Тәжірибелік сабақ №7. Бұзауларды сүт ему мезгіліндегі азықтандыру және ұстау гигиеансы

Жас төлдердің алғашқы айларда азыққа деген сұранысы тез және жиі (өсуіне байланысты) өзгерісте болатындықтан, оларды азықтандаруды жасына және шаруашылықтың жағдайына қарап белгілі 5-6 айға жасалған күн тізбегіне сүйенеді (кесте 7).

Ас алмасу процесстерінің жүруін жақсарту мақсатында бұзаулардың 5-6 күндігінен бастап температурасы 35-37 ºС қайнаған су беріледі де, 2 –айлығынан бастап таза қайнамаған су ішкізеді. Суару азықтандырудан соң бір сағаттан кейін жүргізіледі. Құрама азықтарды 15-20 күндігінен бастап береді, ал қатаң азыққа туғаннан бастап үйретеді. Жаз айында көк шөпті екі айлығынан бастап берсе, сүрлемді айдан асқаннан соң береді.

Жаңа сауылған сүтті үнемдеу үшін бұзауларға жасанды алмастырғыш сүттерді береді (ЗЦМ). Оның құрамына жоғары сапалы өнімдер: құрғақ майсыздандырылған сүт, мал және өсімдік майлары, витаминдер, макро-микроэлементтер, антиоксиданттар және дәмдендіргіш қоспалар қосылады. Жаңа сүтті алмастырғыш қоспаларды дайындайтын сүт өндірістерінде бірнеше рецептерді пайдаланады. Бұзауға берудің алдында ЗЦМ-ді 37-40 ºС температурадағы жылы су мен 1,2 кг-ын 8,8 л суға есептеп ерітеді. Бұлай дайындаған ЗЦМ-нің әр кг бір кг жаңа сүтті алмастырады. ЗЦМ бұзауға 11-күндік жасынан бастап беруге болады.

Әрбір бұқаны мұқият тексеріп, денінің саулығын, сырт тұлға көрсеткіштері, конституциясы, ұрығының (сперма) мөлшерімен сапасын зерттейді. Бұқалардың жоғарғы сапалы ұрығы болудың негізгі кепілі, олардың жеткілікті және құнарлы әсіресе белок, витамин және минералды заттарға бай азықтармен қамтамасыз ету болып саналады. Рационда витамин А жетіспеген жағдайда ұрықтың түзілуі (сперматогенез) бұзылып, ал витамин Е жетіспесе ұрық жолдарының эпителиялары өзгеріске ұшырап (дегенерацияға), соның нәтижесінде бұқаның ұрығы жоғалады (аспермия).

Бұқаларды таза, құрғақ жарық және жақсы желдетілген қораларда ұстайды. Төсеніш есебінде ағаш үгіндісін, немесе соломаны пайдаланып, немесе төсенішсіз кордорезиналы едендер, немесе жинағыш ағаштан жасалған торлы едендерде ұстайды. Бұқаларды арнайы тұрақтарда байлап, немесе бокстарда (денниктерде) орналастырады. Тұрақтың ұзындығы 2,2 м, ені 1,5 м болып, алдында туған жылы, аты (кличка), тұқымы, шығу тегі және салмағы көрсетілген тақтайша ілініп қойылады. Сақтық үшін барлық бұқаның танауына шығыр өткізіп, таяқ байлап қояды. Бұқаны бір жерден бір жерге ауыстырған кезде болмаса, олардың азықтануына бөгет жасамау үшін шығырды жоғары қаратып мүйізіне байлап қояды.

Бұқаларды күнделікті щетқамен тазалап, денесінің ластанған жерлерін тек қана сумен жуады. Әсіресе олардың жыныс мүшелерінің тазалығын мұқият тексереді. Жаз айларында бұқаларды, арнайы жасалған орындарда (ванналарда) бір жақты, айналмалы бағытты суға түсіреді. Ерекше көңілді олардың тұйяғына аударып, мезгіл-мезгіл тазалап, түзеп отырады.

