-бап. Айналадағыларға қауіп туғызатын қару-жарақты, сондай-ақ заттар мен нәрселерді ұстау ережелерін бұзу

ҚК сай бұл қылмыстың мәнісі – айналасындағы­лар­ға үлкен қауіп туғызатын қару-жарақты, оқ-дәрілерді, радиоактивті материалдарды, жарылғыш және өзге де зат­тар мен нәрселерді ұстау ережелерін бұзу болады, егер бұл абайсызда адам денсаулығына ауыр немесе орташа ауыр­лықтағы залал келтірсе, әскери мүліктің жойылуына не өзге ауыр зардаптарға әкеп соқса.

Қылмыстың нақты объектісі – Қазақстан Республи­ка­сы Қарулы Күштеріндегі қару-жарақты, оқ-дәрілерді, ай­наласындағыларға үлкен қауіп туғызатын жарылғыш жә­не өзге де заттар мен нәрселерді ұстау ережелері. Қосымша объект – жәбірленушінің денсаулығы немесе әс­кери техниканың сақтығы.

ҚК 390-бабының диспозициясында айнала­сын­да­ғы­ларға үлкен қауіп туғызатын заттардың нақты тізімі кел­тірілмейді. Оларға тағы да неше түрлі уландыратын зат­тарды, жарылуға қауіпті газдар мен парларды, көте­рің­кі күші бар электр аккумуляторларды, жоғарғы қуат электр-өткізгіш линияларды және с.с.қосу керек.

Объективтік жақ – айналасындағыларға үлкен қауіп ту­ғы­затын қару-жарақты және заттарды ұстау ережелерін бұ­зуда болып келеді. Аталған ережелерді бұзу – ай­на­ла­сын­да­ғыларға үлкен қауіп туғызатын қару-жарақты, заттар мен нәрселерді қолдану, пайдалану, сақтау, тасы­мал­дау­дың белгіленген әдістерін, тәсілдерін, амалдарын орын­да­мау немесе тиісті жолмен орындамауда болып келеді.

Құрамның қажетті шарты болып адам денсау­лы­ғы­на ауыр немесе орташа ауырлықтағы залал келтіру әлде әс­­кери мүліктің жойылуына не өзге ауыр зардаптар тү­рін­дегі салдар келеді. Өзге ауыр зардаптар ретінде қатардан жа­уынгершілік техниканы шығаруды, маңызды әскери не­месе азаматтық объектілерді құрту немесе едәуір бұзу­ды, улы заттармен жердің үлкен бөлшектерін су қой­мала­рын және ауаны уландыруды және с.с. түсіну қажет.

Субъективтік жақ – пайда болған нәтижелерге қа­рай кінә­нің абайсыз нысанымен сипатталады, белгіленген ережелерді бұзуға байланысты ол қасақана да болып келуі мүмкін.

Қылмыстың субъектісі – оған айналасындағыларға үл­кен қауіп туғызатын қару-жарақ, оқ-дәрілер немесе өз­ге де заттар мен нәрселер сеніп тапсырылған қандай да бол­сын әскери қызметші.

ҚК 390-баптың 2-бөлігінде дәрежеленген сипаты қарастырылған: көрсетілген бұзушылық салдарынан абай­сыз­дан адамның өліміне әкеліп соқтыру.

ҚК 390-баптың 3-бөлігі қару-жарақ пен айна­ла­сын­дарға үлкен қауіп туғызатын нәрселерді ұстау ережелерін бұзу нәтижесінде абайсыздан өмірден екі және одан көп адамды айыру үшін жауапкершілікті белгілейді.

ҚК сай бұл қылмыстың мәнісі – абайсызда адам­ның ден­саулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян кел­тірген әскери, арнаулы немесе көлікті машинаны жүр­­гізу немесе пайдалану ережелерін бұзуда болып келеді.

Қылмыстың нақты объектісі – Қазақстан Республи­ка­сының Қарулы Күштерінде белгіленген, оның жауын­гер­шілік дайындығын және пайдалану қауіпсіздігін қамта­ма­сыз ететін, әскери жылжымалы техниканы тұтынудың ере­жесі.

