«Бөбек» қоры Адамның үйлесімді дамуы институты

Б–тің негізгі элементтері халықтың музыка–би шығармаларымен тікелей байланыста туған. Б. Еуропада (Италия, Франция, Англия, Испания және т.б. елдерде) Қайта өрлеу дәуірінде дүниеге келді. Алғаш Италияда тұрмыс–салтты көрсететін би түрлері іріктеліп, жүйеге түсіп, сахналық заңдылыққа бағындырыла бастады. Той–думанда орындалатын халық билері жаңа мәнерлі, әсем өрнекті, бір идеяны ұқтыруға, бір ойды айтуға меңзеген Б.–ге арқау болды. Бұлар сән–салтанатты үлкен сарайларда қойылып отырған. Францияда Б. белгілі сюжеттер, аңыздар негізінде құрылды. Б. өнердің басқа түрлерімен тығыз байланыста дамыды. Оған көбінесе музыка мен әдебиеттегі ағымдар ықпал жасап отырған. XVII ғасырдың екінші жартысында өмірге опера–Балет (композиторлар Люлли, Рамо) және комедия–Балет (драматург Мольер) келді. XVIII ғасырда Англияда, Австралияда, кейінірек Францияда Б. өнердің жеке бір саласы болып әбден қалыптасады. Осы кездегі би өнерінде үлкен реформатор болған француз балетмейстері Ж. Новер П. Корнель трагедияларын Б.–ке айналдырып, өзінің теориялық ой–пікірлерін жанды спектакльдерде жүзеге асырды. Оның «Балет жайлы хаттар» (1760) еңбегі басқа елдердің ұлттық Б. өнерлерін дамытуда көп септігін тигізді. Содан соң ұлттық Б. мектептері (француз, италиялық, т.б.) қалыптаса бастады. Келе–келе Б. техникасы жетіліп, айналма, секірме қимылдардың ой емеурінін берудегі мәні тереңдей түсті.

ХХ ғасырда Шығыс елдерінде (Египет, Түркия, Жапония т.б.) Б. пайда болып, дами бастады. Орыстың Б. өнері XVIII ғасырдың екінші жартысынан қалыптасты. Халықтың би қазынасы бірте–бірте игеріліп, өнегелі Б. мектептерінің ыңғайымен жүйеге түсті. XIX ғасырдың бас кезінде, әсіресе, балетмейстер Ш. Дидлоның қызметі тұсында орыстың Б. өнері едәуір табысқа жетті. Е.И. Колосова, М.И. Данилова, А.И. Истомина, А.П. Глушковский сынды бишілер тобы өз өнерлерімен бой көрсетті. Б. өнері мен музыкасының ілгері дамуына кезінде зор үлес қосқан орыстың ұлы композиторы П.И. Чайковский болды. Балетмейстерлер М. Петипа мен Л.И. Иванов орыстың халық билерін классикалық би үлгілерімен ұштастыра отырып, оның «Ұйқыдағы ару», «Аққу көлі» және «Щелкунчик» (1890 — 1895) Б. қойды. П.И. Чайковскийдің Б. музыкасындағы игі дәстүрін жалғастырып, одан әрі дамытуда көптеген композиторлар (А. Глазунов, И. Стравинский, С. Прокофьев, т.б.) елеулі еңбек етті. ХХ ғасырдағы орыстың Б. өнері Англияда, Францияда Б.–тің қайта өркендеуіне, ал, АҚШ–та Б.–тің тууына игі әсер етті. Қазан төңкерісінен кейінгі Б.В. Астафьевтің («Париж жалыны», «Бақшасарай фонтаны»), Р.М. Глиэрдің («Қызыл гүл»), А.И. Хачатурянның («Гаянэ», «Спартак»), С.С. Прокофьевтің («Ромео мен Джульетта»), А.А. Крейннің («Лауренсия»), Қ.А. Қараевтың («Жеті ару») Б.–тері кеңес өнерін дүние жүзіне танытып, даңққа бөледі. Г.С. Уланова, М.Т. Семенова, Н.М. Дудинская, О.П. Лепешинская, М.М. Плисецкая, В.М. Чабукиани, Г. Алмасзаде, Б. Бейшеналиева, З.Насретдинова, М. Тұрғынбаева, Л. Сахьянова, Ш. Жиенқұлова секілді бишілер есімі өнер әлеміне мәшһүр болды. Кеңес одағында 40 опера және балет театры, 16 мемлекеттік балет училищесі жұмыс істеді. Б. өнерінің мамандарын Мәскеудегі Театр өнері институты мен Мәдениет институты, Санкт–Петербург консерваториясы, Қазақстанда Алматы жоғары би өнер мектебі даярлады.

