Дәріс 14. Бал арасы әулетінің көбею биологиясы мен көбейту биотехнологиясы

1. 
   Әулеті және биологиясы
   
2. 
   Бал ара әулеті және оның көбейту биотехнологиясы
   

Аналық ара: қалыпты жағдайда жақсы ара әулеті толық 1 ғ2ана жыныс мүшесі жетілген ұрпақ беруге қаблетті аналық ара. Сырт пішіні жағдайын анықтайды, қанаты (құрсағының жартысын жабады) қарап анықтайды.

Көбею кезінде 180мг кетеді екен. Қыста жұмыртқа шашатын кезде 150мг кішірейіп қалады. Аналық араларды ара сүтімен қоректендіріп отырады. 5 жыл өмір сүреді (бірақ 2-ақ жыл ұстайды).

Ара әудетінде ұрпақ бермесе немесе ұзақ уақыт аналық ара жоғалып кетсе –әулеті жойылып кету қаупі туады.

Жұмысшы аралар аналық аралар өсіру қаблетіне ие. Зерттеулерге қарағанда аналық араның жағдайын, денсеулығын әулет мүшелеріне хабардар етіп отырады. Аналық ара үйір салғанда, ұшып кетсе ұрпақ бермесе.

Үйір салғаннан кейін жұмыртқа салады аналық ара жаңа үйірмен бірге ұшып шығып, жаңа жерге жаңа ара әулеті құрайды. Ал аналық әулетте – жас аналық қалады. Бірнеше аналық жақсы аралар өсіріледі де, нашарын өлтіріп тастайды. Аналық үнемі ұяда болады. Тек шағылысуда ғана шығады. Бір ұяшыққа бір аналық ара. Ол қарайды дайынба жоқ па?

Аналық аралар және жұмысшы аралар

Жұмысшы аралар – ең ұсағы. Олар сан алуан күрделі жұмыс атқарады, тозаң жинайды. Бал ауыз бөліп ұяшық салады. Әулет өміріндегі үрдістерді басқарады. Ара әулетінде ара саны өзгеріп отырады. Қыстан шыққан күйлі әулеттен 15-20 мың әулет болады. Ал жаздың күні 80-100 мың болады. Күзде 30 мыңдай қалады. Күзде пайда болған жұмысшы аралар 9 ай тіршілік етеді. Олар бөлінеді:

• 
  Ұялық аралар (жас аралар)
  
• 
  Жұмысшы аралар шырын, тозаң жинайды.
  

Ара әулетінің өсуі жағымды, жағымсыз және 0 болуы мүмкін

Күзде кәрі аталық аралар өледі. Бір жылда ара әулеті бір-бірінен ерекшеленетін 5 өсу кезеңінен өтеді. Бұл кезеңде ара санымен сапасы бо йынша ерекшеленеді.

1. 
   Қыстамадан шыққан аралардың ауысуы. 15-20 мың жұмысшы аралар ұзақтығы 30-35 күн. Оны омартаға қойып аналық ара қарқынды жұмысқа сала бастайды.
   
2. 
   Әулеттің қарқынды өсу кезеңі. Әулетте жас ана аралар пайда болады.сондықтан саны ғана емес сапасы жағынан да өзгереді. Жас аралар қыстан шыққан аралардан 3-4 есе жоғары болады.
   
3. 
   Ара әулеті толысып, жқмысшы ара 80-90 мыңға жетіп жұмысқа қосылмаған артық аралар артып кетеді, үйірлену болады.
   
4. 
   Ара әулетін қыстамаға дайындау кезеңі. Аралар әлсіреп көптеп өледі. Аналық ара жұмыртқа салуын азайтады. Ірі денесінде дернәсілдік көп ірі жұмысшы аралар пайда болады.
   
5. 
   Қыстама кезең. Ара әулеті көбеймейді. Денесінде зат алмасу төмендеп, олар ұяда қысқа шоғырланып топтасуға бейімделеді. Қыстамада температура 0-2ºС болады.
   

Бал арасы әулетіне көбейудің 2 түрі тән.

1.Ара әулетінің жекелеген мүшелерінің көбеюі-мүшелерінің санының тұрақтылығын сақтау.

2.Ара әулетінің көбеюі-үйірлену.Тұтас көбею органы ретінде әрекет етеді.Үйірлену нәтижесінде аналық ара әулетінің 1бөлігін жаңа қонысқа әкетеді.Үйірлену бал арасының тұқым қуалайтын қасиеті.Ол ара әулеті табиғатта түр реттейтін сақталуын қамтамасыз етеді. Аналық, бірнеше мың жұмысшы ара және бірнеше жүз аталық ара бөлініп, ұя салып, азық жинайды. Сөйтіп жаңа әулетті қалыптастырады. Бұл – табиғи үйірлену деп аталады.

Үйірлену кезеңі майдың аяғынан бастап 30-40 күнге созылады. Үйірлену кезеңінің басталуы әулеттен шыққан, өсіп-өнуі, тұқымы, ауа райы, азық қоры әсер етеді.

Ара әулетінің табиғи жас аналық араларын өсіруден, сәл кейінірек аталық аралардан басталады. Жоғарыда айтқандай өте көп бос жас жұмысшы аралар пайда болады. Олар ағзасына бал сауытына азық ұорын жинайды жұмыртқаларын 45 пайыз арттырып, күрт тежейді. Арнайы дайындалған ұяшықтарға жас аналық аралар пайда болады. Үйірленер алдында әулеттің ұясындағы дернәсілдер 11,9 пайыз есе артады, ал жай әулетте үйірленбеген бұл ара қатынас 2,4 пайыз есе болады.Үйірленер алдында 7-10 күн әулет ұяшық жасмайды.Шырын жасап өңдемейді.Бұл жағдай т.б жас аналық жойлып ьір ғана сапалы жас аналық ара қалғанша жалғасады.Негізгі аналық араның салмағы күрт азаяды.Жаңа ұяда 5 күн ішінде қайта салмақ жинайды.Әулетте біріншіден соң екінші,үшінші үйірлену болады.Үйірлену күні таңертең ұшуы әлсіз,түске таман үйірленіп 5-10 минутқа созылады.Оған белгі:барлаушы аралардың қоныс тауып келеді.Ұядан ұшып шыққан үйір дыбыс арқылы ұшып жүреді.Ұшып шыққандары үйір ағашқа қонады.Үірдің сыртқы 3 арадан тұратын қабатпен қабталған.

Қасиетті балдың қадірін ежелгі дәуірдің жұрты да жақсы біліп, түсінгенін тарих дәлелдеп отыр. Суы бал, шөбі нәр дәл Алтай жерде осыдан үш ғасырға жуық уақыт бұрын арадан бал алынған көрінеді. Араның гуліне толы сай ішіндегі омарта басында: «Бұл жерде 1786 жылы Қазақстан мен Сібірдегі ең алғашқы омарташылық кәсібі басталған» деген гранит тасқа қашалып жазылған сөздері бар ескерткіш тақта ашылды.

Қазақстанда омарта шаруашылығы - артта қалып келе жатқан сала. Шаруашылықты өркендетуге қаржы қарастырылмай отыр. Қазіргі күні елімізде барлығы 6 мыңнан астам ғана ара ұясы бар. Мемлекет тарапынан назар аударылмай отырған мәселені бір ғана облыс деңгейінде шешіп, қалпына келтіру оңай емес. Елімізде «Омарта шаруашылығы туралы» Заң бар болғанымен, саланың жұмысын жүйелеуге қауқарсыз болып келеді. Өскеменде осымен қатарынан екінші жыл ұйымдастырылып отырған халықаралық бал фестивалінің көздеген басты мақсаты - омарта шаруашылығының шырайын келтіріп, оны табысты кәсіпке айналдырып отырған елдердің іс-тәжірибесін үйреніп, өз облысымызға, елімізге енгізу, орын алған проблемаларды бірлесе шешу жолдарын қарастыру. Өңірдің табиғи ерекшелігін, әлеуеттік мүмкіндігін ұтымды пайдаланып, саланы өркендету үшін Шығыста екі жылдан бері марал, омарта шаруашылығына қолдау көрсетіліп, облыстық бюджеттен субсидия бөлінуде. Омарташылар даярлауға, ара тұқымын асылдандыруға жағдай жасалуда.

Қазақстанда таяу жылдары бал арасының ұясын 2 миллионға дейін жеткізу жоспарлануда. Осы межеге жету үшін бал араларын асылдандыруға үлкен мән берілуде. Осы фестивальға биыл да келіп қатысып, балдың адам иммунитетін көтеріп, ағзаны сауықтырудағы баға жетпес қасиеті жөнінде дәйекті деректер келтірген Қазақстан тағамтану академиясының академигі Төрегелді Шарманов тұмса табиғатымыздың сан мың алуан гүлі мен тобылғы, шырғанақ, қарақат, тошала, шүйгін шөбінен жиналған Шығыс Қазақстан жерінің балы, Алтайдың балы барлық елдің, жердің балынан асып түсетін теңдесі жоқ шипалы өнім екенін ерекше атап айтып, «облыс басшысының мектеп оқушыларының тамақ мәзіріне 20 грамнан балды енгізіп отыруы халық болып қолдап, бүкіл Қазақстанда жүзеге асырылуы қажет шара» деп бағалады.

Ара тұқымын асылдандыру мақсатында биылғы жылы 3 асыл тұқымды «Орта орыс» арасын өсіруші шаруашылықтар құрылды. Сонымен қатар екі шаруашылық асыл тұқымды ара өсіруші шаруашылық мәртебесін алуға өтініш білдіріп, ғылыми зерттеу институтымен бірлесе жұмыс жүргізуде.

Таяуда Солтүстік Қазақстан облысында шаруа қожалықтары зығыр өсімдігі егілген алқаптарды ұшақпен дәрілетеміз деп омарташылардың 22 миллионнан астам бал арасын қырып алды. Омарташылардың есіл еңбектерін еш еткендер ел-жұртты күні бұрын хабарландырмаған. Ал Шығыс Қазақстан облысында алқаптарға шегірткеге қарсы химиялық дәрі шашудың салдарынан 50 омарташының бал арасының тең жартысы жойылды. Мұнда да омарташылар алдын-ала хабардар етілмеген. Араның бір «отбасы» 125 мың теңгенің әселін жинайды

С.НАҒАШЫБЕК.

Ара бағып, бал жинаумен айналысушылар Оңтүстік Қа­зақстан облысында да көп. Ал бұл жақтағы ара шаруашы­лығының жағдайы қалай болып жатыр? Бал араларына деген қауіптің алдын-алу мә­се­лесі назарда ұстала ма?

Осыны білу мақсатында біз об­­лыстағы «Әуесқой ерікті омар­ташылар» қоғамының тө­ра­ғасы Төрехан Нұр­мұ­хам­ме­довпен хабар­лас­тық. Оның айтуына қарағанда, біздің ай­ма­ғымызда да аралардың қы­рылып қалу қаупі жоғары. Алдын-ала бейхабар бол­ғандықтан Сарыағаш ауданында ше­гірт­кеге қарсы, Мақтаарал ау­данында көсек құртына қарсы дәрілеу жұ­мыс­тары кезінде омар­­ташы­лардың араларын қыры­п алатын кездері болып тұрады. Сондықтан біз бал ара­­­лары­мызға деген қауіп-қатерді әр­дайым сезініп, алаң­­дап отырамыз. Ал арма­ны­мыз – осы кәсіптің ел ішін­де өркендеуі.

– Қурай, жантақты жер­лер­­ден бал жақсы жиналады, – дейді Т. Нұрмұхаммедов. – Бірақ қауіпті болғасын осы кү­ні омарташыларымыз далалы жерге аз шығады. Қазір бұ­­рын­ғыдай тәртіп жоқ, ха­бар­ламай-ақ алқаптарға дәрі ша­шады. Мақтааралдағы омар­­­та­шымыздың бірінде – 300, екіншісінде 400 бал арасының ұясы болатын. Хими­кат­тарға уланып қырылудан соларда осы күні 60-70 ұядан ғана қалды. Мақтаарал, Сарыағаш аудандарының табиғаты ара бағуға қолайлы бол­ғанымен қауіпті жағы басым.

Бал арасының пайдасын би­ліктегілер әлі күнге дейін же­те түсінбей келеді. Сондықтан ара шаруашылығының етек жаюына жағдай жасалмауда. Балдың бір килосы сол­түстік жақта 2,5 мың теңге, бізде одан төменірек. Сонда 1 «фляга» балыңыз 125 мың теңге, оны бір-ақ ұяның арасы жиып береді. Егер жас аралар болса екі «фляга» бал жинайды. Кірісті ең көп кіргі­зетін кәсіптің бірі осы. Есеп бо­­йын­­ша қазір қол­да бар бал аралары бір жыл­да бүкіл «Қа­зақ­мыс» кәсіпорнының жылдық табысын әкеле алады екен.

Биыл далалы жерлердің өсім­діктері күйіп кеткендіктен омарташылар көбіне тауға жақын жақтарға шықты. Оған қо­са көктем суық болып, бал аз өндірілді. Дегенмен облысымызда тұрғындардың бал арасын өсіруге деген ынтасы жоғары. Бір қиыны, бал арасын ұс­таушыларды бүгінде кәсіп­керлерге теңеп қой­ған. Олар салық басқармасына тіркеліп, есеп береді. Ал бұрын бұл кә­сіптің иелері әуесқой бал ара­сын бағушылар ғана болатын.

Т.Нұрмұхаммедовтің өзі зейнеткер, бал арасымен шұ­ғылданып келе жатқанына 28 жыл болыпты. Облыстағы омар­­ташылардың басым бө­лігі осы кісінің шәкірттері. Ол бал араларын қалай күтіп-бап­тауды және олардың тұ­қымын асылдандыру жолдарын жақсы меңгерген. Бұл ша­руа­шы­лықтың проблемалары аз емес. Төкең министрді де, әкім­дерді де талай жағалап көріпті. Бірақ әзірге мемлекет тарапынан омарташы­лар­ға де­ген қамқорлық сезіл­мей тұр.

Ол кісі былай дейді: «Біз облыс басшылығынан ара тасымалына кедендік бақылаудың күшейтілуін сұрадық. Се­бебі Өзбекстанның араларының тұқымы таза емес, әлсіз болады. Сол жақтан кәсіпкер­лер көп әкеліп, таратқасын сапасы жоқ ара көбейді. Тұқымы асылдандырылған жас ара­ларды өзіміз өндіріп жа­тыр­мыз. Солтүстік облыстардағы омарташылар араның ұрығын бізден әкетуде.

Жылда көктемде жер дауы өршиді. Жергілікті тұрғындар айдаладағы бос жатқан тоғайлар мен далаларға омарташыларды оңайлықпен кіргіз­бейді. «Менің жерім, мұнда келмеңдер» деп алдарынан шы­ғады. Мемлекеттің жерін жалға алған адамдарға бал арасының еш зияны жоқ. Қай­та өсімдіктерді тозаңдандырады. Жергілікті әкімдіктер омарташыларға жер жөнінен кө­мек берсе дұрыс болар еді. Ол жерді көтеріп әкетпейді, уақытша ғана тұрақтайды.

Жалпы, ара шаруашылығына басшылар оң көзбен қа­раса, осының дамуына үлес қос­са дейміз. Бал өндірісі ке­ңінен жолға қойылса, мол пай­да түседі, жаңадан жұмыс орындары ашылады.

Төлеби ауданындағы Раис деген азаматқа асыл тұқымды ара бердік. Ол арасының ұясын 30-ға жеткізді. Өзімізге сатудан бас тартты. Себебі ол араның пайдасын білді. Бір маусымда 40 «фляга» бал ал­ды. Пұлдағанда ол кемі 1 миллион теңге болады. Мұның алдында әкесінің 100 қойына қарап жүретін. Қазір қойды мен­­сінбейді, араның пайдасы қойдікінен әлдеқайда көп екен деп жүр. Жалпы, бал арасының пайдасын көп адам біліп қалды. Қазір облыста 3-4 мың омарташы бар. Солар әйтеуір кәсібін жасап, күндерін көріп жүр. Ал мемлекеттен қолдау болып жатса шаруа дүркіреп кетер еді. Бізге келіп осы өнер­ді үйренушілер бар. Кей­біреулер ақыл-кеңес алып тұ­рады. Кімде кім үйренемін деп ниет етсе, келсін, қоғамы­мыз­ға мүше болсын. Мекен-жайымыз: Толстой көшесі. №43 үй, телефонымыз: 43-33-15. Ал менің үйімнің телефоны: 57-57-88».

...Шынында, бал арасының пайдасын қазақтан гөрі өзге жұрт жақсы біледі. АҚШ, Канада, Қытай тұрғындары мұ­ны­мен қатты айналысады. Олар­да бал арасын бағудың технологиясы мен әдіс-тә­сіл­дері қалыптасқан.

Т. Нұрмұхаммедов бал ара­сының егін алқаптарына да өте көп пайда келтіретінін айтады. Шет елдерде егін ал­қабының иелері бал арасын бағатындарға қомақты ақы төлеп, екі-үш ұясын егіннің басына бес-алты күн қойғызады екен. Ара тозаңдандыр­ған егін өнімді үш есе артық бе­реді. Ал біздегі шаруа қожалықтарының иелері осыған мән бермей келеді. Кейбіреу­лері ғана егіні гүлдегенде бал арасын іздейтін көрінеді.