Тәжірибелік сабақ№13. Сүт еметін торайлар мен буаз мегежіндерді күтіп-бағу, азықтандыру гигиенасы

Өткен тақырыптар бойынша қорытынды

Станоктардың қабырғаларының биіктігі 1,1 м кем болмай, екі тіркелес станоктардың бөлігі тұтас, ал азықтанатын бөлігінде, көң түсетін арықтың үстіндегі қабырға тор көзді болып 10-12 см саңылау размері жасалады. Бордақылаудағы жас шошқалар үшін станоктың ауданы бір басқа 0,5, ересектерге 0,7-0,8 шаршы метр есептеледі. Станоктың ені мен ұзындығы 3,5 м артық болмайды.

Бордақыда тұрған шошқалардың қораларының ауасының температурасын малдардың өсуіне байланыстырып қалыптап отырады.

Бордақыдағы малдардың ауа температурасының тәуліктік тосын ауытқуына жол бермеу керек. Ондай температураның ауытқуы кезінде бордақыдағы шошқалар оған тек қосымша азық пайдалану арқылы ғана бейімделеді. Төменгі температура кезінде шошқалар бейімделіп үлгере алмай, салмағын төмендетеді. Ауа температурасы 10ºС төмендегенде шошқаның әр киллограмм қосқан салмағына азық шығыны 20-30 % артады. Шошқаларды бордақылайтын қораларда әр центнер салмағына шаққанда алмастыратын ауаның сағат сайынғы мөлшері қыс айларында – 35-45 куб.м., ал жазда – 60 куб.м. болуы керек. Сондықтан жазғы айларда қорада бордақылайтын шошқалар тығыз орналасқан кездерде ауа температурасы 28-30ºС көтеріліп, дұрыс ауа алмастырылмаған жағдайда, малдардың жылу алмасу жүйесінің жұмысы бұзылып, тыныс алу, ас қорыту органдарының аурулары пайда болып, соның нәтижесінде малдардың өсуі тежеліп, салмағы төмендейді. Бордақыдағы шошқалардың организмдерінде зат алмасу процесстерінің жүруі жоғары болады да, қораның ауасына жылу көп бөлініп, температурасын жоғарлатып жібермеу үшін қораның ауа алмастыруын арттыру қажет. Ол үшін көбінесе есік терезелерді ашып, өтпе жел (свозняк) туғызбай желдету жүйесінің жұмысын механикалық түрде арттырып, қорадағы ауа қозғалысының жылдамдығын жаз айларында 1 м/сек, одан да жоғарлатады.

Бордақылау аяқталғаннан соң, қораны шошқаларды шығарып, тазалап және дезинфекциялаудан өткізеді де, 5-7 тәулікке, қора бөлшектерінің беттеріне дезинфекциялау ертінділерін толықтай сіңіп, микроорганизмдерді залалсыздандыру үшін, қораға мал қамамайды. Содан кейін келесі партия бордақылау шошқаларын кіргізбес бұрын қораның микроклиматын қалыпқа келтіріп алады. Бордақылау малдарын қабылдауға қораны дайындағаннан кейін бір тәулік ішінде станоктарды толтырып, өте ұсақ шошқаларды бөлек күтімге алу үшін жеке станокқа қамайды да, алғашқы 2-3 күн қосымша құрама азықтармен құрғақ сүт, балық майын және антибиотиктер береді.

Азықтандыру кезінде малдардың азық жеуін қадағалайды. Азықтан бас тартып, жемеген шошқаларды мал дәргерлік қараудан өткізіп шараларын жүргізеді.

Шошқа қораларының ық жағынан серуен алаңдары қаралып, оның едендері қатты материалдардан бетонданған болуы керек. Серуен алаңының едені 3-4 см әр 1 метрге су ағар бір жағына құлама болуы керек. Серуен алаңын қоршап, әр шошқалар тобы бірігіп, қосылып кетпес үшін бірнеше бөліктерге (секцияларға) бөледі. Оңтүстік аймақтарда серуен алаңында күннен қорғайтын көлеңке – күрке жасалады. Серуен алаңдарының ауданы әр басқа шаққанда енесінен айырған торайлар үшін 0,8 м², өнімдік және еттік жас шошқаларға – 1,2 м², буаз мегежіндерге – 2,0-2,5 м² қаралады.

Шошқа қораларының ішінен әлсіз және жұқпайтын аурулармен ауырған малдарды ұстау үшін ауданы 2-3 % (барлық ауданынан есептегенде) санитарлық станоктар қаралады. Онда тұрған малдарға жеке күтім жасап, дәрігерлік көмек көрсетіп отырады.