Бұқалардың қан айналу, жүрек соғу, тыныс алу және ас қорту жұйелерінің жұмыстары жақсарып, артық семіріп кетпей, шағылысу қабілетінің активтілігін арттыру үшін, күнделікті серуендеуін (моцион) қамтамасыз ету қажет. Моцион үшін жаюды, жегуді жеке серуен алаңдарын, айналмалы электірлі жүргізгіштерді пайдаланады. (сурет 6)

Бұқалардың өте жиі аяқтарының аурулары: буыны ісу, сіңірі созылу т.б. кезедседі. Ондай малдар көп уақыт жатып, орнынан тұрмай, тұрса ауырсынып, шағылысқа ынтасы төмендеп, сиырға секіре алмайды. Ұрық сапасы нашарлап, кейде бракқа (жарамсыз) шығарылады. Бұқалардың аяқ ауруларының негізгі себептері олардың организміндегі зат алмасу процесстерінің, әсіресе минералдық, бұзылуы, қозғалыстың аздығы (гиподинамия), дұрыс пайдаланбаудың салдары және күтіп-бағуда санитарлық-гигиеналық талаптарды орындамай, кемшіліктердің жіберілуі болып саналады.

Қозғалыстың ұзақ уақыт шектеліп, жетіспеушілігі бұқа буынының ішіндегі сұйықтың азаюына апарып соғады да (8-10 есе), оның көрегі төмендеп, буын ткандарының физикалық қасиеттерімен қызметтері өзгеріп, нашарлайды.

Көптеген жағдайда бұқаларды тұрғызатын станоктардың дұрыс болмай, аяқ сіңірлерінің созылып, буын шеміршектерінің жарақаттанып қалуы кездеседі. Оған сол сияқты тегіс емес, қатты (бетон) едендердің зиянды әсері тиеді.

Бұқалардың аяқ ауруларының алдын алу - малдарды қалыпты жағдайда күтіп-бағуы, құнарлы азықтармен көректендіру, жас бұқаларды дұрыс өсіріп пайдалану тағы басқа шараладың жиынтығынан тұрады.

Бұқаны шағылысқа қоспас бұрын, физикалық салмақ түсетін аяқ-буындарын қалыпқа келтіріп шынықтыру үшін 15-20 минуттай серуендету қажет. Күнделікті мационның ұзақтығы (азықтандыру алдында) бір сағатқа созылып, 4-5 км жол жүруі керек. Әр шаруашылық жағдайына қарап, малдың жасы, салмағы, мінез-құлқына байланысты әртүрлі серуендету түрлерін қолданады. Ең тиімді, оңай моцион түрі малды, арнайы алаңдарда жүргізіп, тапталған жолдармен айдап, электірлі айналу шеңберімен, жаз мезгілдерінде жер орайына байланысты, жайып серуендету болып саналады.

Бұқаны шағылысқа қосқан кезде, оның аяқтарының асты берік, әсіресе артқы аяғына тірек болатындай болуы керек. Шағылысу кезінде бұқаның аяғы тайып кетіп, жарақаттанып қалмау үшін, станоктың (манеждің) еденіне кедір-бұдырлы резина төсеніш төселеді (қалыңдығы 18-20 мм).

Бұқалардың тұяғының түзу өсуін қадағалап, тазалап, артық өскені болса түзетіп кесіп отырады. Оларды тұрғызып, қолда ұстаған кезде әрбір 3-4 айда бір рет тексеріп, өскен тұяқты тегістейді. Тұяқтың шіріп, босап кетпеуі (мацерация) үшін есік алдына дезинфекциялауға арналған, төсеніш жасалады. Ол үшін ваннаны (шұңқыр) 10 % тотияин ерітіндісін немесе 2 % формалинге шыланған төсенішке толтырып қояды.