Қазақ Б. әуелде драмалық, опералық спектакльдер ішіндегі би көріністері ретінде қалыптаса бастады. Діни сенімнің салдарынан үзіліп қалған халықтың көне билері қайта түледі. Тұңғыш қазақ режиссері Жұмат Шанин ұлттық Б. халық топырағында бар элементтер негізінде, туыстас елдер пластикасына негіздеп жасау керек деген ойын «Қоян–бүркіт», «Киіз басу», «Өрмек би», «Шашу» секілді билерді сахнаға шығару арқылы жүзеге асырған. Алғашқы опералық қойылымдардың өзінде «Қара жорға», «Қоян би», «Келіншек», «Ақ сүйек», «Тәттімбет», «Айжан қыз» т.б. би нөмірлері сыналап кіргізіліп, спектакльдің толық қанды құрамдас бөлігіне айналды. Қобыз, домбыра ырғақтары, күй әуезі Б. музыкасына арқау болып, оның ұлттық, даралық ерекшелігін айқындады. 1938 жылы қазақ музыка театрында қазақтың тұңғыш балеті «Қалқаман — Мамыр» қойылды. В.Великановтың «Қамбар—Назым», Н. Тілендиев, Л. Степанов пен Е. Манаевтың «Достық жолымен» және Ғ. Жұбанованың «Аққұс туралы аңызы» — қазақ Б. өнерінің өсу кезеңін көрсететін шығармалар. Т. Мыңбаевтың «Фрескалар», А. Серкебаевтың «Ақсақ құлан» Б. әр түрлі музыка жанры мен стильдердің басын құрайтын ұлттық композиторлық мектептің өсіп, өркендеуінің айқын айғағы болды. Жер–жерде Б. спектакльдерін қоятын халық театрлары («Алматының жас балеті», «Қарағандының мәдениет сарайы» т.б.) құрылды. 1986 жылы құрылған «Алтынай» мемлекеттік халық би ансамблі қазақ би өнерінің жаңа белесі болды. Абай атындағы Қазақ опера және балет театры жаңа өнерді дамытудың тамаша ордасына айналды. Шара Жиенқұловадан өзге Сара Көшербаева, Рамазан Бапов, Болат Аюханов, Лейла Альпиева тәрізді балет жұлдыздары шығармашылықтарын паш етті.

Екі мың жылдық тарихы мен дәстүрі бар батаның мақсаты – адам мен ғалам жаратылысының тылсымы мен тазалығын іздеу, Жаратқан Ие ниетін түземек адам дұғасын оқыды, пайғамбарға салауат айтып, тілегін тіледі. Батада күнделікті өмірдің пайдалы жағын салыстыру сипатымен қатар анимистік — магиялық наным–сенімдердің элементі кездеседі. Белгілі бір істі бастарда, жауға, жолға, аңға шығарда ақ тілеу әзіз ақсақалдан бата алу салтында осы екеуінің де ізі бар. Ислам дініне енген кезден бергі қазақ дәстүрінде бата салты өлгенге Құран оқу, аят оқу сияқты діни наным–сенімдермен ұштастырылған, оны өлген адам мен «Құдай алдындағы парыз» деп есептеген. Ағайын–туғандар әдетте өлген адамның жылына дейін, кейде одан кейін марқұмның үйіне дүние, мал, ақша апарып, оның жақындарына көңіл айтады, өлікке бағыштап дұға оқытады. Бата беру – түркі тілдес халықтардың киелі қасиеті. Батадан халықтың адал жаны, биік рухы, ашық тілегі, киелі сөзі көрініс табады. Осы қасиеттер рәсім–салт арқылы адамның жан–тәніне, мінез–құлқына сіңеді, күш–қуатқа демеулік етеді, жақсы іс–әрекеттің нышанын құрайды. Халық ұғымында Б.