Қораның көлемі (кубатурасы) ондағы орналасқан малдардың жасы, салмағы және бағытына байланысты болып, қабандар мен мегежіндерге 10-25 м³, өнімдік және еттік жас шошқаларға – 2-6 м³ болады. Малдарды жеткілікті таза ауамен қамтамасыз ету үшін шошқа қораларына табиғи немесе механикалық ауа алмастыру жүйелері қаралып, қыста ауаны жылтып кіргізетін электр колориферлерін орнатады.

Жазғы лагерді орналастыру үшін құрғақ, сәл дөңес су өткізгіштігі жоғары және су көздерінен, тоғай, шалғынды жайлымдардан қашық емес жерлерден таңдайды. Лагерлер мал өлекселерінің қоймаларына, ірі қатынас жолдарға таяу орналастырылмай, төменгі ойпаң сулы жерлер болмауы керек. Лагерлердің территориясын қоршап, секцияларға (загондар), бөлінеді. Малдардың күн сәулелерінен және жауын шашындардан қорғану үшін жаппа күркелер жасалып, оның жанынан құрама, сулы азықтарға науалар және су құбырларын орнатады. Торайлы мегежіндер мен ауыр буаз шошқаларға арнап, жаппа-күркенің астына жекелеме станоктар қаралады. Басқа қалған малдарды лагерде 30-40 бастан топтап ұстайды. Лагерге қажет болған жағдайда азықтарды суды жеткізу үшін және территорияны тазалау үшін арнайы автокөліктерді пайдаланады.

Жаңа малдар мен толтырудың алдында карантиндеу қораларын мұқият тазалап, жуып, дезинфекциялаудан өткізіп және кептіріп алады.

Шошқа малдарының едендермен қатысы ұзақ уақыттай болғандықтан, олардың денелерінің жылуының көбі (30-40 %) сол еден бойы мен тарап, көбінесе суыққа ұрынып, ауырға шалдығады және азық шығынын жоғарлатады.

Шаруашылықтардың мүмкіншілігімен аймақтардың ауа-райының ерекшеліктеріне байланысты шошқа қораларының едендерін әртүрлі материалдардан жасайды да, көбінесе, керамзитті бетонды, кірпішті, ағашты т.б. едендерді пайдаланады. Бордақы шошқалардың қорасында жатар орындарын ағашты, азық және көң жолдарын бетонды едендермен жабдықтайды. Ағаш едендері сыртқы әсерлерге төзімсіз болып келеді де, көбінесе бетонға жалпағынан орналастырған силикат кірпіштерінен жасалады.

Кәзіргі кезде шошқа қораларында жатар орындарда тұтас, көң жолдарында тор көзді аралас едендерді пайдаланады.
Тәжірибелік сабақ №17. Өндірістік және еттік бағыттағы шошқаларды ұстау кезіндегі қойылатын гигиеналық талаптар мен микроклимат көрсетекіштері
1) Шошқа малдарына арналған қоралардың микроклиматы

Шошқа малдарының қораларындағы микроклиматтың қалыпты жағдайы, олардың физиологиялық ерекшеліктеріне сәйкес келуі, шошқаларды әртүрлі жұқпалы инфекциялық және инвазиялық аурулардан сақтандыруда маңызды роль атқарады.

Шошқа қораларындағы ауа температурасының тым жоғары немесе төмен болуы, олардың организмдерінің резисттентілігін төмендетіп және өсіп-жетілуін тежеп, азық шығынын арттырып, малдар жиі әртүрлі ауруларға шалдығып, өлім-жітімге ұшырайды. Аналық шошқалардың қорасында көбінесе екі температуралы режим жасалады: ірі мегежіндерге бір бөлек және емшектегі торайлар үшін жеке жағдай туғызу қажет. Мысалы, жас торайларға ауа температурасы 28ºС дан 22ºС дейін керек болса, олардың енесіне 16-18ºС температура қажет болады. Көрсетілген температурадан төмен болса, аналық шошқалардың сүттілігі кемиді. Жас төлдердің орнындағы ауа температурасының төмендеуі, олардың денесінен энергетикалық заттардың шығынын арттырады да, организмнің температурасының төмендеуіне апарып соғып, көректенуден бас тартып, өлімге ұшырайды.

