Дәріс №1. Кіріспе. Ауылшаруашылық малдарының төлдерін өсірудің ерекшеліктері. (1сағат)

Ірілендірген қой шаруашылықтарында 2-3 тәуліктік жасынан кейін жетім қалған қозыларды (енесі өлген, желінсау боп ауырған, жарытпаған т.б.) жасанды сүт беріп өсіру жиі кездеседі. Жасанды тәсілмен қозыларды асырау кезінде, оларға қой сүтін алмастыратын сүтпен алғашқы күндері (1-2 тәулік) 5-6 рет (125-135 гр әр қозыға) жекелеме еміздіктермен береді де, кейіннен тәулігіне 1-2 рет топты еміздіктерден азықтандырады. Топты еміздіктің әр біреуіне 2-3 қозыдан артық бекітілмейді. Алмастырылған қой сүтінің (АҚС) мөлшерін біртіндеп көбейтеді де, айлық жасында қозыға тәулігіне 400-500 гр 3-4 рет ішкізеді. Сұйық АҚС микроорганизмдер үшін өте қолайлы орта болып саналады да, онда микробтардың тез өсіп-дамуы мүмкін. Сондықтан қозыға сүт беретін ыдыстар санитарлық-гигиеналық талаптарға сай болуы үшін мезгілінде жуып, аптасына 2-3 реттен кемітпей дезинфекциялаудан өткізіп отыру қажет.

Биязы және жартылай биязы жүнді тұқымды қойлардың қозыларының екі апталық жасынан бастап, денесінің артқы жағы нәжістер қатып, ластанбау үшін, құйрықтарын кеседі. Еркек қозыларды осы кездерінде пішеді.

10 тәуліктік жасынан бастап, кейіннен әр 5 күннен соң қозылар мен енесі тұрған клеткалардың қосымша бөліктерін алып, екінші секция мен біріктіріп, ауданын кеңейтеді.

Жалқы қозылы саулықтары алғашқы 5 тәулік бойы 7-10 бастан, ал егіз қойларды 4-5 бастан топтап ұстайды. Соңынан әр бес күннен кейін екі есе көбейтіп отырады да, 10 тәуліктік жалқы қозылардың бір сақмандағы саны – 10-20, егіздер – 8-10, 10-15 күндігінде - 30-40 және 15-20, ал 15-20 тәуліктен кейін жалқылардың санын – 60-80, егіздерді 30-40 бастан біріктіріп ұстайды.

Көктемгі – жазғы мезгілдерде қозыларды екі апталығынан бастап жайылымдарға шығара бастайды да, әрбір 2-3 сағаттан соң сақманды тоқтатып, қозылардың енелерін еміп, дем алуына мүмкіндік туғызады. Бірақ, дем алған кездерде жас төлдер ойпаң, сызды жерлерге жатып, суық тиіп, ауруға шалдықпауын қадағалау қажет.

Көктемде туған қозыларды қошарлы-базалы тәсілмен ұстаған кездерде жақсы нәтижелі көрсеткіштерге жеткен шаруашылықтар жетерлік, яғни жас төлдерді 20 тәуліктік жасына дейін жылы, құрғақ қораларда ұстап күтіп, ал енелерін бөліп жайылымда жаю, саулықтардың сүттілігі жоғарлап, қозылардың тез өсіп-жетілуіне тиімді әсерін тигізеді. Онымен қоса бұл тәсілдің кезінде жас төлдер жылы құрғақ көлеңкелі жерлерде жатып, құнарлы азықтармен көректеніп, таза су ішіп, әрбір 2-3 сағатта енесін еміп, тез өсіп-жетіледі және қоралардың микроклиматын қалыптап, қозылардың суық тиіп ауруларына жол берілмейді. Қозыларды енесінен 4 айлығында айырады, кей шаруашылықтарда 1,5-2 айлығында да айырады. Жас төлдер арасында минералдық заттар және витаминдер жетіспегенде, олар бірін-бірі, сорып жүнін жеп, ас жүретін жолдарына жиылып, ауру тудырады да, (пилобезоарлар) көбінесе қозылардың шығын болуына апарып соғады.

Қозыларды мұндай аурулардан сақтандырып, алдын алу үшін рациондарына сапалы қатаң азықтар, минералды заттар (сүйек ұны, микроэлементтер т.б.) жас төлдердің 1-1,5 айлығынан бастап 50 мл суға 7-8 тамшы 5 % йод және 1 % ихтиол ерітінділерін қосып, әр апта сайын екі рет ішкізеді.

Ет бағытына өсірілген биелерді де, бағып семірте отырып, қымыз өндіруге пайдалануға болады. Қымыздың бағасы мен емдік қасиеттері оның құрамының химиялық көрсеткіштерінің ерекшеліктерімен және сүт қышқылы, спирттік заттар түзіп ашуымен байланысты болады.

Бие сүтінде, сиырдікімен салыстырғанда, тез организмге сіңгіш альбуминдер мен глобулиндердің, сол сияқты пептондар мен аминқышқылдарының көп болып, бірақ май мен белоктың аз кездесуімен ерекшеленеді. Бие сүтінде онымен қоса, сиыр сүтіне қарағанда қанттың мөлшері 20 %, витаминдер – 5-10 рет, әсіресе витамин С көп болады.

Сүттілігі жағынан кей биелер ет бағытындағы сиырлардан да асып түседі. Биенің сүттілігі тәулігіне 10-24 л болып, оның 50-70 % құлын емеді. Башкир тұқымдас биелер тәулігіне орта есеппен 11,3 л сүт беріп, бес ай сауғанда 1730 л сүт алынады. Әрине биенің сүтінің мөлшері сөзсіз, оларды азықтандырып және дұрыс күтіп-бағуына тікеле байланысты болады.

Қымыз шығаратын фермаларда ветеринариялық-санитарлық және зоогигиеналық талаптар мұқият қадағаланып, нормативпен ережелерге сәйкес сақталып отырылуы керек. Себебі қымыз өндіру оны ыстық арқылы өңдеу жұмыстарымен (пастерлеу, стерлеу) жасамайды.

Қымыз өндіретін фермада инфекциялық жұқпалы аурулар болмауы қажет. Желіндерінде жара, ісік, қатайған бөліктері, мастит ауруларының белгілері т.б. қалыпты жағдайдан ауытқулары болса, ондай биелерді сауып қымыз өндіруге рұқсат етілмейді.

Биелерді сауу алдындағы желінді дайындау, сүт ыдыстарын басқа жабдықтарды, сауу аппараттарын т.б. тазалау, дезинфекциялау, сүт өндіруге арналған ірі қара малдарының шаруашылықтарындағы сияқты ветеринариялық-санитарлық мемлекеттік нормативтік талаптармен ережелерге сәйкес жасалады.

Құлындардың дұрыс өсіп-дамуы үшін биені туғаннағ кейін 20-30 тәулік бойы саумайды. Ондай жағдайда, құлындарды күндізгі-мезгілдерде әртүрлі құнарлы, жұғымды азықтар, көбінесе сұлы, құрама жемдер, беріп күтеді.

Қазіргі кезде, кейбір ірі жылқы фермаларында, алынатын қымыздың өнімін арттыру үшін құлындарды жасанды алмастырылған бие сүтімен (АБС) көректендіреді.

Биелердің желіндерінің анатомиялық ерекшеліктері, сиымдылығы (1,5-2,5 л) болғандықтан оларды жиі сауу (1,5-2,5 сағ) қажет. Сауу ұзақтығы 1,5 минутқа ғана созылады да, үрпіндегі 80-100 мл сүтті бергеннен кейін, сәл тоқтап барып, тегіс бұлшық еттерін жиырылуға қосады да желіндегі барлық сүтті береді. Бірақ кейбір биелер сүтін толық бермей-иімейді (10-15 %), ондай кездерде құлынды босатып, бір екі сорғызып, немесе алдында көрсетіп ұстап тұрып сауады. Биелерді қолмен және машинамен саууға болады. Бірақ машинамен сауу еңбек өнімін арттырып, сүттің сапасын жақсартады.

Құлын туғаннан соң 1,0-1,5 сағаттың ішінде тұрып, енесінің емшегін еме бастайды. Жас төлдің организмін иммунды белоктармен қамтамасыз ету үшін жаңа туған құлын уызға тойып ішу керек. Құлын алғашқы үш апта бойына тек қана енесінің сүтімен көректенеді де, әр 0,5-1 сағатта еміп отырады (тәулігіне 50-60 рет).

Енесі өліп жетім қалған құлынды, басқа құлынсыз биелерге телиді. Бірақ ондай жағдай сирек кездеседі. Сондықтан сиыр сүтінің үштен біріне қайнаған су қосып және әр литіріне бір үлкен қасық (столовай) қант салып құлынға ішкізеді.

Туғаннан соң 3-4 күннен кейін биелерді құлынымен бірге 10-15 минут манежде жүргізіп серуендетеді де, құлынның енесінің соңынан еріп, жетілуін және биенің жыныс мүшелерінің тез орнына келіп, қайта күйтінің тууын қамтамасыз етеді. Бір аптадан соң биені құлынымен бірге ашық базаларға шығарып 20-30 минуттан бастап серуен мезгілін ұзарта береді. Алғашқы аптада биені құлынымен бірге жеке серуенге шығарса, кейіннен 2-3 бастан біріктіріп, біртіндеп ұлғайта береді.

Бір апта өткен соң құлынға ноқта кигізіп, жетекке үйретіп, денесін щеткамен немесе солома бумасымен тазалайды.

Құлындарды екінші айлығынан бастап жаншылған сұлы мен бидай кебегін беріп үйретеді.

Ерте туған (қаңтар-наурыз) құлындар жайылымды жақсы пайдаланса, кеш туғандар ыстыққа ұрынып, қан сорғыш шыбындардың көбейіп, тез жетіліп, өсуіне бөгет жасап дұрыс жайыла алмайды.

Құлынды енесінен 6 айлығында бөліп, айырады, саулмайтын жүдеген биелерден ертерек 5-айлығында айырады. Айырылған енесінен құлындарды бөлек бірден екіден, залдарда топтап бірге ұстайды. Енесінен айырылған құлындарға сапалы көк шөптер, жаншылған сұлы, шөп ұны т.б. организмге қажет белок, фосфор және витаминдермен қанағаттандырарлық болуы керек. Жас енесінен бөлінген құлындарға денесінің ширап, тез өсіп-дамуы үшін күнделікті мационмен қамтамасыз ету қажет. Құлындардың таза ауада болуын қамтамысыз ету үшін таңертеңгі және кешкі уақыттарда серуен (база) алаңдарында ұстау керек. Енесінен айырған құлындарды 6-7 күннен кейін жайылымға шығарып, үйрете бастайды. Алғашқы күндері 3-2, кейіннен, 1-2 аптадан соң 4-5 км, біртіндеп өсіріп тәуліктік жүретін жолын 10-11 км жеткізеді.

Жылқы қораларын жобалап және салу ол аймақтың ауа райының жылдар бойғы көрсеткіштеріне, шаруашылықтың бағытына, ұстау жүйелеріне және малдардың жасы, жыныстық құрамдарына негізделіп жүргізіледі. Жылқы қоралары малдарды орналастыруға және технологиялық процесстерді жүргізуге қолайлы болуы керек. Жылқы қораларында қосымша жылыту көздері қаралмай, малдардың өздерінің бөліп шығаратын жылуымен ғана қалыпты температуралық режим ұстап тұратындығын ескеру қажет. Сондықтан қораның сиымдылығын зоогигиеналық нормативтерге негіздеп, оған орналасатын мал басын қалыптап және қора бөлшектеріне пайдаланатын құрылыс материалдарының ең төменгі жылу өткізгіштік коэффициентері болуын қадағалау керек.

Гигиеналық сапасы жағынан, жылқы қораларына саманды кірпішті қабырғалар, силикат кірпіштерінен салынғанмен салыстырғанда, жылулық қасиеттері және құрғақтығы жағынан кем түспейді, тіпті ауа өткізгіштігі бойынша артық болады.

Жылқы қораларының төбесінен су өтпейтін және жылу ұстағыш болуы керек.

Қоралардағы жылудың тез тарап, температурасы төмендеп кетпеу үшін, оларды желдің басыңқы өтіне бір басын (немесе бұрышын) қаратып, өте суық аймақтарда солтүстіктен оңтүстікке, ал жылы жақта шығыстан батысқа қарай орналастырады.

Жылқы қораларының ең басты бөлшектерінің бірі еден болып саналады. Ол құрғақ, берік және төменгі жылу таратқыш қасиеті бар, су өткізбейтін және тегіс, тайғақ болмауы керек. Жылқылардың физиологиялық ерекшеліктеріне көбінесе сәйкес келетін еден-нығарланған саздан жасалатындар болып саналады. Бірақ ондай едендер тез суланып кететіндіктен жиі төсеніштерді (саломаны) ауыстырып, нәжістерді дер кезінде қырып, тазалап отыру үшін көп уақытпен еңбекті керек етеді. Гигиеналық тұрғыдан қарағанда жылқы қораларының едендерінің ағаштан жасалғаны дұрыс болады. Бірақ ағаш едендері де сыртқы факторлардың әсеріне шыдамай, тез істен шығады және дымқылданған кезде тайғақ болып, жылқының мертігу қаупін туғызады. Кәзіргі кездерде жылқы қораларына берік, тиімді және жылы керамзитті бетоннан жаслған едендер кең орын алады. Жылқы қораларындағы жылудың тарап кетпеуі үшін, оларға тамбурлы (екі есікті) қақпалар қаралады.

Қораның ортасынан ұзын бойы мен көлік жүретін ені 3 м жол қалдырылған. Қораның көлдененінең орта тұсында аттарды шығарып жегетін бөлме (манеж) қалдырып, оның екінші басына жалғастырып қосымша бөлмелер (хамыт сайман, жем қоймасы, ұрық алып тексеретін, су қоятын т.б.) салынған. Зоогигиеналық норматив бойынша денниктердің размері – айғырлар үшін – 16 м², құлынды биелерге – 14, үйретілетін құнандарға - 12 м² бөлінген. Денниктерді бөлетін қабырғаларды үстіріктелген тақтайлардан немесе керамзит-бетонды плиткалардан 1,4 м биіктікке дейін тұтас, ал 2-2,4 м метал сырықтардан аралығын 5-6 см жасайды. Денниктің бұрышына ірі жылқылар үшін 1 м, жас тай-құнандарға – 0,6 м биіктікте, ұзындығы – 1- 1,2 м, ені үстінен -0,6 м, түбінен – 0,4 м, тереңдегі – 30 см, азық науаларын қояды (кесте 9).

Азық науаларының жанына су құбырын таратады. Зоналдық (топты) тәсілмен ұстағанда әр секцияда 20 бас тай, құнандарды – 6,0-6,5 м² еден ауданынан бір басқа есептеп орналастырады. Үлкен жылқылар үшін еденнің ауданын әр басқа 8 м² дейін өсіреді.

Жылқылардың бір-бірін жарақаттанудан сақтандыру үшін, тұрақтарды, жуандығы 10-12 см сырықтар мен (ағаш немесе метал) алдыңғы жағынан 1 м жандарынан – 0,65-0,7 м биіктікте бөледі. Оларды цимбал деп атайды (сурет 5). Жылқыларды топтап ұстағанда азық науаларын ұзын қабырғалардың бойы мен, еденнен оның үстіне 1 м үлкен жылқыларға, 0,6 м жас тай-жабағаларға арнап орнатады. Мұндай тәсілмен ұстағанда суға арнап секцияның ішіне жылқылар үшін – 0,5-0,7 м биіктікте, үстінен есептегенде ені – 0,6 м, түбінен – 0,4м, тереңдігі – 0,4 м, ір басқа – 0,6 м есептеп астаулар қойылады.

Әрбір секциядан серуен алаңына (паддокқа) жылқылар шығатын есік қалдырады. Ондағы орындар әр жас жылқылар үшін өнімдік фермаларда – 12 м², тұқымдық – 20 м² ірі жылқыларға – 20 м² есептеледі. Ондай серуен алаңдарының жалпы ауданын барлық жылқылардың топтап ұстаған кездерде 15-20 %, жекелеме ұстағанда – 10-15 % есептеп бөлінеді.

Жылқылардың қораларының биіктігі (ішкі өлшемі) өнімдік және жұмыс жылқылары үшін – 2,4-2,7 м, тұқымды бағыттағы фермаларда – 3 м, топтап ұстағанада 3,5 м, аттарды ерттеп-жегетін манеждерде – 4,5 м жас жылқыларды үйрететін манеждерде – 6 м болады.

Жылқы қораларында микроклимат қалыпты нормада болу үшін ондағы ауаны мезгілінде алмастырып отырудың рөлі зор. Жылқы қораларда, көбінесе ауа алмастыру табиғи тәсілмен жүреді. Ол үшін ішкі ескі ауаны шығаруға арналған құбырлардың беттерінің ауданы әр басқа шаққанда ірі жылқылар үшін – 250-300 см², жас тай, жабығыларға – 100-150 см² қаралып, есептеп шығарады. Жылқы қораларының микроклиматының көрсеткіштері, оларды ұстау тәсілдеріне, жастарына байланысты әртүрлі болады (кесте 10). Қорадағы микроклиматтың көрсеткіштері, әсіресе ауаның құрамындағы зиянды газдардың мөлшері тікелей ондағы канализацияның жұмысына байланысты болады. Жылқы қораларында, кәзіргі кезде көңнен тазарту үшін қырғыш транспортерлерді пайдаланады.

Жылқыларды негізгі үш түрлі шаруашылық жұмыстарына пайдаланады: міну, жеңіл-орташа және ауыр жұмыстарға жегу және теңдеу.

Жылқыларды мініп, көбінесе малдарды жайғанда, бір жерден бір жерге айдағанда (көшкенде, етке айдағанда), ауыл аралық қатынастарда және спорт ойындарында (бәйге, жорға, кедергілерден секіру т.б.) пайдаланады.

Жеңіл жұмыстарға жегіп пайдалану кезінде жылқыға өз салмағының 10 % ауыр жүк тартпауы керек және жұмыс уақыты 4 сағаттан аспай, барлық жүретін жолының қашықтығы 15 км артық болмауы керек. Мұндай жеңіл жегу жұмыстарына жас тай, құнандарды, кәрі (14 жастан асқан) жылқыларды, құлынды биелерді, тууына екі ай қалғанға дейін буаз биелерді пайдаланады.

Құлындағаннан кейін екі айдан соңғы биелерді, орташа жеңіл жұмыстарға (тасымалдау, жырту, тырмалау, шөп шабу т.б.) жегіп, ауырлығы өз салмағынан 13-15 % аспайтын жүктерді 25 шақырым жол жүргізіп, жалпы жұмыс күннің ұзақтығын 6 сағаттан асырамай пайдаланады.

Ауыр жұмыстарға аттарды, айғырларды, қысыр биелерді пайдаланып, тәулігіне 9 сағат, 35 шақырым жол қашықтығы, жүгінің ауырлығы өз салмағының 20 % асырмауын қадағалап отырады.

Жылқыларды тең артып пайдалану таулы, жол қатынасы нашар жерлерде кездеседі. Жылқы үстіне теңделген жүктің ең жоғарғы салмағы өз массасының үштен бір бөлігінен артпауға тиіс. Тиелген теңнің салмағының 75 % жылқының қабырға жағына, ал 25 % арқасына түсуі керек. Тиелген жүк ілгері-кейін жылжып және бір жағына қарай ауып кетпейтіндей етіп, мықты бекітілген болуы қажет. Әсіресе тау ішінде біресе өрге, біресе еңіске қарай жүргенде, жүк қозғалса, жылқының арқасын жарақаттап, жауыр жасап, мазасын кетіріп, төзімділігін төмендетеді. Жылқыға жүк дұрыс тиелген болса, сағатына 2-5 км, күніне 16-36 км дейін жол жүреді.

Жылқының жұмыс күші және төзімділігіне, оның денсаулығы, жасы, салмағы, жұмыс режимі, күндік реті, азықтандыру жағдайы, қолданылған жабдықтар, хамыт-саймандардың дәлдігі т.б. елеулі әсер етеді.

Жылқылардың тиісті функционалды дайындығы жеткіліксіз болса, олар ауыр жұмыстардың кезінде тез шаршап, қозғалыс жүйелерінің қызметтері бұзылып, денесінен артық мүшелерде терімен бірге тұз шығып, демігіп, жүрек соғысы, қан айналысы бұзылады.

Жас жылқыларды мініске, жегінге жұмыстың мөлшері мен ауырлығын біртіндеп асыра отырып үйреткен жөн. Жылқыны мініспен жегінге үйретудің негізі организмнің физиологиялық мүмкіншіліктерін біртіндеп кеңейте келе, олардың қан айналысы, тыныс алу, қозғалыс рефлекстерін ретке келтіре отырып, жұмысқа деген күшін жоғарғы шамада пайдалану болып саналады.

Жылқыларды үйрету жыл бойына тұрақты түрде жасалып, олардың конституциялық ерекшеліктерін, тұқымын, жасын, жынысын, физиологиялық жағдайын салыстыра отырып, белгілі бір мезгілдерде жүргізу керек.

Жұмыс жылқыларын пайдалану кездерінде оның физиологиялық шамасынан артық жүк салып, ұзақ жол жүріп, әсіресе ауа райының қолайсыз өте суық немесе ыстық мезгілдерінде, қинауға болмайды.

Жылқылардың денсаулығының қалыпты жағдайда екендігін көрсететін белгісі – дене температурасы болып саналады. Жылқының қалыпты жағдайдағы дене температурасы 37,5-38,5ºС болса, жұмыс кездерінде 39ºС дейін жоғарлайды, ал ауыр салмақ түскенде одан жоғары көтеріледі. Сондықтан олардың дене температурасы 40 ºС дейін көтерілсе, жылқылардың денсаулығының бұзылып, нормадан ауытқығандығын көрсетеді де, ондай жағдайда жұмыстан босатып, тиісті шара жасау қажет. Жұмыстан шаршаған жылқылардың белгісі болып, олардың айдауға, бұрылуға, айғай-шуға жауабының (реакциясының) төмендеп, селқос жағдайда болып, терлеп, тыныс алуы жиілеп, қан тамырларының соғысы шапшаңдап, дене температурасы жоғарлап, жүрісі шатқаяқтап, аяқ, иық бұлшық еттері дірілдеп, азықтан бас тартып т.б. саналады.

Жылқылардың жоғарғы жұмыс қабілеттері оларға арналған хамыт-саймандар, ертоқымдардың дұрыс таңдалып, белгілуіне байланысты болады. Бекітілген хамыт-саймандар жұмыс атына размерлері бойынша сәйкес келмесе, олардың денесіне жарақат түсіріп, тынысын тарылтып, жұмысқа қабілетін төмендетіп, кейде ауруға шалдығуының себебі болады.

Сондықтан жұмысқа пайдаланатын жылқыларға хамыт-саймандармен ер-тоқымдарды олардың физиологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, таңдап, дұрыс жегіп, дұрыс міну ең басты мәселе болып есептеледі. Ол кездерде негізгі көңіл аударатын бөлшектерге мыналар жатады: жүген, хамыт, шлея, доға т.б. Осылардың ішінде жылқының денсаулығына және жұмыс қабілетіне елеулі әсерін тигізетін бөлшек – хамыт боп саналады. Жылқының мойнына киіліп тұрған кезде, асты кеуде алдында алақан жалпағынан өтетіндей, ал үстіңгі жағы шоқтығынан 1-2 см жоғары тұруы керек (астына екі саусақ кіретіндей).

Шлея – жегін жылқылардың биіктен ойға қарай түскен кездерінде хамутты мойнына ұстап тұратын бөлшек. Оның жылқы қабырғасымен жанаса өтіп, хамуттың екі құлақ бауына бекітіледі. Жегілген кезде оның қайысымен жылқының жаясының аралығына алақан қырынан тұра алатындай бостық қалуы керек.

Постромка – жегілген аттың хамытын пәлекке тұтастыратын бөлігі. Оның ұзындығы жегін кезіндегі еңістік бұрышы – 18-20 градус болуы керек.