Қылмыстың заты болып – жауынгершілік, арнайы не­ме­се көлік машиналары келеді: өз бетімен жүретін, же­ке­леп алғанда артиллериялық қондырғылар, транспортер­лар жә­не бронетранспортерлар, тартқыш машиналар және с.с. Ар­найы машиналар – бұл арнайы (инженерлік ме­ди­ци­на­лық жөндеу және с.с.) функцияларға арналған бульдо­зер­лер, скреперлар және басқа машиналар, сол сияқты жеке құрамды, қару-жарақты, оқ-дәрілерді, өзге әскери мүлікті та­сымалдауға арналған көлік машиналары.

Қылмыстың объективтік жағы – жауынгершілік, арна­йы немесе көлік машиналарын жүргізу ережелерін бұзуда не­­месе оларды пайдалану ережелерін бұзуда болып келеді. Жүргізу ережелерін бұзу жүргізушінің жүріп келе жатқан тех­никалық құралды жүргізу бойынша дұрыс емес әре­кет­терінен құралады: светофор немесе реттеушінің тыйым са­латын белгісіне қарамастан өтіп кету, озып кету, бұ­ры­лу және с.с. тәртібін сақтамау. Пайдалану ережелерін сақ­тамау – рейске техникалық бұзушылығы бар маши­на­лар­ды жіберуде, машинаны жүргізуге тиісті дайындығы жоқ немесе мас күйіндегі адамды жіберуде, машиналарды мақсатынан тыс пайдалануда және с.с.

Бұл іс-әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілік тек заңда көрсетілген зиян туындағанда ғана пайда бо­ла­ды. Қылмыстың құрамы – материалды, кінәлінің әре­кет­те­рі және туындаған зиянды зардап араларындағы себепті бай­ланыс анықталуы тиіс.

Субъективтік жақ туындаған зардапқа байланысты анық­талатын абайсыз кінәмен сипатталады.

Қылмыстың субъектісі арнайы – машинаны өзі жүр­­­гізетін немесе машинаны пайдалану үшін жауап бе­ре­тін әскери қызметші.

Бұл қылмыстың дәрежеленген түрлерін абай­сыз­дық­тан адам өліміне әкеліп соқтырған (ҚК 391-бабының 2-бөлігі) немесе абайсыздықтан екі немесе одан көп адам­ның өліміне әкеліп соқтырған (ҚК 391-бабының 3-бөлігі) дәл осы әрекеттер құрастырады.

392-бап. Ұшу немесе оған даярлану ережелерін бұзу

Қылмыстық кодексте бұл қылмыс – абайсызда кісі өлі­­­міне өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқтырған ұшу не­месе оларға даярлану ережелерін бұзу, сол сияқты әскери ұшу аппараттарын пайдаланудың өзге ережелерін бұзу ре­тінде анықталған.

Қылмыстың нақты объектісі болып – ұшудың қа­уіп­­сіз­дігін және ұшатын аппараттарды пайдаланудың қа­уіп­сіздігін қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасы­ның Әуе Кодексімен, Қарулы Күштердің авиациясының ұшуы жөніндегі уағызбен, инженерлік-авиациялық және штур­ман­дық қызмет бойынша уағыздармен реттелетін әскери қа­тынастары келеді. Қылмыстың заты – ҚР Қару­лы Күштерінің қаруландыруында болып келетін ұшақтар, тік ұшақтар және өзге авиациялық техника [16].

Объективтік жақ – ұшу немесе оларға даярлану ере­же­лерін немесе әскери ұшу аппараттарын пайдаланудың өз­ге ережелерін бұзуда болып келеді. Қылмыстың аяқ­талған қылып тану үшін заңда көрсетілген адамның өлімі тү­рінде немесе өзге ауыр зардап түрінде болған қыл­мыс­ты зардапты және ұшу немесе оларға даярлану ережелерін бұзу немесе әскери ұшу аппараттарын пайдаланудың өзге ережелерін бұзу мен зардап араларындағы себепті бай­ла­нысты анықтау қажет.

Ұшу ережелерін бұзу – ұшудың маршрутынан ауыт­қуда, жерден үзілу және жерге қону ережелерін бұзуда, де­сант ретінде түсудің және тік ұшақ көмегімен ин­же­нерлік құрылысты салудың басшылықтарын және ин­с­трук­цияларын бұзу және с.с.көрінуі мүмкін.