– адам мен қауымның қуанышына орай адал ниет, жақсы тілек білдіру;

тіл, көз сұғынан сақта деген тілеу,бастамақ істің тұсаукесері және қасиетті тұмары,

Құдай алдында берілген серт, айтылған уағда, сұрап алған үкім. Бата құндылығы – танымдық тұнықтық, түсінік тереңдігін, сана–сезім серпілісінде, сол нысаналы уәждің нәтижесі мен өлшемінде. Қазақ батаны көкіректе тазалықты сақтаудың түрі деп ұққан.Сондықтан одан асқан тілекті ниет болмаған. Бата адамның ісіне, іскерлігіне, ізетіне, ілігіне берген түйінді тілек. Ол адамның қылығына, қызметіне және кісілігіне орай батаның түрлері толықтырылған.

Бата дәстүрін сақтаған халықтың діттегені: ел–жұртының бір–біріне деген мейірімін жеткізу, сүйіспеншілігін айту; ұзақ сапар алдында ақ жол тілейтін жақындықтың рәсім салтын ілтипатпен сақтау; ақсақалдар мен кемеңгерлердің дуалы аузынан шыққан өсиет арқылы береке–бірлікке шақыру; ағайын–туғандықтың айғағы ретінде жақсы іске бас болу, үлкен–кішінің жолын ашу; мұсылмандықтың дәстүрін сақтай отырып бірлесе топтасып, аруақтарға ниетін арнау және бағыштау.

Батаны кез–келген адам бермеген. Бұл құрметті рәсім топ ішінде көңіл тоқтатқан, көпті көрген, адамның үлесіне тиген, яғни жұрттың ойынан шығатын таңдаулы тұлғаларға, көреген кісілерге, қалаулы рухани ұстаздарға сенім білдіріп, олардың аузынан есітуге ықылас танытқан. Оқығаны да, тоқығаны да мол зиялы жандардың ойы көсем, сөзі шешен болған. Олар а) халықтың бітімгер дәстүрін өздерінше жалғастырды, ә) адам болу, ұлтжанды болу, ел–жұртты ұлағаттау, отанын сүю мәселелерін әрдайым тілге тиек етіп, жарастыққа жаңа тыныс ендірді. Елде Төле бидің, Қыбырай бидің, Абыздың, Абайдың, Сүйінбайдың, Жамбылдың, Әсеттің, Бауыржан Момышұлы сияқты ұлағаттылардың батасы деп, жатқа және жиі айтылатын тың тілектер молшылық.

Бата беру кейде өлеңмен, кейде тақпақ, көркем қара сөзбен айтылып, ауыз әдебиетінің бір жанры боп қалыптасқан. Осы күнгі бата от басына амандық, молшылық, жастрға өмір, бақыт, білім тілеу мазмұнында болып келеді. Елін ертеңіне еліктіретін, ерін естілікке жеріктіретін халқымыздың осы даналығының тәлім–тәрбиелік маңызы қашанда бәсеңсімейтіні хақ.

Б. мәселесіне әлеуметтік философиялық тұрғыдан талдау жасауға қадам жасағандардың бірі итальяндық философ Вико болды, ол “Б.” ұғымын адамзат дамуы тарихының белгілі бір кезеңін атау үшін қолданды, мысалы, “құдайлар дәуірінен” кейінгі болған және “адамдар дәуірінің” жалғасы болатын “батырлар дәуірін” немесе батырлық дәуірді атап көрсетеді. Вико Б.–ты антикалық қоғамдағы азаматтық өмір сүру жағдайымен байланыстырды да бұдан былайғы “парасатты” адамзат тарихында Б. қажет болмайды дейтін тұжырымға келеді. Бұл концепция әрі қарай Гегельдің ілімінде өз жалғасын табады, оның түсінігіндегі Б. адамның жеке мүддесінің немесе жеке іс–әрекеттің жалпы халықтық мүддемен сәйкес келуімен, жалпыға бірдей сипатқа ие болуымен ерекшеленді. Гегельдің пікірінше, антикалық батыр әрекет пен моральды, сезім мен борышты бір–біріне қарама–қарсы қоймаған. Гегель “батырлық дәуірді” мемлекеттердің және жалпы мемлекеттіліктің қалыптасу кезеңіне жатқызды. “Мемлекетте батырларға енді орын жоқ: соңғысы тек өркениетке дейінгі кезеңде ғана кездеседі. Олардың мақсаты – құқықтық, қажеттік және мемлекеттік әрі олар оны өзінің жеке ісі ретінде жүзеге асырады” (Шығ., 7 том, М.–Л., –1934, –112 б.) –деп жазады Гегель.