Күздің, қыс айларының кезіндегі күн сәулелерінің организмдегі жетіспеушілігін жасанды ультракүлгін шамдарының көмегімен толықтандырады. Ол үшін эритемді шамдарды еденнен 2,5-3 м биіктікте немесе мал белінен 1,0-1,5 м жоғары, екі басқа бір сәулелендіргіштен есептеп, іліп бекітеді.

Азықтандырудың жетіспеушілігі бұқалардың әлсіреп, әтек болуына (импотент) апарып соғады (азықтан болған әтектік). Азық рационында белоктың әсіресе мал белогі және витаминдер тобы А, Д, Е жетіспеуі бұқаның шағылысу қабілетін төмендетіп, әртүрлі (аспермия-ұрықтың жоғалуы, олигоспермия – концентрациясының азаюы, таратоспермия- ауру ұрықтардың пайда болуы) аурулардың тууына апарып соғады. Рациондағы кальцидің, фосфордың, сол сияқты микроэлементтердің, әсіресе иодтың жетіспеушілігі бұқаның ұрығының сұйылуына (олигосперия) апарып соғады.

Климаттан болған имотенция (әтектік) бұқаларда ауа райының шұғыл өзгерісінен – суық, ыстық артық күн соғу т.б. болады. Әтектің мұндай түрін болдырмау үшін бұқаларды қалыпты тұрғызылған қораларда ұстап, тиісті микроклиматты сақтап, күнделікті серуендетіп отыру керек.

Бұқаларды дұрыс пайдаланбай, артық күш түсірсе де, әлсіреп, әтек боп, шағылысқа бармайды. Әр бұқаға бекітілетін сиырдың саны әр қыйлы болып, жасына, физиологиялық ерекшеліктеріне, шағылыс мерзімінің ұзақтығына, күтіп-бағу және азықтандыру шамасына байланысты өзгереді. Үш бес жастық бұқаға жыл ішіндегі табиғи қолдан шағылысу кезінде 60-90, ал жасанды түрмен – 1500-2000 сиырдан бекітіледі. Әр тәулікте 1-2 реттен, 6-8 сағат үзіліспен, шағылысқа қосылуы керек.

Шағылысқа шығатын сиырдың күйтін анықтауға арналған бұқаға 150-200 басқа дейін белгіленеді.

Бұқаларда жүйке әтектігі (нейрогенді импотенция) ұрық алатын вагинаны дұрыс дайындамай (ыстық, суық, су құйып), ұрық алу кезінде үркітіп күйзеліске ұшырату, бөтен адамдардың қатысы, шу шығару т.б. әсерінен туады.

Бұқалардың денсаулығын тұрақты тексеруден өткізіп тұру қажет. Себебі көптеген аурулар жыныс жолдары арқылы тарайды. Ауырған бұқа ұрығымен көптеген аурулардың (бруцеллез, туберкулез, лептоспироз, трихомоноз, вибриоз, микоплазмоз, пустулезді вагинит т.б.) қоздырғыштарын бөліп таратуы мүмкін. Ұрықты қатырып – тоңазытқанда бұл аурулардың қоздырғыштары өлмей, малды ұрықтандырған кезде басқа аналықтарды ауыртып зақымдауы мүмкін.

Мал организмінің төзімділігін төмендететін жайсыз жағдай болғанда бұқалардың ұрығында белгілі бір бактериалардың (көк-ірің таяқшалары, ішек таяқшалары, корине бактериялар т.б.) ұзақ уақытқа сақталып, ауру таратушы болады. Ұрықтағы микроорганизмдер зиянды қалдықтарын бөліп шығарып, сперманың сапасын төмендетеді, ондай ұрық аналықтың жыныс мүшесіне түсіп, ұрықтану процессіне теріс әсер етіп, буаздықтың дұрыс өтуіне зиянын тигізіп, әртүрлі жыныс ауруларының шығуына апарып соғады.

Ескерту: 3-4 графалардың алымында қалың төсенішті, а бөлімінде торкөзді едендерде ұстағандағы көрсеткіштері жазылған.

Азықтарды тарату үшін арнайы азық жеткізетін құрылымдар қолдану қаралады.