Ұшуға даярлану ережелерін бұзу – ұшуға бір неме­се өз­ге техникалық бұзушылықтары бар ұшу аппаратын жі­бе­руде, ұшуға тиісті медициналық куәландыруды өтпе­ген не­месе ауру, әлде мас күйінде болып тұрған экипаж мү­ше­лерін жіберуде және с.с. көрініс табуы мүмкін.

Баптың диспозициясында айтылған өзге ауыр зар­дап ретінде – ұшу аппаратының құруын немесе едәуір бү­лі­нуін, адамның өміріне ауыр немесе орта ауырлықтағы зиян келтіруді, тұрғын үйлердің және басқа құры­лыс­тар­дың күйреуін немесе елеулі бұзылуын, маңызды әскери шаралардың сәтсіздікке ұшырауын және с.с. түсіну тиіс.

Субъективтік жақ – менмендік немесе немқұрай­лық түріндегі абайсыздықпен сипатталады.

Қылмыстың субъектісі арнайы – ұшу аппаратын бас­қарып отыратын (жүргізетін) немесе ұшуға даярлану қа­уіпсіздігін қамтамасыз ететін әскери қызметші, яғни ұшу аппаратының командирі, ұшқыш, борттағы инженер, штурман, ұшуды басқарушы және с.с.

393-бап. Кеме жүргізу ережелерін бұзу

ҚК абайсызда кісі өліміне немесе өзге ауыр зар­дап­тарға әкеп соқтырған кемелерді жүргізу немесе пайдалану ережелерін бұзу үшін жауапкершілік белгіленген.

Қылмыстың нақты объектісі – әскери кемелерді жүр­гізу мен пайдалану қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, Әс­ке­ри-Теңіз Флотның Кемелік Жарғысымен, уағыздармен жә­­­не нұсқаулармен реттелетін әскери қатынастар келеді.

Қылмыстың заты: арнайы тағайындаудағы жауап­кер­шілік кемелер, су астында жүзетін қайықтар, авиа та­сы­малдаушылар, крейсерлер, торпедалық катерлер, қам­та­масыз ету кемелері және с.с.

Объективтік жақ адам өлімін немесе өзге ауыр зардапты туындатқан кеме жүргізу ережелерін бұзуда болып келеді. Құрлымы бойынша қылмыс құрамы– материалды. Кінәлінің іс-әрекеті мен адамның өлімі немесе өзге де ауыр зардап араларындағы себепті байланыс анықталуы тиіс [9].

Кеме жүргізу ережелерін бұзу – нормативтік акті­лер­­мен белгіленген кемені басқару туралы бұйырымдар­дан, өкім­дерден ауытқуда, оның курсы мен жылдамдығын құ­­қыққа қайшы өзгертуде, кемелерді тарту және өткізу тәр­тіп­­терін бұзуда және с.с.болуы мүмкін.

Бір адамға болса да өлім келтірумен қатар, ауыр зар­дап кеменің құруы немесе елеулі күрделі жөндеуді талап ете­тін кеменің бүлінуі, бірнеше адамның денсау­лы­ғына ауыр немесе орта ауырлықтағы зиян келтірілуі, ма­ңызды әс­кери шараның сәтсіздікке ұшырауы және с.с. танылады.

Қылмыстың субъективтік жағы – кінәнің тек абай­сыз­дық нысанымен сипатталады.

Қылмыстың субъектілері – кеменің командирі, оның көмекшілері, штурман, вахталық офицер және олар­ға кемені жүргізу және оны пайдалану бойынша мін­дет­тер жүктелетін өзге де әскери қызметшілер.
2.5. Әскери басқарудың қалыпты қызмет етуіне және Қарулы Күштердің мәртебесіне қиянат жасайтын қылмыстар
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерін рефор­ма­лау кезінде бірталай маңызды роль әскери басқару ор­гандарында да болып келеді. Оның қызмет етуінің үз­дік­сіз­дігіне, оның жұмысшыларының адалдығы мен жа­уап­ты­лығына байланысты республика қорғаныс қа­бі­лет­ті­лі­гін нығайту бойынша ірі масштабтық міндеттері ше­ші­леді. Осыған орай әскери басқару органдарының өз қыз­мет­керлері арасындағы қылмысты көріністер кө­те­рің­кі қа­уіпті болып келеді.

