Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш



бет44/62
Дата03.07.2016
өлшемі1.79 Mb.
#173519
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   62

Н. Конаков



ПРОТОЖ уэ.; протожа уд., вэ.; пыстöм ем уд., шс., вс., лл., уэ.; пыстэм ем вэ., изь.; чегем пыса ем вэ., изь.; чегöм пыса ем уд., шс., вс., уэ., лл. – тшыкöдöмысь, пеж ловъясысь да тунъясысь видзысь вуджöр.

Протож тшукöдлiсны пырджык вöньö, дöрöм юрйылö либö сарапан мыччöгö. Протож быть колiс дзебигöн да кöлысь дырйи. “Эм кö вылад пыстöм ем, ни öти тун оз вермы тэныд нинöм вöчны, кöлысясьысьяс öд пыр вöняныс тшукöдлiсны”. Изьваса невесталöн паськöмас вермис лоны öкмыс протож.

Протожöн позис тасавны тунлысь либö пеж ловлысь туйсö. Та могысь сiйöс тшукöдлiсны öдзöс куричö, дзиръя сюръяö либö потшысö. Чайтлiсны, мый сэки тун оз вермы аддзыны дзиръясö да мöдас ветлыны потшыс пöлöныс, кытчöдз он босьт протожсö либö он вöтлы сiйöс. Протож видзлiс и лёк вöтъясысь. Сiйöс колiс тшукöдны юрлöсö.

Буракö, протожлöн вöлi магияа тöдчанлун не сöмын материал пондаыс либö сы вöсна, мый сiйö вöлi ёсь, но и сы вöсна, мый öти помыс вöлi вожа. Вожыс вöлi мöдар югыдö туйöн и сэкжö тупйöдöн (видзöд вожа пу, вуджöр II).



Литература: Сидоров 1928, АЧМ.

О. Уляшев



ПУ быдлаын.

Комияслöн олöмыс пыр вöлi йитчöма вöркöд. Неважöн на ыджыд тöдчанлун вöлi вöралöмлöн. Пуысь вöчлiсны быдсяма кöлуйсö, лэптылiсны керкаяс да мукöдтор.

Шöр вежаинъясын быдмылiсны джуджыд кыдзьяс. На бердын нуöдлiсны ритуалъяс, ваявлiсны висьяс. Неважöн на уна сикт бердын вöлiны торйöн нин пыдди пуктана пуяс – джуджыд кыдзьяс, пожöмъяс либö козъяс. На дорын чукöртчылiсны торъя праздникъясö. Тайö куим пуыслöн вöлi ясыд мифологическöй символика, кодi йитiс найöс космослöн вылi либö улi юкöнкöд. Кöнсюрö XX нэм заводитчигöн на вöлiны вежа расъяс, кодъясöс эз позь вöрзьöдны. Торъя пуяс (бадь, ловпу, тусяпу, пелысь) видзлiсны лёк ловъясысь да тунъясысь.

Морт олöм öткодявсьылiс пулöн олöмкöд. Челядьлы шулiсны, мый найö чужисны пу горсйын. Йöзöс öткодявлiсны пуяскöд, шуам: “Винёв пу моз сё во олас”. Керка месайлöн кулöм йылысь шулiсны: “Шöр пуыс пöри”. Чайтлiсны, мый ожман водзын вöрын бушков дырйи пöрö уна пу. Перым-комияс эскылiсны, мый ема пуяс ожман водзын “бöрдöны” (сирыс виялö), но аддзисны тайöс сöмын вына тунъяс. Сюся бöрйылiсны керка вöр, сы вöсна мый чайтлiсны, мый весиг öти лёка бöрйöм, “шудтöм” пу вермис вайны неминуча. Колодаысь горт вöчигöн паськыдджыкинсö морöс-пельпомыслы кодйылiсны дiнладортiыс, медым кулöмалöн ловлы кокниджыка сюрис туйыс улi муюгыдö. Кулöмалы сёянсö перым-комияс пуктылiсны сюмöд кудйö, нулiсны шойнаö да öшöдлiсны пу увйö.