Ағартушылық дәуірінде, әсіресе, XVIII ғасырдың соңы, француздардың буржуазиялық революциясы кезінде мемлекет қызметкерлері, әсіресе, республикалық Рим және сонан соң Рим империясы қызметкерлері батырлар болып саналды. Республиканы қорғаушылар, ішкі тәртіпті сақтаушылар аса құрметке ие болып мадақталды, кейде олар абсолюттендірілді.

ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Еуропалық романтизм өкілдері ағартушылардың Б. туралы іліміндегі патриоттық идеяны әрі қарай дамыта отырып, батырдың – орда бұзар – типін (Байрон, Мицкевич, Мадзини және т.б.) жасауға тырысты. Ағартушыларға қарсы сыншыл романтизм ағымы діни философияға негізделе отырып, Б.–тың индивидуалистік концепциясын ұсынды. Ағылшын философы Карлейль өзінің “Батырлар және тарихтағы батырлық” (1841, 1891 жылы орыс тіліне аударылған) деген еңбегінде Б.–ты құдайдан болатын ерік–бостандықтың көрінісі болып табылатын жеке тұлғаның ұлы іс–әрекеті ретінде қарастырады. Тарихтың діни тұрғыдағы белсенді бастамасы туралы қағиданы ескере отырып, Карлейль “батырлар культі” концепциясын жасады. Ол жоғарыдан төмен қарайғы тарихта бірінің орнын екінші басқан батырлар иерархиясын жасады: ежелгі дүние құдайлары, пайғамбарлар, ақындар және буржуазиялық дәуір батырлары – “жаңа ғасыр ақылмандары” ретінде жасалынды. Бұл идея әрі қарай Ницше философиясында өз жалғасын тапты, ол үшін батыр идеалы – ол “асқақ адам”, “ізгілік пен зұлымдықтан жоғары тұратын” және қоғамдық нормалар мен ұстанымдарға бағынатын адам.

Қоғамдық реттілік мемлекеттік механизмдерсіз сақталып отырған алғашқы қауымдық құрылыста тәртіп “дәстүр, дағды күшімен, беделге немесе құрметке ие болған адамдар арқылы” (В.И.Ленин, ТШЖ, 29 т., –438 б.) сақталып отырды. Құл иеленуші қоғамда моральдық Б. құлдық езгімен ауыстырылды. Орта ғасырда Құдай және Пайғамбарлар, “қасиетті” адамдар Б–і жоғары маңыздылыққа ие болды. Олардың Б.–і Құран Кәрімде, Хадистерде, Інжілде бекітіліп отырды. Қайта өрлеу дәуірі мен жаңа заманда діни Б. теріске шығарылып, моральдық Б.–дің (Т.Гоббс) маңыздылығына назар аударылды. Гоббстың түсінігінде Б. білімге немесе қандайда бір адамның даналығына негізделуі тиіс болды. Т.Гоббс: “Мен кімнің өкімі, кімнің үлгісі қандайда бір басшылыққа алынатын болса, соны бедел деп атаймын…” (Т.Гоббс, Таңд. ШЖ., М., 1926, –197 б.) –деп жазады. ХVІІІ ғ. француз материалистерінің (Гольбах, Гельвеций, Дидро) еңбектерінде құдай Б.–і саналы құқық Б.–мен ауыстырылады. Гольбахтың айтуынша, “елес болып көрінетін құдай беделіне қарағанда, ізгі адамдарды ұлықтайтын және қылмысты жазалайтын” саясат “біршама құрметтеу сенімін орнықтырады…” (“Системы природы…”, М., 1940, –345 б.). Батыстық индивидуализмнің дамуы адам еркінің автономиялылығын бекіту үшін моральдық Б.–ді теріске шығаруға әкелді. Фихте этикасында “таза Мен” ұяты әдептіліктің жалғыз өлшемі болып табылды, ал Б.–ге бағыну ұятсыздық болып табылды. Ницше этикасында Б. “құлдар” моралінің ұстанымы ретінде жарияланды.

Психологиялық тұрғыдан алғанда белсенділіктің жай–күй ретіндегі сипаттамасы маңызды болып көрінеді, өйткені бұл жағдайда ол адам қажеттілігіне және мүддесіне негізделетін сапа ретінде мойындалады әрі адамның қандайда бір әрекетке іштей дайындығы ретінде өмір сүреді. Ал қатынас ретінде ол адамның әрекетінің әртүрлі салаларын және субъектінің өзін түрлендіруге бағытталған белгілі бір жігерлі өзіндік әрекеті ретінде түсіндіріледі (В.Ф.Бехтерев 1996). Б.–ке әрекеттік көзқарас шеңберінде психологияда, сонымен бірге, Б. ұғымын тәпсірлеудегі кейбір айырмашылықтарды да байқауға болады. Әрекеттің психологиялық теориясы әрекеттің макроқұрылымын күрделі иерархиялық құрылым түрінде қарастырады. Оның құрамына бірнеше деңгейлерді енгізеді және олардың қатарына: әрекеттің, қимылдың, операцияның, психофизиологиялық қызметтердің ерекше түрлерін жатқызады. Әрекеттің айрықша түрі бұл жағдайда бір мотив негізінде пайда болған әрекеттер жиынтығы ретінде көрініс табады. Оларға әдетте ойын әрекеттері, оқу және еңбек әрекеттері жатқызылады. Оларды адам белсенділігінің формалары деп атайды (Ю.Б.Гиппенрейтер 1997). Б.Г.Ананьев “адамның әлемге белсенді–әрекеттік қатынас формалары” қатарына, сонымен бірге, әскери және спорттық әрекетті, танымды, пікір алмасуды, адамдарды басқаруды, шығармашылық әрекеттерді жатқызады (Л.И.Анциферова, 1998). Бұл жағдайда Б. әрекеттің айрықша формасына немесе айрықша әрекетке сәйкес келеді. К.А.Абульханова–Славскийдің (1991) пікірінше, адам Б. арқылы әрекеттің объективті және субъективті факторларының келістірілуі, өзара үйлесімділігі туралы мәселені шешеді. Мыс., белсенділікті кез–келген формада емес, қажетті формада, кез–келген уақытта емес, ыңғайлы кезде, ішкі мотив арқылы, өз қабілеттерін қолдану арқылы, өз мақсатын жұмсау сияқты мәселелерді шешуде қолданады. Сонымен бірге, адам бұл жағдайда белсенділікті әрекеттің бөлігі, қажет уақытта іске асырылатын оның динамикалық құраушысы ретінде бағалайды.

Б. туралы филос. ілімнің ұзақ тарихы бар. Ежелгі мәдениетте Б. көбінесе нақтылы зат немесе оны құрайтын түпкі бөлшектермен (субстрат) теңестірілген. Кейін Б. жалпы табиғаттың синониміне айналды. Жаңа заман философиясында. Б. өзінен–өзі туындайтын субстанция кейіпіне ауысты. Бұл онтология деп аталады. Б. мәселесін жан–жақты қарастырған философ — Гегельдің пікірі бойынша, ешқандай айқындылығы жоқ бастама, таза Б. абстракцияға жатады. Ол мазмұны жоқ бос пішін ретінде ештеңемен, жоқтықпен барабар. Егер ештеңені бар деп қабылдасақ, онда ол басқа ештеңелерден бөлінеді. Яғни, бірдеңе болып табылады. Ештеңе мен бірдеңе Б. категориясын философияның бастауы ретінде ұғады. Мыс., сапа дегеніміз әр заттың өзіндік Б–ымен барабар айқындық. Сапалық айқындықтың жоғалуы осы заттың Б–ының жоғалуымен бірдей. Қасиет өзіндік Б–тың басқа нәрселермен қатынасын білдіретін айқындық. Бірдей сапалар мен қасиеттерді салыстыру нәтижесінде сан анықталады. Маркстік философияда Б. ұғымын материя категориясы ығыстырды және оның басты белгісі ретінде санадан адамнан тәуелсіз өмір сүру ұсынылады. Бұл адамсыздандырылған Б.–қа әкелді. Қазіргі философия ғылымында Б. мәселесінің әр түрлі қырлары жан–жақты талқыланып келеді. М. Хайдеггер ой Б–ы жөнінде терең пайымдаулар келтіреді. Жалпы экзистенциализм ілімінде тіршілік адамның Б–пен етене байланысы ретінде қарастырылады. Филос. антропологияда адам Б–ының әлеуметтік және биологиялық негіздері, оның кеңістік пен уақыт жүйесіндегі бітімдері зерттеледі. 20 ғ–дың соңында философтар Б–ты көпжүйелі процесс ретінде қарастырады. Филос. әдебиеттерде Б–тың мынадай негізгі түрлері аталады: 1) табиғи және адам жасаған заттар мен процестер Б–ы; 2) адам Б–ы; 3) рухани Б. Оларды бір–бірімен салыстыра қарастыруға болады. Мыс., адам және табиғат, адам және қоғам, руханилық және материалдық. Б–ты ой елегінен өткізу – адам мен дүние туралы пайымдаудың басты алғы шарттарының бірі.

Б. ұғымының ұзақ даму тарихы бар. Көне этикалық теорияларда Б. құдай еркін немесе адам табиғатының мәңгі және өзгермейтін қасиеттерінің көрініс табуы ретінде қарастырылады. Мыс., стоиктер этикасында Б. құдай еркінен туындатылып, тағдырға сенім, құдай еркіне бағыну және оны құрметтеу міндеті ретінде дәріптелген. Ежелгі Қытай философиясында Б. “и” категориясы арқылы анықталып, сол кездегі қауым орнықтырған ережелер мен қағидаларды орындау мінезін (“ли”) білдірді. Ежелгі Үнді этикасы бойынша, Б. ұғымы дхарма термині арқылы анықталды, ол буддизмнің, жайнизмнің, индуизмнің діни идеялар жүйесімен байланысты болды. Ортағасырдағы діни мораль адамды толығымен құдай еркіне бағындырды, оның талаптары Б. өлшемі болып табылды. Ж. Баласағұн билеушінің борышын былайша көрсетеді: “Және біл: адамның алдында сенің үш борышың бар. Оларды орында, күшпен ұзақ тұра алмайсың. Біріншіден – күмістің тазалығын сақта. Екіншісі – адамдарға әділ заң бер. Үшіншісі – жолды күзетіп отыр”. Сонымен бірге, Ж. Баласағұн халықтың билеуші алдындағы борышын: “Олардың бірінші борышы – сенің барлық бұйрығыңды құрметтеу. …Екінші борышы – қазына алдында борышты болуы керек. Және үшіншісі – сенің жауларыңмен жауласып, сенің достарыңмен достасулары керек. Егер сен өз борышыңды әділ орындасаң, бағыныштыларыңның да қайтарымы жақсы болады” –дегендер арқылы анықтайды.

Қайта өрлеу және жаңа дәуір материалистері Б. ұғымының мазмұны мен өлшемдерін экзистенциялық негіздерге тіреді. Олардың басым көпшілігі адамның рухани–адамгершіліктік міндеттерін оның жеке мүдделері және қажеттіктерімен байланыстырды. Гольбахтың пікірі бойынша, “…моральдық борыштың шынайы негізі” әр адамның “…жеке мүддесі, жеке бақыты мен қауіпсіздігі” саласында жатады, ал Б.–тық сана тәжірибе мен ақыл арқылы анықталады. Кант моральдық заңдардың танымға берілмейтіндігіне сүйене отырып, Б. ұғымының қоғамдық табиғатын теріске шығарады, яғни Б. адамдардың мүддесіне және қалауына байланысты емес деп есептейді. Гегельдің этикасында Б. адамның өзі үшін жасалған жақсылық, өз игілігі үшін істелетін әрекет ретінде қарастырылады, Б.–ты адамның жеке басының бейімділігімен, сезімдерімен байланыстыруға тырысты. Мемлекет заңы Б. негізіне алынды. Бірақ Б. талабы тек сыртқы объективті құбылыс қана болмады, ол жүректің қалауымен, ойлаумен, ұятпен байланыстырылды. Батыс философиясында Б. утилитаристік тұрғыда қарастырылып, оны жеке адамның жеке басының мүддесімен байланыстырады және адамдардың бір–біріне пайдалы қатынасы шеңберінде (И.Бентам, Дж.С.Милль) қарастырса, ал кебіреулері вульгарлық–эволюционистік (Г.Спенсер) тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге, Б. ұғымының қажеттігін жоққа шығаратын да теория (Гюйо: “міндеттіліксіз және санкциясыз мораль”, Ницше) қалыптасады. Х ғасыр батыс философиясы шеңберіндегі прагматизм, экзистенциализм, гедонизмге тән релятивистік сипаттағы теория да орын алады. Мыс., В.Смит: “Борыштық сезімді қаншалықты тез ұмытатын болсақ, соншалықты бізге пайда” – деп жазады. Әртүрлі позитивистік мектептер Б. мәселесін құрғақ логикалық талдау объектісіне айналдырып, жалпы адамның мінез–құлқының мазмұнына немқұрайдылық қарау деңгейіне түсіруге дейін барады. Мыс., этикалық интуитивизм мектебінің өкілдері Б.–ты әлеуметтік қажеттіліктермен негіздеуге болмайды және ол тарихтан тыс құбылыс дегенді дәлелдемекші болады. Эмотивизм мектебі өкілдері Б. сезімін адамның таза психологиялық күйзелісінің көрінісі дей отырып, оның объективтік мазмұнын жоққа шығарады. Марксистік этика Б.–тық сезімді таптық қоғам тұрғысынан қарастырып, оған таптық сипат берді, яғни әр таптың өз Б.–тық міндеттері болады.

Қазақ даласы өркениетінде Б. елдің, жұрттың, бүкіл әлеуметтің алдындағы азаматтық парызбен, жауапкершілікпен, адамгершілік мінезбен байланыстырылды. Мыс., оны “Е,е, қарағым, бір атаның баласы екенбіз. Жер нәсібі – ел нәсібі, ел нәсібі – ер нәсібі… жер менікі емес, құдайдікі. Құдайдың жері бәрімізге жетеді. Еркін жайлап, қыстап шығыңдар” (Арыстан би), “Бәрінен жолдас–жорамен, ағайын–туысыңмен, ел–жұртыңмен сіз–біз десіп, сүрген өмірге не жетсін” (Бөлтірік шешен), “Ай мұсылман, жарандар, малыңнан зекет беріңіз, аз өмірдің ішінде, тату бол да тәтті бол” (Қабан би), “Жалғанды ойлап тұрсаң бірлік керек” (Төле би), “Елдің тұтастық бірлігі – жаныңнан, сағыныш қызуы – қаныңнан” (Шоған би) деген шешендік нақылдар әлеуметтік бірлік пен тұтастықты сақтау борышын атқару болып тұрған “елдің бірлігі, бидің білігі емес пе” (Бөлтірік) дейтін ішкі биік мәдениет соның дәлелі. Жеке адамның ішкі мәдениеті мен ішкі рухани болмыстық моральдық сапасына байланысты. Бұдан қандайда бір адамның азаматтық, кісілік, адамгершілік тұрғыдағы жетілу дәрежесі, оның өз парызы мен қарызы, міндетін терең түсіну деңгейі көрініс табады. Азаматтық Борышын өтеу ердің Отан, халық алдындағы парызын адалдықпен орындау азаматтың толысып, рухани жетілгендігінің, ерлік кемеліне келгендігінің белгісі. Оны “Ер жігіт өзі үшін туады, елі үшін өледі”, “Ел ауырын ер көтереді”, “Ер – елдің ық жағының қаласы, жел жағының панасы” (қазақ мақалы) дегендер мақұлдайды.

Қор Президенті