Шошқа шаруашылықтарының тәжірибесінде қора ауасын қалыпты температурада ұстау үшін аралас жылыту жүйелерін пайдалануды тиімді деп санайды. Ондай жағдайда малдардың тұрған орнын едендердің асты арқылы және жоғарғы жақтан жасанды инфрақызыл сәулелерімен арнайы шамдардың іліп қойып жылытады. Торайлар жататын орнының әр станокты жылытылатын ауданы – 1,0-1,5 м², ал ол жердің үстінің температурасы 30ºС болып, біртіндеп төмендетіп, енесінен айырған кезде 22ºС жеткізеді.

Жоғарғы температура, әсіресе жазғы күндері малдарда жылу күйзелісін (стресс) тудырады, әсіресе семіз шошқаларда ондай жоғарғы температурада шағылыстан өткен мегежіндердің жатырындағы ұрықтардың алғашқы күндері сақталуын төмендетеді. Ауаның жоғарғы температурасы (27-35ºС) шағылысу кездерінде және буаздықтың алғашқы апталарында мегежіндердің эмбриондарының дамуын тежеп, туғанда торай санын азайтады. Шошқа қораларының ауасының температурасы жазғы ыстық күндерінің орташа температурасынан 5ºС артық болмауға керек. Шошқаларды жылытылмайтын қораларда ұстау, ауа райына байланысты, елеулі азық шығынына апарып соғатындығы дәлелденген (Канадада – 44 %, АҚШ – 25 %, Данияда – 10 %). Шошқа қорасының аусының 16ºС дан 5ºС төмендегенде әр градусқа, бордақылаудағы малдың салмағы 2 % кемитіндігі дәлелденген.

Қора ауасының салыстырмалы ылғалдылығының 70 % дан 95 % өзгеруі, шошқалардың шығынын 0,05 %дан 17,5 % дейін жоғарлатады.

Қора ауасының жоғарғы салыстырмалы ылғалдығы, төменгі температура мен біріккенде, мал организмін суыққа ұрындырып резисттенттілігін төмендетеді де, әртүрлі инфекциялық аурулармен ауыртады. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы, әсіресе шошқаларды қорада сулы азықтармен көректендіргенде және көңді сумен жуып тазалаған кездерде жоғарлайды.

Шошқа малдарында күйзеліс жағдайлар, көбінесе қора ауасындағы зиянды газдардың, шаң-тозаңдар мен микроорганизмдердің концентрациялары жоғарлағанда туады. Қора ауасында аммиактың мөлшері қалыптан жоғары 33-36 мг/м³ көтерілсе, бордақыдағы шошқалардың тәуліктік қосу салмағы 7,7-10,2 % төмендейді (кесте 16).

Шошқа қораларындағы қалыпты жарықтану режимі, олардың организміндегі зат алмасу процесстерін арттырып, эндокринді бездердің қызметін жоғарлатып, соның нәтижесінде малдың өнімділігі жақсарып, туған төлдің ширақ және сыртқы әсерлерге төзімділік қабілеті жоғарлайды (кесте 17).

Малдардың қорасындағы жарықтанудың қанағаттанғысыз шамада болуы жас торайлардың өсіп-жетілуін 7-10 % тежеп, ауруға ұшырау межесін – 24-28 % көтеріп, ал өлімін – 9-10 % жоғарлататындығы дәлелденген. Бордақылайтын шошқаларды төменгі жарықтандыру мөлшеріне ауыстыруды, оларды семіртуге қоярдың алдында 70-80 күн бұрын бастаған жөн. Ол кезде жарықтандырудың шамасы, жас шошқаларды өсіру кезіндегі жарық мөлшерімен салыстырғанда екі есе азайтылып, жарықтандырудың тәуліктік ұзақтығы ет бағытындағылар үшін 10-сағат, майландырғанда – 6 сағаттан аспауы керек. Шошқалардың денсаулығы мен өнімі қораның микроклиматының барлық көрсеткіштерінің әсеріне байланысты болады. Микроклимат көрсеткіштері малдардың физиологиясына сай келмесе, оның төзімділік қабілеті төмендеп, жас шошқалардың өсіп-жетілуін (9-28 %) кеміп, азықтардың шығыны (12-30 %) артып және малдың ауруға шалдығуы 1,5-2 есеге жоғарлайды да, шаруашылық экономиялық көрсеткіштері бойынша тиімсіз болып шығады.

Аналық қойларды азықтандырудағы жіберілген кемшіліктер, әсіресе буаздықтың екінші жартысында, төлдің дені сау туына үлкен әсерін тигізеді.

