Дәріс № 21-22. Паралингвистика

тұрмыста ұятты сөз естігенде, біреудің алдында өзін кінәлі сезініп ұялғанда ернін 
тістелейді. Тілі күрмелу просодикалық амалы ұялу эмоциясына мысал бола алады. Ұялу 
кезінде дауыс жай және жұмсағырақ шығады. Аталған бейвербалды амалдарға сипаттама 
бере келе, нақты мысалдар арқылы да дәлелдеп өтелік. Мысалы, Мәрия кідіріп тұра 
қалды. 
– Бірдеме айтайын дедің бе? 
– Айтайын деп едім. 
– Айта ғой. Раушан айта алмай күрмеліп, төмен қарады. 
Бетін шымшу – ұялу. Масқара, ұят-ай!, бетім-ай! деген вербалды амалдардың ым 
түрінде берілуі. Көптен не шықпайды, өзара күбірлесіп, кейбіреулері бетін шымшып, 
өзімен-өзі болып отырғандары да бар. 
Адам қимылсыз, эмоциясыз сөйлей алмайды, яғни қарым-қатынасқа түсе алмайды. 
Әйтеуір, әңгімені қоштауда немесе таңғалу, қуану, ұялу т.б. қатысты бір ым-ишараның 
түрін қолданатындығы белгілі. Ым-ишарасыз сөздің мағынасы мен мәні жоқ болып 
тұратындай көрінеді. Себебі бейвербалды амалдар қарым-қатынастағы сөйленіске 
қосымша мағына үстеп, айтар ойдың маңыздылығы мен нақтылығын арттырып тұрады. 
Кез-келген әңгімелесу барысында адам сөйлескен адамға ауызша және ауызша емес 
ақпарат беру тәсілдерін қолданады.
Паралингвистика - бұл лингвистика ғылымының бөлек бөлімі. Әрине, 
параллингвистикаға қатысты ақпарат беру әдістері сөздік бірліктері және тіл жүйесінің бір 
бөлігі емес. Дегенмен, мұндай қарым-қатынас өте маңызды. 
Паралингвистикалық құралдар жиырмасыншы ғасырдың 30-шы жылдарында 
зерттеле бастады. Тұжырымдама өзі 1940 жылдары енгізілген. Шын мәнінде бұл ғылым 
ХХ ғасырдың 60-жылдарының басында дами бастады. 
БАСҚА ҒЫЛЫМДАРМЕН ЖӘНЕ МАҒЫНАМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС 
Қандай жағдайда да, бұл ғылым тілді үйренудің жан-жақты әдістерінің бір бөлігі 
екенін түсіну керек. Сөздік қарым-қатынаста паралингвистика және экстра лингвистика 
ақпарат беру үшін арналған лингвистикалық құралдарды зерттеудің маңызды әдістерінің 
бірі болып табылады. Паралингвистика этнолингвистикамен және социолингвистикамен 
қатар ғылымның үлкен бөлігі болып табылады, атап айтқанда экстралингвистика. 
Паралингвистика және экстра-лингвистика адамның әлеуметтік ортада жұмыс 
істеуіне тікелей қатысты тілдік аспектілерді және ол пайдаланатын ақпараттың берілу 
жолдарын зерттейді. Бұл ғылым спикермен байланысты этнолингвистикалық және басқа 
да бірегей сөйлеу компоненттеріне көп көңіл бөледі. 
Паралингвистика тілдік жүйенің бөлігі болып саналмағанына қарамастан, сөйлеу 
түріндегі хабарлар паралингвистикалық құралдармен байланыста ғана қарастырылуы 
мүмкін. Ғылымның критерийлері мен ерекшеліктері қандай? Ғалымдар неге көңіл бөледі? 
Паралингвистикаға не жатады? 
АҚПАРАТТЫ БЕРУДІҢ ПАРАЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН 
ФУНКЦИЯЛАРЫ 
Паралингвистика - зерттеу саласында байланыс құралдарының бірнеше түрлерін 
ажырататын ғылым. Олардың ішінде: 

Фонатикалық құралдар - бұл сөйлеу түріне, атап айтқанда, дауыстың шебері, 
сөйлеу тілінің деңгейі, сөйлеу әуендері, сөйлеушінің дыбысының шаттылығы, әлеуметтік 
немесе диалект түрінің дыбыстық артикуляциясының ерекшеліктері, сондай-ақ 
әңгімелесудегі сөйлесулерді үзіліспен толтыру тәсілдері. 

Кинетикалық - олар сөйлесу барысында сөйлескенде байқаушы, қимылдар мен бет 
әлпеттерімен байқалатын кеңістіктегі спикердің денесінің, оның қозғалыстарының, 
позаның позициясының ерекшеліктерін қамтиды. 

Графикалық құралдар тобы - мұнда жазуға болатын сөздер, адам қолжазбасы, 
семантикалық ақпаратты графикалық белгілерге, хат алмастырғыштарға қосу нұсқалары 
бар. 

Кейде ауызша сөйлемдегі элементтерді ауыстыру үшін ауызша емес құралдар 
пайдаланылады (мысалы, бас тартудың немесе келісімнің қимылын пайдалану). 
Байланыс кезінде көбінесе жалпы мағынаны жеткізу үшін ауызша емес құралдармен 
ауызша құралдардың жиынтығы бар (мысалы, егер нақты бір нәрсе туралы әңгімелесе, 
бұл тақырыпты көрсете алады). 
Ауызша емес сигналдарды беру арқылы берілетін ақпараттарды қосу (тұлғаның 
сөздік мағынасын нығайтуға, сөйлесу тақырыбына деген көзқарасын көрсету үшін жиі 
қолданылатын бет-әлпеттер мен қимылдар). 
Қорытындылай келе, паралингвистика - әр адамның жасына, жынысына және 
ұлтына қарамастан ауызша ақпарат беру әдістерін зерттеудің ерекше түрі. 
Бұл ғылым тілдің этнолингвистикалық және әмбебап компоненттеріне назар 
аударады, сондай-ақ идиотлетке (жеке тұлғаның байланыс ерекшеліктерінің жиынтығына) 
әсер етеді. Ауызша емес сөйлесуді үйрену адамның өзі туралы көбірек білуге, оның 
азаматтығын, жасын, темпераментін, сипатын және басқа да маңызды фактілерді 
анықтауға мүмкіндік береді. 

жүктеу/скачать 0.97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: