Білу ғана аз, сол білгеніңді істе қолдана білу керек. Гете

«Бабырнама» - тарихи шығарма. Орталық Азия халықтарына ортақ мұра. Авторы - Монғол империясының (1526-1558) негізін қалаған Захир өд-Дин Мұхаммед Бабыр. Шығарманың қолжазбасын Н.И. Ильминский орыстіліне аударып, 1857 жылы Қазан қаласыыда бастырып шығарды.

Орыс шығыстанушысы Н.И. Ильминский Марабай ақыннан 1859 жылы алғаш жазып алған «Ер Тарғын» батырлар жырын жариялады. Бұл негізгі нұсқасы болып табылады.

Ақын, ойшыл, сазгер, аудармашы Шәкәрім Қудайбердіүлы жастарды Абайдан үйреніп, оқуға шақырған «Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық» өлеңін жазды.

Қазан қаласында алғаш рет Қожа Ахмет Иасауидің «Диуани Хикмет» өлеңдер топтамасы түрік тілінде басылып шықты. Онда исламның заңдары мен қиғидалары баяндалған.

Жазушы, драматург Тайыр Жомарт-баевтың (1884-1937) төңкеріске дейінгі қазақ қыздарының әлеуметтік жағдайын көтерген «Қыз көрелік» романы басылып шықты.

Ақын Диқан-баба Әбіловтың «Шалқыма», «Бармақ» атты поэмалары шыққан. Поэмада әкесінің өлімі үшін байдан кек қайтармақшы болып, түрмеге түскен жарлы баласының азапты өмір жолы суреттелген. Бұл жерде ол Иван атты орыс шаруасын жолықтырады көптеген достар тауып солармен бірге туған халқының бақыты үшін күреседі.

Жазушы Сәуірбек Бақбергеновтің «Дина» атты кітабы Қазақ ССР-нің өнерге еңбек сіңірген қайраткері Дина Нұрпейісова, оның сонау өткен жастық шағынан бастап, домбыра үйренудегі шәкірттік кездері, ұлы композитор Құрманғазының оған ұстаздық еткен жылдары, домбырадағы орындаушылық шеберлікті еркін игеру, есу, кемеліне келу, атақты домбырашы болған кездері айтылады. Дина шығарған «Бұлбұл», «Он алтыншы жыл», «Әсемқоңыр», «Жеңіс», «Тойбастар» күйлерінің шығу тарихы көркем бейнелеу арқылы көрінеді.

Жазушы Хамза Есенжановтың «Ақ Жайық» трилогиясы - өткен ғасырдың елуінші-алпысыншы жылдары қазақ қарасөзінің өркешін көрсеткен сүбелі шығармалардың бірі. Қарымды қаламгер трилогияның «Төңкеріс үстінде» атты бұл бірінші кітабында Орал өңіріндегі ұлы дүрбелеңді керкем кестелеп, халқымыздың басынан өткен ауыр кезеңнің кеп бояулы суреттерін көз алдымызға тартады.

Ғафу Қайырбековтың «Дала қоңырауы» ¥лы Октябрь революция-сының қырық жылдық мерекесіне тартуы. Поэмада ағартушы Ыбырай Алтынсариннің өнегелі өмірі жырланған.

50 жыл

1962

Түрсынхан Абдрахманованың «Әннен әнге» кітабы ақынның өлең енерінде құлашын кең жаза бастағанын аңғартады. Тақырыбының кеңдігімен, көркемдік бояуының ажарлығымен оқушы жүрегіне жол табатын туындылардан тұрады.

Жазушы Әлдихан Қалдыбаевтың «Көк дөңгелек» кітабына әр түрлі тақырыпқа жазылған әңгімелері енген.

Бірінші белімдегі бір топ әңгіменің ортақ кейіпкері Бауыржан деген бала достарымен бірге ойнап, бірге жүргенді ұнатады. Сабақтан тыс кезде үлкендердің де сенімді қолғанаты бола біледі. «Атам айтқан» деп аталатын екінші бөлімдегі деректі әңгімелерге ардагер азаматтардың өнегелі өмірі арқау болған. Кітапқа енген мысалдар мен ертегілердің де оқиғасы қызық, тілі оқуға жеңіл.

45. 
    жыл
    

Жазушы Ілияс Есенберлин «Қатерлі өткел» романында еңбекші халыққа бостандық, теңдік, бақыт әперген ұлы күш, ең демократияшыл құрылыс -советтік құрылыстың қазақ даласында қалай қалыптасқанын бейнелеуді мақсат еткен.