Не десек те, қылмыстық – біздің елдің Қарулы Күш­те­рінің басқару қатарларына да еніп кетті. Бұл ор­ган­­дар­дың жұмысшылары өздерінің құқыққа қайшы әре­кет­тер­менен соңғылардың қалыпты қызметін бұзады, олардың беделін, мәртебесін қоғам көзінде төмендетеді. Сондықтан әскери басқару өкілдерінің қылмыстық әрекеттеріне жол беруге болмайды және олар қылмыстық жауап­кер­ші­лік­ке әкеліп соқтыруы тиіс.

ҚК осы бабында жауапкершілік үш бөлек қылмыс үшін қарастырылады:

1) билікті немесе қызмет жағдайын теріс пайдалану үшін;

2) билікті немесе қызмет өкілеттіктерін асыра қол­дану;

3) биліктің әрекетсіздігі.

Бұл қылмыстың нақты объектісі болып – әскери бас­қа­ру органдарының әдеттегі қызметі және Қарулы Күш­тер­дің мәртебесі келеді. Қосымша объект ретінде– жеке, қо­ғам­дық немесе мемлекеттік мүдделер болады.

Қылмыстың объективтік жағы келесілерде көрінуі мүмкін:

1. Бастық немесе лауазымды адамның билігін неме­се қызмет жағдайын теріс пайдалануында. Теріс пайда­ла­ну ре­тінде аталған адамдармен олардың иемденетін қыз­мет жағдайының арқасында және қызмет мүдделеріне қайшы жасалатын құқыққа қайшы әрекеттерін түсіну ке­рек.

2. Билікті немесе қызмет өкілеттерін асыра қол­дануда. Ол ретінде бастықпен немесе лауазымды адаммен оларға заң бойынша, жарғылармен, бұйрықтармен бе­ріл­ген құқықтармен өкілеттіктерден айқын асатын әре­кет­тер­ді жасау танылады.

3. Биліктің әрекетсіздігі. Бастық немесе лауазымды адамның әрекетсіздігі болып оның өзінің қызмет бо­йын­ша міндеттерін орындамауы танылады. Мысалы, 1994 жы­лы 10.08. Ішкі істер министрінің № 238 Бұйрығымен бе­кі­тілген Ішкі істер органдарының ішкі қызмет Жар­ғы­сы­ның 4-бабына сай (аталмыш жарғы ішкі әскерлерінің әс­ке­ри қызметшілеріне тарайды), бастық Қазақстан Рес­пуб­ли­касы заңдарын, Қазақстан Республикасы Пре­зи­ден­ті­нің шешімдерін берік және бір ізді жүзеге асыруы мін­дет­ті, бағыныштылары арасындағы жоғары тәртіпті ұстап оты­руы, бағыныштыларынан олардың міндеттерін, бұй­рық­ты және нұсқаулықтарды тура және дер уақытылы орын­дауды талап етуі, бағыныштының бір де бір теріс әре­­кетін әсерсіз қалдырмауы тиіс. Тәртіпті қалпына кел­ті­ру үшін әсер ету шараларын қолданбаған бастық – бұл үшін жауаптылыққа тартылады.

Құрамының құрылымы бойынша қаралатын қыл­мыс – материалды болып келеді. Сондықтан көрсетілген құ­қыққа қайшы әрекеттерден басқа елеулі зиян келтіру тү­рін­дегі қоғамға қауіпті салдардың туындауы және туын­даған салдар мен іс-әрекет араларындағы себепті байла­ныс­тың болуы қажет.

Елеулі зиян келтіру болып – бөлім немесе мекеме мүд­делеріне, сол сияқты әскери қызметті атқаратын аза­мат­тардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдде­ле­рі­не елеулі зиян тигізу болып танылады. Зиян бөлім, бө­лім­шеден жарғы, жоғары туратын басшылықтың уағыздары­на сай жүргізілетін маңызды әскери шаралар сәтсіздікке ұшы­рағанда елеулі болып танылады.