Саулықтың буаздық мерзімі 150 тәулікке созылады. Бұл мезгіл аралығында ұрықтың өсіп-дамуына және аналықтың денесінде көректі заттардың қоры жиналуға ерекше күтім қажет болады. Сондықтан саулықтардың осы мерзімде рационындағы құнарлы заттардың жетіспеушілігі, оларда зат алмасу процесстерінің бұзылуына байланысты көптеген аурулардың (кетоздар, гиповитаминдер; макро-микро элементтерден туатын аурулар т.б.) шығуына себепші болады да, көбінесе аналықтардың қысыр қалуына, әлсіз, шала төлдер тууына (тірі салмағы 3,5 ег кем), кейде саулықтардың буаздығының екінші жартысында көтерем болып, өлім-жітімге ұшырауына апарып соғады. Буаз саулықтардың зат алмасу процесстерін бақылау үшін, олардың қандарын биохимиялық зерттеуден өткізеді.

Әр аймақтардың ерекшеліктеріне (биогеохимиялық) байланысты сауылқтардың рационына макро-микроэлементтердің (йод, кабольт, темір, цинк, мыс т.б.) және витаминдердің жинағын қосады. Буаз саулықтардың, әсіресе азыққа қосып, ұнтақтап берген ас тұзына сұранысы жоғары болады (15-20 г тәулігіне), ал кесек жалауға қойылған тұздан тәулігіне 5 г, яғни сұранысының 30 % ғана қамтамасыз ете алады.

Саулықтардың буаздығының екінші жартысында, олардың рационындағы сүрлемнің мөлшерін азайтады (0,1-0,5 кг дейін), ал тууына 30-40 күн қалғанда толықтай рацонның құрамынан сүрлемді шығарып тастайды. Қозылы саулықтардың рационына туғаннан соң 20 тәулік өткеннен кейін ғана кіргізеді. Саулықтарды серуен алаңдарында азықтандырып, олардың қозғалыстарын шектемеу қажет.

Туған төлдің алғашқы айда өсіп-дамуы, оның енесінің сүттілігіне тікелей бойланысты болады. Сондықтан қозылы аналықтар орта және ортадан жоғары күйі болу үшін толық құнарлы азықтармен көректендіру керек. Әр саулықты азықтандыру, бауырындағы қозысының санына байланысты, жеке жүргізіледі.

Ұзақ уақыт қозылардың саулықтың бауырында болып (4-5 ай) еміп жүруі аналықтың салмағының төмендеп, арып, жүнінің өсуі нашарлауына апарып соғады.
Тәжірибелік сабақ №19. Қой бағландарын және қозы күтіп-бағу гигиенасы.

Тәжірибелік сабақ №20. Қой бағландарын және қозыларды ұстау кезіндегі қойылатын гигиеналық талаптар мен микроклимат көрсеткіштері.
Саулықтардың туу мерзімі болашақ төлдің өсіп өнуіне зор әсері болады. Сондықтан әр шаруашылықтың жағдайы, жер орайы және ауа райына байланысты қыста және ерте көктемде қоздату тәсілдерін қолданады.

Көктемде төлдету (наурыз-сәуір) ауа райының, көбінесе жылына бастаған мезгілімен келеді де, төл алған кезде қораларды қосымша жылытуды қажет етпейді.

Бірақ қойларды көктемде қоздатудың кемшіліктері де жоқ емес. Олар – көктемдегі ауа райының ауыспалы, құбылмалы болуына байланысты төлдерде жиі суық тиіп ауруы кездесіп, шығынға ұшырайды. Сол сияқты, төл аяқтанып, көкке аузы тиіп, жайыла бастағанда, шөп сарғайып, қатайып, кеуіп кетеді және қозылар, саулықтың күйі төмендеуіне байланысты, көктемде әлсіз болып туады.

Қыста қоздату (қаңтар-ақпан) кезінде аналық қойлар қоңды, семіз болады да, төл әлді туады. Бірақ қыста қойды қоздату айтулы экономикалық шығындарға, әсіресе жылы орындардың қажеттілігі, азық қорының молдығының керектігі т.б. апарып соғады. Шаруашылықта пайдаланған қоздату тәсіліне байланысты саулықтарды арнайы қораларға ауыстырып орналастырып немесе қоралардың ішін бөліп, қайта жабдықтайды. Ол үшін қора ішін шарбақтар мен саулықтарды топтап (15-20 бастан) ұстау үшін бірнеше бөліктерге (секцияға) бөледі. Еденге құрғақ төсеніш (солома) салып, ішіне астық және су науаларын қояды.