Ақын Нурхан Жанаевтың «Құстар ушып келеді» атты тұңғыш кітабына енген азаматтық, достық, туған ел жайындағы лирикалық жырлары ойлылығымен, сезімталдығымен кеңілге ұялайды.

Қайрат Жүмағалиевтың «Перзент үні» кітабы Кавказ сапарынан туған туысқан халықтардың өмірін жырлайтын туындыларымен бірге қазақ елінің өткені мен бүгінін көрсететін бір топ өлеңдерін қамтыған.

Біржан сал Қожағүлүлының «Өлеңдер» кітабына Біржанның ел арасына кең тараған, халқымыздың асыл қазынасына айналған жетпіске жуық өлеңдері, әр кездегі айтыстары енген. Сондай-ақ жинақта Біржанды көзімен көрген адамдардан жазып алынған жаңа естеліктер де бар.

Ақын Түманбай Молдағалиевтің «Жаңа дәптері» тақырып жағынан сәл өзгешелеу. Мұнда туып-ескен ел, тату-тәтті көрші, қимас дос-жаран, өмір гүлі - жас ұрпақ жайындағы ақын тебіренісі, азамат ойы басымырақ, Сондай-ақ «Ана көзіндегі жас» поэмасында адам басындағы алуан түрлі жайлар, асыл қасиеттер дәріптепеді.

Ақын Жүмекен Нәжімеденовтың «Күй кітабына» Құрманғазы, Дәулет-керей, Тәттімбет, Дина және Паганини туралы толғаулары енген. Бұл толғау-ларда белгілі күй мазмұндары өлең өрнегіне түскен. Жинақгың «Күй кітабы» аталуы да сондықтан.

40. 
    Жыл
    

Жазушы Амантай Байтанаевтың «Қансонар» романы замандас-тарымыздың бүгінгі өмірін көрсетуге арналған туынды. Жас инженер Елдос, Тәліммен қатар Дәрмен, Әшірбек, Анар, Гүлбану сынды замандастар өмірі шынайы суреттеледі.

Ақын Қалижан Бекхожиннің «Шардара» атты кітабына күнбе-күн жүзеге асып жатқан ұлы жетістіктер, қарапайым халық еңбегінің құдіреті, совет жастарының жасампаздығы жайында жазылған жырларымен бірге «Теңіз дастаны» (Шардара), «Гималай сарыны», «Америка хикаяттары» атты поэмалары енгізілген. «Теңіз дастаны» поэмасы Шардара жөнінде жазылған туынды. Ақын совет адамдарының еңбектегі ұлы жеңісінің көзі - халықтар достығында, ел ынтымағында екенін шебер жырлап берген. Поэмадағы қазақ, өзбек, орыс, армян, корей халқының өкілдері өз міндет-жүгімен, өз мінезімен нанымды да нақышты көрсетілген.

Оразбек Бодықовтың «Бұлбұл» атты повесіне халық ақыны Нартай Бекежановтың өмір жолы өзек боп тартылған. Автор Нартайдың революциядан бұрынғы бұралаң тағдырын, кейін советтік дәуірде ақын өнерінің шарықтап, биікке құлаш сермегенін накгы фактілер аясында әңгімелейді.

Малік Ғабдуллиннің «Сұрапыл жылдар» кітабына автордың майданда ерлікпен қаза тапқан Төлеген Тоқтаров, Рамазан Елебаев сынды азаматтардың қаһармандық ісі жайында, жеңісті жақындатуға өз үлесін қосқан басқа да жауынгер жолдастары хақында жазылған хикаялары енген. Жинаққа кірген шығармалар жазушы қиялынан тумай, көзбен көріп, қолмен ұстаған нақты фактілерден туған шынайылығымен өрекшеленеді.

Әнуарбек Дұйсенбиевтің «Ақ қозы» жинағына төменгі сынып оқушыларына арналған тоғыз әңгімесі мен «¥рлық түбі -қорлық» деген көлемді ертегісі енгізілген. Бұл шығармаларда негізінен ауыл балаларының өмірі туралы айтылады. Достық, еңбексүйгіштік, тапқырлық, адалдық жайы сөз болады.

Жазушы Ілияс Есенберлиннің «Алтын құс» романы бір кеншінің басынан өткерген қилы-қилы өмір хикаясын баян етеді. Жазушы қырқыншы жылдардан осы кезеңге дейінгі уақыттың қатпар-қатпар сырына сол ойлы адамның кезімен қарайды.

Ақын Сұлтан Қалиевтың «Қасиетті тақия» кітабына «Қасиетті тақия», «Боран», «Лодзьге сапар», «Жер - туған жер», «Дауылдың өкпесі» «Монтер» атты сюжетті жаңа туындылары енді.

Ақын Жумекен Нәжімеденовтың «Мен туған күн» жинағы - лирикапық шығармаларының жиынтығы. Жинақтағы әрбір өлең ақын жанының нәзік тебіреністерінен туған жарқын да жәйлі, назды да ерке әсем жыр жолдары.

Фариза Оңғарсынова «Мазасыз шақ» жинағында туған жер, сүйікті Отан, қимас достық, албырт жастықты езіне ғана тән ақьждық мәнермен жырлайды.

Ермек Өтетілеуовтың «Жүлдызша» атты жинағына Отанымыздың ұлылығын, туған жеріміздің сұлулығын, ғылым мен техниканың табысын бейнелейтін, жас ұрпақты ата-ана дәстүріне лайық өсуге, өз елінің патриоты болуға шақыратын бір топ өлеңдері енген.

Әбу Сәрсенбаев - республикамыздың белгілі ақыны әрі жазушысы, ¥лы Отан соғысы жылдарында от пен оқтың арасында жүріп майдандық газеттерде де істеген жауынгер-журналист. «Жауынгер монологы» кітабында ол қазақстандық жауынгерлердің майдандағы ерліктерін, ел басына күн туған ауыр жылдардағы әр ұлт өкілдерінің құрыштай берік ұлы достығын баяндайды.

«Ақиық» - Ақселеу Сейдімбековтың тұңғыш кітабы. Автор мұнда аңшылық-саятшылықтың алуан сырларын әңгімелеріне арқау етеді. Адамдар арасындағы адал достық, туған жердің әсем табиғаты әсерлі де нанымды суреттеледі.

Нәсіреддин Сералиевтің «Қанат» деректі повесінде екі аяғын трактор кесіп кеткен Қаратай деген кісінің ауыр халі, оның баласы Жұбаныштыңбастан кешкен оқиғалары суреттеледі. «Шалдуарда» Ақан деген баланың қызықты іс-әрекеті сөз болады. Жинаққа енген әңгімелерде балалардың сабақ оқуы, қызықгы ойыны, достығы туралы айтылады.

Жақан Смақовтың «Намыс» кітабына бір топ тақпақтары және «Аю қалай адасты», «Кездесу», «Шие» деген оқиғалы елеңдері енген. Автор жас жеткіншектерді Отанын сүюге, еңбеккер болуға, туған жер табиғатын қорғауға, мейірбандылыққа, азаматтыққа шақырады. «Кездесу», «Шие» атты жырларында халыкгың телегей-теңіз махаббатын бала сезіміне лайықты жырлайды.

Олжас Сүлейменовтың «Атамекен» кітабы қазақ тілінде тұңғыш рет жарық көрген туындысы.

Олжас поэзиясының бояуын, өрнек-нақысын ана тілімізде дәл жеткізіп беруде белгілі ақынымыз Қазақстан комсомолы сыйлығының лауреаты Қадыр Мырзалиев еңбек сіңірген. «Атамекен» - соңғы жылдар әлетінде көркем аударма өнеріне қосылған үлкен үлес.

Жас ақын Әлсейіт Ақпанбетовтің «Тұңғыш кітап» кітабына лирикалық өлеңцері мен Ақан сері өмірінен алып жазылған «Сырымбет» атты поэмасы енгізілген. Әлсейіттің өлеңдері ойлы, өзіндік сөз кестесі, екпін-үні бар.

Белгілі аудармашы Ғалым Ахметовтың «Жорық жылдары» атты романы көркем жанрдағы алғашқы тырнақалдысы. Роман Ақгөбе маңында болған оқиғалар ізімен жазылған. Мұнда Революцияның қазақ еліне тигізген ықпалы, қазақ жумысшылары мен кедей шаруаларының, интеллигенциясының сол кездегі қоғамдық ағымға, Ақтөбе майданындағы азамат соғысына тартылуы, ауылда тап күресінің күшеюі, орыс-қазақ жұмысшылары мен кедейлердің достығы кең көлемде,, қызықты оқиғалар арқылы суреттелген.

Жазушы А.И. Алдан-Семеновтың «Өнегелі өмір» сериясында жарық көрген «Семенов-Тян-Шанский» кітабы ғұлама географ П.П. Семенов-Тян-Шанскийдің өміріне арналған. Жиырма екі жасында орыс География қоғамына толық мүше боп, жиырма жасында бүкіл батыс оцымыстылары ішінде тұңғыш рет Тянь-Шаньға саяхат жасаған, орыс ғылымын дамытуға үлкен үлес қосқан өнегелі адам.

Кітапта қазақ жеріне, қазақтың тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиханов өміріне байланысты деректер мол.