Д. Н. Аяганов., доктор PhD, доцент
БАЛАЛАРДЫҢ ӨСУІ МЕН ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
жүктеу/скачать 6.23 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.5. НЕГІЗГІ АЛМАСУДЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
| 2.4. БАЛАЛАРДЫҢ ӨСУІ МЕН ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР
Балалардың өсуі мен дамуы үшін эндогендік және экзогендік факторлар маңызды. Біріншісіне тұқым қуалайтын, туа біткен және босанғаннан кейінгі онтогенезде пайда болған органикалық бұзылулар, екіншісіне әлеуметтік сипаттағы әртүрлі факторлар жатады. Антропометриялық белгілер бойынша әлеуметтік жағдайы жақсы жанұялардан шыққан балалар даму барысында өз қатарынан озық болады. Морфофункциялық айырмашылықтардың маңызды себептерінің бірі-тамақтану, өйткені дұрыс тамақтанбау өсудің тежелуіне әкеледі. Өсудің тежелуі әлеуметтік - гигиеналық жағдайлары нашар отбасылардағы аурулардың жоғары жиілігімен байланысты. Қолайсыз психологиялық әсерлер өсудің тежелуіне әкелуі мүмкін. Эмоционалды стресстің әсерінен өсу гормонының секрециясыазаяды. Мұндай күйзелістерді көбінесе дисфункционалды отбасылардан шыққан балалар сезінеді. Өмір сүру деңгейі неғұрлым жақсы болса, жыныстық жетілу процестері соғұрлым тез жүреді. Айта кету керек, егер дененің өсу қарқыны мен мөлшерінің өзгеруі тұрақты бағытты сақталса, онда бір позициядан екіншісіне ауысу кезінде көрсеткіштердің төмен өсуі қазіргі адамның денесінің мөлшерінің өсуіне әкелуі мүмкін. Өсудің генетикалық бақылауы оның барлық кезеңінде әрекет етеді, бірақ барлық гендер туылған кезде белсенді емес және келесі жылдары тиісті жағдайларда өзін көрсете алады. Ал құрсақ ішілік кезеңде өсудің генетикалық бақылануы маңызды емес. Мектепке дейінгі жаста дененің ұзындығы, жамбас (ұлдар) пен иықтың (қыздар) ені қатаң бақылауға алынады. 2.5. НЕГІЗГІ АЛМАСУДЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Негізгі метаболизм-бұл организмдегі зат алмасу мен энергия қарқындылығының көрсеткіштерінің бірі; толық физикалық және психикалық тыныштық жағдайында, аш қарынға, жылу жағдайында өмірді сақтау үшін қажет энергия мөлшерімен көрінеді. Бұл энергия жасушалық метаболизм процестеріне, қан айналымына, тыныс алуға, секрецияға, дене температурасын ұстап тұруға, мидың өмірлік маңызды жүйке орталықтарының жұмысына, эндокриндік бездердің тұрақты секрециясына жұмсалады. Метаболизм кезінде босатылған жылу энергиясы дене температурасының тұрақтылығын сақтауға жұмсалады. Бауыр негізгі зат алмасу энергиясының 27% тұтынады; ми – 19 %; Бұлшықеттер-18%; Бүйрек-10%; Жүрек – 7 %; Қалған мүшелер мен тіндер – 19 %. Кез-келген жұмысты орындау кезінде энергия шығыны артады. Негізгі алмасу мөлшеріне адамның жасы, бойы, жынысы және массасы әсер етеді. Ең қарқынды негізгі алмасу балаларда байқалады (жаңа туған нәрестелерде – тәулігіне 53 ккал/кг, өмірдің бірінші жылындағы балаларда – тәулігіне 42 ккал/кг). Ересек дені сау ерлердегі негізгі алмасудың орташа мәні тәулігіне 1300– 1600 ккал құрайды, әйелдерде бұл шамалар 10% - ға төмен. Бұл әйелдердің салмағы мен дене бетінің аз болуына байланысты. Жасы ұлғайған сайын негізгі зат алмасу мөлшері тұрақты түрде төмендейді. Дені сау адамның негізгі алмасуының орташа мәні шамамен 1 ккал / (кг×сағ). Негізгі метаболизмнің мәні тікелей немесе жанама калометрия әдістерімен анықталады, сонымен қатар жынысы, жасы, бойы және дене салмағын ескере отырып теңдеулермен есептеледі. Балада негізгі зат алмасудың бастапқы өсуі 1,5 жасқа дейін жүреді, содан кейін негізгі зат алмасу абсолютті түрде тұрақты өсуді жалғастырады және дене салмағының бірлігіне шаққанда азаяды. Тамақпен бірге келетін жалпы энергия негізгі метаболизмді, тағамның нақты динамикалық әсерін, экскрециямен байланысты жылу шығынын, мотор белсенділігі мен өсуін қамтамасыз етуге бөлінеді. Энергияны бөлу құрылымында (Е) мыналарды ажыратады: 1) Е келіп түскен (тағамнан) = Е қор заттар + е пайдаланылған; 2) сіңірілген Е = е келіп түскен – Е экскременттермен шығарылған; 3) метаболизденетін Е = келіп түскен қамтамасыз ету ( өмір сүруге ) және белсенділік, немесе негізгі шығындар; 4) E негізгі шығындар энергия сомасына тең: а) негізгі алмасу; б) терморегуляция; в) тағамның жылыну әсері (АДДП); г) белсенділікке жұмсалатын шығындар; д) жаңа ұлпаларды синтездеуге жұмсалатын шығындар. E сақталған-бұл ақуыз мен майдың синтезделуіне жұмсалған энергия. Гликоген есепке алынбайды, өйткені оның синтезі шамалы. Е қорға жиналған = Е метаболизденетін-Е негізгі шығындар; E өсу құны = e жаңа тіндердің синтезі + e жаңа тіндерге сақталады. Негізгі жас айырмашылықтары өсу мен белсенділік шығындарының арасындағы байланысты, ал өсу шығындары салмағы аз. Жаңа туған нәресте үшін және өмірдің бірінші жылында өте маңызды, ересек адамда олар жоқ. Физикалық белсенділік тіпті жаңа туған нәрестеде айтарлықтай энергияны қажет етеді, мұнда оның көрінісі емшек ему, мазасыздық және жылау болып табылады. Баланың мазасыздығымен энергия шығыны 20-60% – ға, ал айқайлаған кезде-2-3 есе артады. Дене температурасы 1°C-қа көтерілген кезде негізгі зат алмасудың жоғарылауы 10-16% құрайды. Балаларда пластикалық алмасуға (өсуге) көп энергия жұмсалады. Жинақтау үшін дене салмағының 1 г шамамен 29,3 кДж немесе 7 ккал жұмсау керек. Өсудің энергетикалық құны = e синтезі + e жаңа ұлпада сақталады. Шала туылған нәрестеде Е синтезі дене салмағына қосылған 1 г үшін 0,3 – тен 1,2 ккал-ға дейін, ал толық туылған нәрестеде 1 г дене салмағына 0,3 ккал құрайды. жүктеу/скачать 6.23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|