Қозыларды сәулелендіру үшін инфрақызыл шамдарын пайдаланады. Әр бөлменің ішіне, қозысынан жеріп, емізбейтін саулықтарды жекелеп ұстау үшін тар (1 бас қозылы қойға) клеткалар (2-4) орнатылады.

Қоздау әр секцияларда жүреді. Жас туған қозылар енесін айыра алмайды және кейбір кәрі саулықтар, жас тұсақтар туғаннан кейін қозысына қарамай кетеді. Сондықтан қоздаған саулыққа бақылау жасап, секцияның ауданын тарылпай, әр секцияда 15-16 бастан артық топтауға жол бермеу керек. Туған төлдің кіндігі үзілмесе қарнынан 6-8 см қашықтықта кесіп, йод ертіндісін жағады. Аналық организміне және жас төлге пайдалы болу үшін қозыны жалатады. Қозының қалыпты тірі салмағы, енесінің салмағының 5-5,5 % құруы керек. Қоздағаннан 10-15 минуттан соң саулықтың көзінің айналасын және желінінің маңайының жүндерін қырқып тазалайды. Желінін жылы сумен жуып, құрғақ шүберекпен сүртіп, үрпіндегі микробтармен ластанған сүтті сауып шығарады (бөлек ыдысқа).

Туғаннаң соң 20-30 минуттан кейін қозы енесін еміп, уыз ішуі керек. Өте әлсіз, өздігінен тұра алмайтын қозыларға көмек көрсетіп, сүйемелдеп тұрып емшегін сорғызу қажет. Егер қозы өзі емуге талпынбаса, аузына ашып емшекті салып, сәл қысып, сүтті ағызып жеткізу керек. Қозыға дер кезінде уызды ішкізу қажет. Онымен бірге қозы қанына гамма-глобулиндер мен иммунноглобулиндер түсіп, оларды аурудан сақтандырады. Уызды кешігіп ішсе қозының тоңғағы қатып қалып, іші кеуіп өлімге ұшырайды. Қозы уызды 2-3 тәулік бойы алуы керек. Егер енесінде сүт жоқ қозыны уызбен жарытпаса, оны басқа сүті мол саулыққа телу қажет. Телу туған кезде жүрсе, басқа аналықтың шаранасын қозының үстіне исін сіңіріп жағады. Сүті аз, әлсіз немесе қозысы ауру саулықтарды 1-3 тәулікке жеке клеткаға тұрғызады. Қозылардың ауруларының алдын алудың бірден-бір жолы оларға беретін уыздың құнарлы сапалылығы. Ол азықтың құрамына, түріне байланысты болып, әсіресе құрамында сірке, сүт қышқылдары бар сүрлем қауіпті болып саналады. Уыздың құрамына, қоздаған саулыққа туғаннан соң, сәл тұздаған жылы су берудің де пайдалы әсері болатындығы дәлелденген. Жылы суды саулыққа туғаннан соң бір сағаттан кейін, ал ары қарай әрбір 1,5-2 сағаттан 1,2-1,5 л су ішкізіп отырады. Саулықтың шуы 1-1,5 сағаттың ішінде түседі, егер 5-6 сағатта түспесе дәрігерлік көмек керек болады. Қозысына қарамай, емізбей кеткен саулықтарды, көбінесе тұсақ, бірінші қоздағандарда немесе әлсіз, ауру аналықтарда кездеседі, жеке клеткаға 2-3 күнге қозысы мен бірге салып қояды.

Қозылар енесін әрбір 2-3 сағаттан соң еміп отырады. Саулықтың қозысын айырғанға дейінгі сүттілігі 80-200 кг оданда жоғары болады. Ең көп сүттілігі алғашқы туғаннан кейінгі 2-3 аптада болады да, одан соң біртіндеп кеми береді. Сондықтан қозыларды ертерек қосымша азықтарды жеуге үйрете бастайды, яғни 10 күндігінен бастап оларға сапалы көк шөп, құрама азықтар және минералды заттар қосылған жемдер беріп, үйретеді.

Қозыларды тұрғаннан кейін нөмірлеп және бояу мен енесінің белгісіндей қылып белгілейді. Егіз қозыларды енесімен жалқыларға қарағанда бөлек белгі салады. Қозыларды күтіп-бағу технологиялық тәсілдері әр түрлі болады. Шаруашылықтардың жағдайы, жер орайы, қоздату мерзімі т.б. байланысты мынандай негізгі тәсілдері болады: 1) кошарлы-базалы; 2) сақманды; 3) бөлектеп өсіру; 4) жасанды тәсілде өсіру.