбегінде психолингвистиканың негізгі мәселелері қарастырылған. Оның идеяларын Л.С.Выготский «Мышление и речь» кітабында дамытады. А.А.Леонтьев психолингвистиканың дамуына үлес қосты, сондай-ақ, кеңес авторлары ішіндегі Ю.А.Сорокин, Е.Ф.Тарасов, А.М.Шахнарович, Е.С.Кубрякова, Т.В.Ахутина психолингвистикаға үлкен үлестерін қосты. жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|