Қылмыстың субъективтік жағы – қасақана кінәмен си­патталады. Қасақаналық – тікелей немесе жанама да бо­луы мүмкін. Адам өз жүріс-тұрысын қоғамдық қауіптігін се­зінеді, осының нәтижесінде құқықпен қорғалатын мүд­де­лерге елеулі зиян келтірілуі мүмкін екенін алдын ала бі­леді және оның келтірілуін қалайды (тікелей қа­са­қа­на­лық­та) немесе оның келтірілуіне сезіне тұра жол береді (жа­нама қасақаналықта).

Қаралатын қылмыстың міндетті субъективті сипат­тары ретінде заң пайда табуға бағытталған немесе өзге же­ке мүдделікті таниды.

Билікті немесе қызмет жағдайын теріс пайдалану, би­­лікті немесе қызмет өкілеттіктерді асыра қолдану, би­ліктің әрекетсіздігіне қатысты арам мүдделілікті кінәліні өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық пайданы мем­л­екеттік немесе өзге бөтен мүлікті заңсыз алып қоюсыз және өзінің немесе өзге адамдардың меншігіне те­гін аударусыз (мысалы, әскери көлікті заңсыз қолдану, құ­рылыс материалдарын алу және с.с.) алуға бағытталу ре­тінде бағалауға болады. Егер бастық немесе лауазымды адамның қиянат жасаушылықтары бөтен біреудің мүлкін ұрлаудың тәсілі болып келсе, онда жасалынған ҚК 176-бабымен қарастырылған қылмыс құрамын құрайды.

Өзге жеке мүдделілік материалдық сипаттағы пайда алу­мен сипатталады (мысалы, қызмет бойынша заңсыз жыл­жу, сыйлықты соған жеткіліксіз негіздер болмай алу жә­не с.с.).

Қылмыстың субъектісі арнайы – ұдайы, уақытша не­­месе арнайы өкілеттік бойынша билік өкілінің мін­дет­те­рін жүзеге асыратын немесе Қазақстан Рес­публи­касының Қарулы Күштерінде, басқа әскерлерде және Қа­зақстан Республикасының әскери бөлімшелерінде ұйым­дас­тырушы-өкімдік немесе әкімшілік шаруашылық функ­ция­ларды атқаратын бастық немесе өзге лауазымды адам (ҚК 307-бабына ескерту).

ҚК 380-бабының 2-бөлігі жауапкершілікті ауыр зар­дап­қа әкеліп соқтырған дәл сол әрекеттері үшін қарас­ты­рады.

Ауыр зардап ретінде – адамдардың өлуін (бір адам бол­са да) әскери мүлікті ірі немесе аса ірі мөлшерде құр­ту немесе бүлдіру, бөлім, бөлімшенің өткізіліп жатқан не­месе өткізуге жоспарланып жатқан шараның сәт­сіз­дікке ұшырауы және с.с. түсінілуі тиіс.

ҚК 380-баптың 3-бөлігі жауапкершілікті осы баптың бірінші және екінші бөліктерімен қарастырылған, соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайда жасалынған іс-әрекеттер үшін белгілейді.

Бастықтың немесе лауазымды адамның қызметке селқос қарауының объективтік жағы – оның қызметке арам ниетті немесе немқұрайды қарау салдарынан оны­мен өз мін­деттерін орындамау немесе тиісті орында­ма­уын­да кө­рініс табады, егер бұл азаматтар немесе ұйым­дар­дың құ­қық­тары мен заңды мүдделерінің немесе қоғам немесе мем­лекет заңды мүдделерінің елеулі бұзушы­лы­ғы­на әке­ліп соқтырса.

Яғни бұл қылмыстың объективтік жағына үш мін­дет­ті сипат кіреді:

1. лауазымды адаммен қызмет міндеттерін орын­да­мау немесе тиісті орындамау;

2. бір немесе бірнеше заңды құқықтар мен мүд­де­лер­ді елеулі бұзу түріндегі қоғамдық қауіпті салдардың туын­дауы;

3. қызмет бойынша іс-әрекет (әрекет немесе әре­кет­сіздік) және заңмен қорғалатын құқықтар мен мүдделерді қор­ғау араларындағы себепті байланыс.

Орындамау болып – бастықпен немесе лауазымды адам­мен оған жүктелген қызмет функцияларын орын­да­мау, бұл адам міндеттер және құқықтар көлеміне сай қол­дануға міндетті болатын шараларын қолданбау (мы­салы, әскери бөлімнің зат қызметінің бастығымен әскери қыз­метшілерді арнайы киімдермен қамтамасыз ету бо­йын­ша шараларды қолданбау) келеді.