Но а пуяссö öткодявлiсны йöзкöд. Изьваса да печораса комияс пи кывйöн пасйылiсны том пуяс: козпи, пожöмпи, кыдзпи да с.в. Чайтлiсны, мый пуяс гöгöрвоöны морт сёрни да видзöны на улö узьмöдчысь йöзлысь унсö, юасьöны кö найö пуыслысь. Эскылiсны, мый пуяс сёрнитöны öта-мöдыскöд. Татшöм сяма жö чайтöм-гöгöрвоöмъяс вöлiны обса йöгралöн, алтай тюркъяслöн да с.в. Кор Перымса Стефан кералöма комияслысь вежа кыдзсö, кылöма нора горзöм да керыштöминсьыс чепöсйöма вир. Кералöмысь петö вирыс и ас пулöн. Ас пуыс нöшта на и сёрнитö кералысьыскöд. Пуяссö морткöд öткодявлiс уна войтыр.

Литература: Алексеев 1980, Грибова 1975, Грибова 1980, Кулемзин 1984, Львова да мукöд 1989, Рочев 1984, Сахарова да мукöд 1976, Сидоров 1924, Сидоров 1928, Смирнов 1891.

Н. Конаков



ПУ СВЯТСI быдлаын – пуысь вундöм календар.

Комияслöн календар вöлi сакрализуйтöма. На дiнö, кодi кужис да кодлöн вöлi инöд артавны кадсö календаръяс сертиыс, вöлi торъя отношение. Тадзи вöлi неважöн на. Водзтi юлианскöй (вичко) календар серти кад мурталöм могысь вöдитчылiсны пу святсiöн. Тайö вöлi дас кык (тöлысь лыд серти) дорыша бипирамидальнöй бедьтор. Лунъяссö пасйылiсны визьторъясöн. Визьторйыс вöлi сымда, мыйта и луныс вонас. Дорышъясас торйöн вöлi пасйöма вичко праздникъяс (40-50 кымын пас, мукöддырйиыс унджык). Кольöм лунъяссö пасйысь визьяссö сиськавлiсны либö ниа сиравлiсны. Кöть и вöчны пу святсiсö да вöдитчынысö сiйöн эз вöв сьöкыд, сiйö вöлi этшалöн: ыджыд котырса месайяслöн, вöралан артельса юралысьяслöн. XIX нэмын пу либö лы святсi тöдлiсны не сöмын Рочмулöн европаса юкöнын, но и Сибирын да Ылi Асыввылын. Святсiöн вöдитчылiсны и рочьяс, кырелъяс, долганъяс, якутъяс, эвенкъяс да мукöд.



Литература: Конаков 1993, Савваитов 1871.

Н. Конаков



ПУГАЧЁВ быдлаын – историческöй прототип – Пугачёв Емельян Иванович (1740-1775), Рочмуын 1773-1775 воясся Крестьянскöй ожманса юрнуöдысь, Печора катыдса комилöн топонимическöй преданиеса герой.

Коми фольклорын Пугачёвлöн образыс тöдчымöн торъялö збыльсьыс. Сэнi сiйö – рöзбойникъяслöн юралысь. Найö мунöмаöсь Печора вомсянь Ылыч юöдз да лыкöдöмаöсь став воча воысь карабсö. Ылычöд Пугачёв катöма Уралöдз, вуджöма да воöдчöма кутшöмкö Об бердса карöдз. Сэнi сiйöс и кутöмаöсь. Пугачёвöс некыдз абу вермöмаöсь вины, сы вöсна сiйö вöлöма вына тунöн (таын коми фольклорса вына тунъяслöн торъялöмыс). Бöрыннас сэсся öти салдат велöдöма лыйны Пугачёвсö дас кык кыдз туисö сюйöм пушкаысь (магияа лыд да сакральнöй пу), и сiйö кулöма. Карыслы сетöмаöсь Березово ним (öнiя Ханты-Манси Автоном Кытшмуса Березово сикт).



Литература: Золотилов 1863/92.

Н. Конаков



ПЫВСЬÖДЧÖМ уд., уэ.; пылсьöдчöм шс., вс.; пыыседчем изь., вэ.; пывседчем вэ., печ. – магияа бурдöдчöм.