Тиісті орындамау – өзінің функционалды міндетте­рін арам ниетті немесе немқұрайды орындаудан құрала­ды. Осы ретте адамның жүріс-тұрысында міндеттерді орын­­­­да­мау немесе тиісті орындамау өз ара түйісуі мүмкін. Бі­рін­ші де, екіншісі де бірнеше рет, жүйелі немесе бір рет жа­салатын болып келуі мүмкін.

Қызметке селқос қараудың объективтік жағын анық­тауда ерекше мән – осы лауазымды адамның мін­дет­тері мен өкілеттерінің құқықтық реттеуін туралап бел­гі­леу­де болып келеді. Селқос қарау үшін жауакершілік қыз­мет міндеттерінің шектерімен анықталады. Бұл мін­деттер қатарына кірмейтін іс-әрекеттерді жасау немесе жа­са­мау оның жауапкершілігі негізінде салынуы мүмкін емес.

Бұл қылмыстың міндетті сипаты болып – құқық­пен қор­ғалатын мүдделерге елеулі зиянның келтірілуі ке­ле­ді. Тәжірибе қаралатын норманың құрамындағы басым салдар болып, әдетте бөтен біреудің мүлкінің нақты қоры аза­юы түріндегі, мүліктік зиян келетінін дәлелдейді. Қызметке селқос қарау кезінде азырақ кездесетін салдар болып – адамның денсаулығына зиян келтіру болып ке­ле­ді.

Адамның заңда көрсетілген салдар болғанында кі­нәләу үшін бастық немесе лауазымды адам жүріс-тұрысы мен және қоғамға қауіпті салдар араларындағы себепті бай­ланыс анықталуы тиіс.

Қызмет міндеттерін орындамау, тиісті орындамау жә­не құқықпен қорғалатын мүдделерге келтірілген елеулі зиян араларындағы себепті байланысты анықтамау немесе оның дәлелденбегендігі селқос қарау құрамы болмағаны ту­ралы айтады.

Қызметке селқос қараудың субъективтік жағы тек мен­мендік немесе немқұрайлық түріндегі абайсыз кі­нәмен сипатталады. Қылмысты менмендік болған ретте кі­нәлі оның қызмет бойынша міндеттерін орындамауы не­месе тиісті орындамауы салдарынан құқықпен қор­ға­ла­тын мүдделерге елеулі зиян келтірілуі мүмкін екенін ал­дын ала біледі, бірақ жеңілтектіктен жеткілікті негізсіз оны болғызбау мүмкіндігіне сенеді.

Менмендік үшін, әдетте, кінәлінің лауазымды мін­дет­терін реттейтін нақты тәртіптерді сезіне тұра бұзу – си­пат­ты болып келеді.

Немқұрайлық орын алса, кінәлі істің мән-жай­ла­ры­на байланысты оның әрекеттерінен қылмысты салдар туын­дауы мүмкіндігін білу керек және біле алатын бол­ған­мен де осыны алдын ала болжамайды.

Қылмыстың субъектісі арнайы – ұдайы, уақытша не­месе арнайы өкілеттік бойынша билік өкілінің мін­дет­те­рін жүзеге асыратын немесе Қазақстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның Қарулы Күштерінде, басқа әскерлерде және Қазақ­стан Республикасының әскери бөлімшелерінде ұйым­дас­ты­рушы-өкімдік немесе әкімшілік шаруашылық функ­ция­ларды атқаратын бастық немесе өзге лауазымды адам (ҚК 307-бабына ескерту).

ҚК 381-бабының 2-бөлігі жауапкершілікті ауыр зар­дап­қа әкеліп соқтырған дәл сол әрекеттер үшін қа­рас­ты­ра­ды.

ҚК 381-баптың 3-бөлігі жауапкершілікті осы бап­тың бірінші және екінші бөліктерімен қарастырылған, со­ғыс уақытында немесе ұрыс жағдайда жасалынған іс-әре­кеттер үшін белгілейді.

Бұл қылмыстың нақты объектісі болып – жауын­гер­ші­лік әрекеттерді жүргізудің белгіленген тәртібі болып ке­ле­ді. Қосымша объект – адамдардың өмірі және ден­сау­лығы немесе ауыр зардап.

Объективтік жақ – бастықтың жауға соғыс құрал­да­рын беру немесе тастап кетуде болады. Беру – жаумен жа­­уын­­гершілік әрекеттерді тоқтатуда және осының негі­зін­де оған сеніп тапсырылған әскери күштерді тұтқынға алы­нуын­да, бекіністерді, әскери техниканы және соғыс жүр­гізу­дің өзге құралдарын басып алынуында көрініс та­ба­ды. Жау­ға соғыс жүргізу құралдарын қалдырып кеткен­де бас­тық бұл құралдарды құрту, әлде жарамсыз қылу үшін еш­қандай шараларды қолданбайды және осы себеп­тен олар жаудың қолына түседі немесе түсуі мүмкін бо­ла­ды.

Бұл норма бойынша бағалау үшін жауға соғыс жүр­гізу құралдарын қалдыру жауынгершілік жағдаймен бұ­йы­рылмағанын анықтау керек. Егер бастық аталған құ­рал­дарды құтқару бойынша барлық қажетті шараларды қол­данса, бірақ та қалыптасқан жағдайға байланысты олар­ды алып шығуына немесе құртуға шынайы мүм­кін­дігі болмаса, онда оның әрекеті қылмысты құрамайды [17].

Субъективтік жақ, әдетте, кінәнің абайсызда ныса­ны­менен сипатталады, бірақ та бөлек реттерде бұл қыл­мыс қорқақтық, жігерсіздік салдарынан қасақана да жасалынуы мүмкін. Егер жауға көмектесу мақсатын көздесе, онда осындай іс-әрекетті мемлекеттік опасыздық ретінде бағалау тиіс (ҚК 165-бап).

Қылмыстың субъектісі – арнайы. Ол ретінде тек әске­ри күштер, бекіністер, жауынгершілік техника және со­ғыс­ты жүргізудің өзге құралдары сеніп тапсырылған бас­­тық болады.

Бұл қылмыстың объектісі болып – мемлекеттік құ­пия­сы жоқ әскери сипаттағы мәліметтерді құпиялықта сақтаудың белгіленген тәртібі келеді.

ҚК 386-бабының 1-бөлігінің объективтік жағы бо­лып, нәтижесінде осы құжаттар немесе заттар жоғалған, мем­лекеттік құпиясы жоқ әскери сипаттағы құпия мә­лі­мет­тері бар құжаттарды немесе заттарды күтіп ұстаудың бел­гіленген ережелерін бұзу келеді.

Бұзушылық әрекетте (мысалы, құжатты белгіленген тәр­тіпті бұзып жіберуде, осының салдарынан ол жо­ға­ла­ды), сол сияқты әрекетсіздікте (мысалы, құжатты нем­құ­рай­ды сақтау салдарынан ол ұрланады және с.с.) көрініс та­буы мүмкін.

Алайда, мемлекеттік опасыздық (ҚК 165-бап) си­пат­тары болмай тура, белгіленген тәртіптерді бұзу нәти­же­сін­де мемлекеттік құпияны ұстайтын құжаттар немесе заттар жо­ғалатын болса, онда жасалынған мемлекеттік құпияны жа­рия етуді құрайды (ҚК 172-бап).

Құжат немесе зат сеніп тапсырылған адамдар қата­ры­ның иелігінен шыққан сәттен қылмыс аяқталған бо­лып есептеледі. Қылмыс құрамы үшін осы құжат немесе зат­тағы құпиялы мәліметтердің бөтен адамға белгілі бо­луы талап етілмейді.

Қылмыстың субъективтік жағы – менмендік, сол сияқ­ты немқұрайлық түрлеріндегі кінәнің тек абай­сыз­дық нысанында болады.

ҚК 386-бабы 2-бөлігінің объективтік жағы – мем­ле­кет­тік құпияны ұстамайтын әскери сипаттағы құпиялы мә­ліметтерді таратуда болып келеді. Тарату – бұл мә­лі­мет­тер­ді ауызша сұхбаттасу кезінде (сөйлесуде, лекцияда, баян­дамада, телефон арқылы сөйлесуде, радио бойынша, теледидар арқылы сөйлесуде) немесе жазбаша нысанда (басылған және жазбаша құжаттарда, хаттарда және с.с.) жүзеге асырылуы мүмкін. Таратуға құжаттарды, заттарды, объектілерді бөтен адамдарға көрсетудің әр түрлі нысан­дары жатады. Құпияны тарату бойынша пассивті әрекет­тер болуы мүмкін, мысалы, құжаттар мен заттарды онда бөтен адамдар кіріп олармен таныса алатын жерде тастап кету.

Қылмыс ақпарат оны білуге тиісті емес бір адамға ға­на белгілі болғанның өзінде аяқталған болып есеп­те­ле­ді.

Әскери сипаттағы құпиялы мәлімметтерді тара­ту­дың субъективтік жағы – немқұрайлық түріндегі абай­сыз­дық нысанындағы кінәмен сипатталады. Кінәлі құ­пия­лы мәліметтер бөтен адамдарға белгілі болатынын бі­луі тиіс.

ҚК 386-бабыменен қарастырылған қылмыстың су­бъектісі арнайы – оған қызмет бойынша әскери си­пат­тағы мәліметтер бар құжаттар мен заттар сеніп тап­сы­рыл­ған немесе оған осы мәліметтер қызметіне байланысты бел­гілі болған әскери қызметші.

ҚК 386-бабының 3-бөлігі жауапкершілікті ауыр зар­дап­қа әкеліп соқтырған дәл сол әрекеттері үшін қа­рас­ты­рады.

Осындай зардап болып – адамдардың өлуі, әскери мү­лік­тің ірі немесе аса ірі мөлшерде құруы немесе бүлі­нуі, бөлім, бөлімшенің өткізіліп жатқан немесе өткізуге жос­парланып жатқан әскери шараның сәтсіздікке ұшы­ра­уы және с.с. танылады.
2.6 Қарулы Күштердің беделіне және әскери тәртіпке қарсы бағытталған қылмыстар
384-бап. Тұтқынға өз еркімен берілу

Бұл қылмыстың объектісі болып, оның нәти­же­сін­де бөлім, бөлімшенің жауынгершілік қабілетіне зиян кел­ті­ретін (нақты алғанда, жеке құрамның моральдық рухы, оның жауды жеңетініне сенімі және с.с. бұзылатын) соқ­ты­ғысу кезіндегі әскери қызметті атқарудың белгіленген тәр­тібі келеді.

Қылмыстың объективтік жағы – әрекеттерде, сол сияқ­ты әрекетсіздіктерде көрініс табуы мүмкін. Бағалау үшін кінәнің жау жағына кетіп қалғанынын, әлде қар­сы­лық көрсетпегені нәтижесінде тұтқынға алынғанының айыр­машылығы болмайды. Тек әскери қызметшінің жау­мен күресуге қабілеті бола тұра, қарсылықты тоқтат­қа­нының, өз бетімен берілгенінің мәні болады. Егер ол тұтқынға күштеу жолымен (мысалы, ауыр жарақатына немесе зақымға және с.с. байланысты) алынған бол­са,онда оның іс-әрекеті қылмыс құрамын құрамайды.

Қылмыс тек кінәлі жаумен тұтқынға алынған сәт­тен бастап аяқталған болып есептеледі.

Қаралатын іс-әрекеттің субъективтік жағы – тек тіке­лей қасақаналықпен анықталады. Кінәлі өз әрекеті- әре­кет­сіздігінің қоғамдық қауіптілігін сезінеді, жауға тұт­қын­ға түсу түріндегі зиянды салдар болуы мүмкіндігін алдын ала біледі және осыны қалайды [18].

Қаралатын іс-әрекетті бағалау үшін себеп және мақ­­саттың мәні үлкен болып келеді. Заң әскери қызмет­ші­нің әрекеттері қорқақтық немесе жігерсіздікпен се­беп­те­нуі тиіс екенін тікелей қарастырады. Егер кінәлі тұт­қын­ға Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігіне жә­не тәуелсіздігіне нұқсан келтіру немесе әлсірету мақ­са­ты­менен жасалынса, онда әскери қызметшінің іс-әре­кеттері мемлекеттік опасыздықты құрайды (ҚК 165-бап).

ҚК 384-бабыменен қарастырылған қылмыстың су­бъектісі болып – қандай да болсын әскери қызметші болуы мүм­кін.