Пывсянын позис медбура бурдöдчыны лёк вынъяс понда висьмöмысь. Тшыкöдöмысь мынтöдчылiсны мыссьöмöн, пож пыр киськасьöмöн, тшынöдöмöн, вор улын “кералöмöн”, сийöс пыр кыскöмöн, но медтöдчанаöн вöлi висьöмсö вöтлöм корöсясьöмöн. Дасьтылiсны пывсянсö да став öбрадсö нуöдлiсны шондi петтöдз. Гусьöн да чöла тöдысь ваялiс пу ватланъясöн ва куимöкмыса юкмöсысь либö вöрса ёль вомъясысь, кодъяс эз тыдавны öта-мöдсяньыс (пырджык васö босьтлiсны куим öшмöсысь, быдлаысь гумовтлiсны öкмысысь да кигуг сöвтлiсны ватланъясас). Тöдысь ломтылiс пывсянсö торъя кесйöгъяс серти, пессö горъяс сюйлiс куимысь, быд пöрйö öкмысöс. Корöсьсö вöчлiс кыддзысь либö тусяпуысь, куим пуысь босьтлiс öкмыс роскöн. Мукöддырйиыс тадзи жö вöчлiс куим корöсь. Артавлiс бöрвыв – öкмыссянь öтиöдз, перым-комияс – не кывводз содтöмöн (неöти, некык да с.в.). Челядьöс бурдöдны корöсьсö вöчлiсны нюр выв ляк кыддзысь. Печорасаяс Иван лунö вöчöм ляк кыдз корöсьöн вöдитчылiсны и верстьöясöс тшыкöдöмысь бурдöдiгöн.

Кор пывсяныс вöлi дась, тöдысь “игнавлiс” öдзöссö куричас тшукöдöм пуртöн да заводитлiс бурдöдчыны. Медвойдöр сiйö юктöдлiс висьысьсö гор изъяс пыр лэдзöм либö ломтысигас юрйыв öшиньын сулöдöм ваöн, медым “висьöмыс пытшкö эз мун”. Сэсся корöсь отсöгнас тöдмавлiс висьöмыслысь помкасö: вывлань лэптöм корöсь дiнмыс кö пыр жö косьмылiс, сiдзкö, висьöмыс тшыкöдöмысь. Та вылö индылiс и гор изъяслöн трачкöмыс. Пывсьöдны заводитлiс чунь помъяссяньыс, вочасöн вуджлiс тушаас да помавлiс кок чуньяснас. Пывсьöдiгас тöдысь сёрнитiс отсасьысьыскöд. Отсасьысьыс куимысь юавлiс: “Мый пывсьöдан?”. Тöдысь вочавидзлiс: “Вомидз пывсьöда”, “Лёк йöзлысь лёк думсö пывсьöда”, “Висьöмсö пывсьöда, вомидз пывсьöда”.

Пывсьöдiгас шуавлiсны нимкывъяс: “Пышйö жö пышйö, чöдъя пувъя ягö, озъя веретяö, мырпома нюрö”; “Пар в баню, чад – вон, биысь кö – биö, ваысь кö – ваö. Поле вылö мун да летайт” да с.в. Нимкывъяссö шуалiгас тöдысьыс топйöдлiс кокнас висьöм вылас, сьöлалiс сы вылö да öдзöссö восьтыштöмöн чужъялiс ывлаö. Пывсьöдiгас торъя рузумöн чышкалiсны висьысьлысь пöсьсö. Бöрыннас рузумсö шыбитлiсны. Чайтлiсны, мый сыкöд и висьöмыс мунас.

Тöдчанаöсь кутшöмсюрö детальяс, кодъяс мыччöдöны ритуалыслысь пыдi семантикасö. Пывсьöдiгас кö висьысьыс восьтлiс синсö, сiдзкö, сiйö “бöр воас таладор югыдас”; синъясыс кö пыр лоöны куньсаöсь, сiдзкö, сiйö “абу нин олысь”. Мукöддырйиыс верстьö мортöс пывсьöдiгöн вöчлiсны кутшöмсюрö кага чужан öбрадса керöмъяс: тöдысь водтöдлiс висьысьсö вылi джоджас да йитлiс мыш саяс веськыд ки да шуйга кок чуньяссö, сэсся – шуйга ки да веськыд кок чуньяссö. Кага бурдöдiгöн тöдысь куимысь нюлыштлiс сылысь кымöссö, сьöлыштлiс веськыдланьö да шуйгаланьö, а сэсся лэптылiс кагасö ас водзас, сьöлыштлiс кок костöдыс да шулiс: “Аминь да риза! Сöмын öнi чужис, сöмын öнi ловзис!”.

Татшöм ногöн, пывсьöдчiгöн не сöмын сöстöммылiс висьысьлöн вир-яйыс, но и сiйö выльысь чужлiс недыр кежлö кувлöм да мöдар югыдö ветлöм бöрын.



Литература: Ильина 1997, Сидоров 1928, Янович 1903.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   62




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет