Талдағыштың аралық бөлімі

Қабылдағыштардан келетін мәліметтерді өңдеуде талдағыштардың өткізгіш жолдарының мәні зор. Барлық талдағыштардың аралық бөліміне орталыққа тебетін сезімтал өткізгіш жолдар мен олар байланысатын орталық ядролар жатады. Мәселен, жұлынның өткізгіш жолдары, таламустың әртүрлі ядролары мен ми қыртысының белгілі аймақтары. Сонымен қатар торлы құрылым, лимбиялық (жиектік) жүйе және мишық қатысады.

Өткізгіш жолдар арқылы сезім ақпараттары ми қыртысының жобаланыс және ұласқан (ассоциативтік) аймақтарына жетеді. Ми қыртысында әрбір талдағыштың белгілі орны болады. Бұл орындарда жоғары анализ және синтез жасалады. Мәселен, көру талдағыш ми қыртысының көбінесе шүйде, қимыл - төбе, есту - самай аймақтарында орналасады. Сонымен қатар кейбір талдағыштардың (дене сезіну, есту, көру және ағзалық) ми қыртысының бірнеше қосалқы аймақтарында жобаланысы болатындығы анықталды.

Организмнің икемделу әсерленісі көптеген және әр алуан сезім мүшелерінің өзара әрекеттесуі арқылы атқарылады. Олардың сыртқы қабылдағыш аппараттары барлық физиологиялық жүйелермен мол байланыс жасайды.

Қоршаған ортаның тітіркендірістерін сезінетін сыртқы қабылдағыштар жүйесі рефлекстік түрде барлық басқа мүшелерге әсерін тигізеді. Сонымен бірге ішкі ағзалардың күйін түйсіну іс әрекетіне ықпал етеді. Осындай өзара ықпал жасайтын байланыстар организмнің икемдейтін әсерленіс торын құрайды. Сондықтан сезім мүшелерінің арасындағы әрекеттестік (тері-көз, көз-тері және т. б.) бірлестіруші және талдағыш іс әрекетті ойдағыдай жоғары дәрежеде өткізеді, қоршаған төңіректе дұрыс бағдарланысты, жалпы биологиялық маңызы бар ертүрлі ағзалар мен жүйелердің арақатынасын анықтайды. Мәселен, иіс сезіну белсендірілгенде көру қабілеті күшейеді, ал дыбыс қабылдау өскен жағдайда, көру талдағышының сезгіштігі төмендейді.

Талдағыштар өзара әрекеттесу арқылы организмге қажетті ақпараттарды дер кезінде жеткізіп отырады. Сөйтіп әуелі биологиялық маңызды ісәрекетті ұйымдастырады.

Көру және температуралық талдағыштардың әрекеттестіктері қыртысасты құрылым деңгейінде атқарылады. Ал дәм сезу және асқазанның қабылдағыш жүйелерінің арасындағы әрекеттесуі сопақша ми деңгейінде өтеді.

Жалпы талдағыштардың өзара әрекеттесуі басқа да бірнеше деңгейлерде (жұлын, торлы құрылым, таламус, ми қыртысы) жүзеге асырылады. Әсіресе торлы құрылым нейрондарында сигналдар өте кеңінен бірлестіріледі.

Ми қыртысында сигналдардың жоғары сатыда бірлестірірілуі байқалады. Көптеген ми қыртысы нейрондарында талдағыштардың төменгі деңгейімен бірнеше байланыстары және бейарнамалы жүйелері болғандықтан жаратылысы әртүрлі сигналдардың күрделі қисындасуын аңғаратын қабілет туады. Бұл, әсіресе үлкен ми сыңары қыртысының қозғалтқыш аймағы мен ұласқан аймақтарының нейронда­рында кездеседі. Сезімаралық синтезде үлкен ми сыңарының маңдай бөлімі ерекше орын алады. Сондықтан ол бүлінсе, адамдарда күрделі бейнелеу қалыптаспайды.

Вебер-Фехнер заңы. Талдағыштардың сигналға талдау жасауда ең маңызды қабілеті - тітіркенудің үдемелі өзгерісін, уақыттық көрсеткіштерін немесе кеңістік белгілерін табу. Талдағыш жүйелердің сигналдарды ажырату әрекеті олардың қабылдағыштарынан басталады, оған қабылдағыштардың келесі бөлімдері қатысады. Бұлар тітіркенудің ең аз айырмашылығына әртүрлі әсерленісті қамтамасыз етеді. Осы ең аз айырмашылық ажыратудың алғашқы өлшемі (табалдырығы) болып саналады.

Ақпаратты жеткізу. Сезім жүйелерінің негізгі қызметтері немесе сигналдармен амалдауы: 1) табу; 2) ажырату; 3) өзгерту және жеткізу; 4) таңбалау (код ретінде белгілеу); 5) анықтау түрінде атқарылады.

Сигналдарды табу және алғашқы ажырату қабылдағыштарда, ал анықтау және тану ми қыртысының нейрондарында өтеді.

Мидың жоғарғы бөлігінде тітіркендіргіш туралы өте маңызды мәліметтер тез және тиісті талдау жасайтындай, әбден ыңғайлы түрінде жеткізіледі.

Талдағыш жүйелерінде сигналдар код арқылы, яғни әрбір нейронда немесе серпініс дүркінінің болуы, не жойылыуы түрінде беріледі. Код белгілі ережелер бойынша ақпаратты шартты түріне түрлендіріп аудару үрдісі.

Тітіркенудің алғашқы коды әуелі қабылдағыштар деңгейінде жүзеге асырылады. Оларға тән физикалық және химиялық энергиялар түрлі жүйке серпінісіне айналады. Сонымен түрлендірілген хабарлар талдағыштар жүйесінің келесі денгейіне жетіп коды одан әрі өзгереді. Физиологиялық кодтың басқа техникалық жүйелердегі байланыстарға қарағанда осындай ерекшеліктері болады.

Жүйке кодының екінші негізгі ерекшелігі - көптігі және код түрлерінің жапсарластығы. Бұл, әрине талдағышқа әрбір сигнал белгісін (мәселен оның қарқынын) бір мезгілде қабылдау үшін кодтың әртүрлі нұсқаларын қолдануына жағдай туғызады.

Код жеке нейрондар бойындағы серпіністің жиілігі, қозған элементтердің саны және жүйке қабаттарындағы орналасуы арқылы беріледі. Кодтардың әр біреуінің жеке мөлшері талдағыштың әртүрлі деңгейінде өзгеруі мүмкін, бірақ олардың косарлас жүруі сақталады.

Код арқылы жеткізудің тағы бір ерекшелігі - көптеген сезгіштік .жүйелердің ақпаратына шудың көп араласуы, яғни мәлімет тасушы серпіністерге бедерсіз серпіністердің қосылуы.

Жүйке кодының бұдан басқа тағы екі ерекшелігі бар. Біріншіден, организм сыртқы әсерді тез қабылдау үшін кодты жасау және жаңғырту жылдамдығы өте жеткілікті болуға тиіс. Екіншіден, жүйке кодын толығынан ми пайдаланады деп атау қиын. Өйткені әртүрлі хабарды қандай нейрондар қабылдап және қалайша код түріне айналдыратынын зерттеу әдістері әзірше табылған жоқ. Алайда талдағыштың осы деңгейінде анықталған код негізін келесі деңгейдегі нейрондар дәл пайдаланады деп айтуға болады.

Кодтың жеке түрлері.

1. Талдағыштың қыртысасты деңгейінде тітіркенудің "басы және аяғы" туралы уақыттық код сезімтал жалқы элемент арқылы жүзеге асырылады. Оның ерекшелігі сол, нейрон серпінісі тек тітіркендіргішті қосқанда не ажыратқанда, әйтпесе қарқыны өзгергенде пайда болады.

2. Мөлшері шамалы шеткі сезімтал жасушаларға тітіркендіргіштің көрсеткіштерін серпіністің жиілігі арқылы кодпен жеткізеді.

3. Ми қыртысы бөлімінде кездесетін жоғары сатыдағы код қатарлас жұмыс атқаратын жолдардың дәйекті түрде іске қосылуы, олардың саны өзгеруі және де айқындалып түрлендіруі арқылы жасалады.

4. Талдағыштың жоғары сатысында көбінесе тітіркендіргіштің, шеткі бөлімдеріне тән нышандарының уақыттық коды көбінесе кеңістіктегі айқындалыс кодқа айналады.

5. Талдағыштың шеткі бөлімінен шығатын мол ақпараттар орталық аймақка шектеліп және іріктеліп өтеді.

Детекторлардың жайылуы иерархиялық (көпсатылы) негізден тұрады. Ол бойынша төменгі деңгейде қарапайым талдау жасайтын ар­найы белгі анықтағыштар орналасады. Ал, талдағыштың жоғары бөлімінде, әдетте, өте күрделі белгілердің анықтағыштары шоғырланады. Орталық жүйке жүйесінде берілген ақпаратты іріктейтін арналар латералды (қапталдас) тежелу тетігі арқылы қалыптасады.

1. Ақпараттың тарамдалысы және түйістірілісі. Тарамдалыс (дивер­генция) ақпаратты шайылтады, түйсіктің дәлдігін төмендетеді, сигналды айқындамайды. Түйістіріліс (конвергенция) ақпарат тасқынын тарылтады.

2. Ақпараттық суреттелісі - мидың белгілі бір аймағында кескінін құрастырады (соматотопия, ретинотопия).

3. Нейрондардың мамандылысы, тітіркендірістің жеке белгілерін немесе жиынтығын талдайды.

4. Нейрондардың райын сақтау - әрбір әсердің жеке қасиеттерін ажыратады.

5. Ақпаратты салалы өңдеу - мидағы әрбір салада (колонка) белгілі бір қасиетті анықтауға мамандалған нейрондардың топтасуы. Әсер етуші тітіркендіргіштердің ерекшеліктері, ренктерін жіті қабылдайды (дегустация).

6. Ақпаратты ұластыру (ассоциация) түрінде өңдеу - әртүрлі талдағыштардың өзара әрекеттесуі ми қыртысының ұласқан аймақтарында жүзеге асады.

Бұл болмаған жағдайда көру, есту, түйсіну елестері пайда болады, өйткені әрбір талдағыш бір-бірінен тәуелсіз қызмет атқарады. Ми сезім мүшелерінің қателіктерін түзетіп, сыртқы әлемді нақтылы бейнелеуге мүмкіндік алады.

Тану амалдарының міндеті мида "тітіркендіргіштің үлгісін" жасап, оны басқа көптеген ұқсас үлгілерден айыру болады. Тану үрдісі организмнің күйі немесе кездескен нәрселер туралы шешім қабылдаумен аяқталады. Ол үшін нейрондардың белгілі кеңістікте байланысқан ұйымдары (жоғары анықтағыш) қозғанда, мида сол немесе басқа бейне туады деген ұғым бар. Расында, осындай тану арқасында, біз алдымыздағы адамды, естіген дауысты, белгілі иісті ажырата аламыз.

Тану сигналдың өзгергіштігінен тәуелсіз келеді. Біз, мәселен, заттарды әртүрлі жарықта, бояуда, көлемде, ыңғайда, бағдарда және көз шалымындағы орнына қарай жете танимыз. Сол сияқты таныс дауыс әралуан күші болса да, басқа дыбыстар араласса да, сөздің мәні, үні мен қарқынының көптеген өзгерістеріне қарамастан танылады.

Бұдан талдағыштың кейбір жоғары деңгейінде сигнал белгілерінің аталған өзгерістері мен тәуелсіз олардың суреттері (сезімдік бейнесі) көрінетіндігі белгілі болды. Бұл талдағыштың жоғары деңгейінде қозу және тежелу үрдістерінің кеңістіктік-уақыттық таратылуын ұқсас кескіндейтін сигналдарының жиынтығы.

Көру талдағышы ең жақсы дамыған құрылым. Оның қызметі нәтижесінде организм қоршаған ортаны бағдарлап, айналасындағы заттардың түсін, пішінін, көлемін және оларға дейінгі ара қашықтықты ажыратады.

Эволюциялық даму барысында көру мүшесі жарық пен түсті ажыратуға бейімделген. Адам мен сүт қоректі жануарларда ол дамудың ең жоғары деңгейіне жеткен.

Көру талдағышының негізгі мүшесі - көз алмасы. Ол бас сүйектің аддынғы жағындағы екі ойықта - көз шарасында, орналасқан. Көру мүшесі оптикалық, фоторецепциялық жүйелерден және қосымша қорғағыш аппараттан құралады.

Көз алмасы шар пішінді құрылым. Онын алдына қарай шығыңқы келген бөлігін көздің алдынғы полюсі, ал артқы жағын - артқы полюсі деп атайды. Сырт жағынан көз алмасы үш қабықпен қапталған. Ең сыртқы фибриозды қабық - ақ қабық, ортаңғы -тамырлы қабық, және ішкі - торлы қабық.

Сыртқы қабықтың алдынғы болігін "қасаң к_Іабық^іі деп атайды. Ол түссіз, мелдір, дөңгелек, дөңес, сағат әйнегіне үқсас келеді. Қасаң қабық арқылы көздің ішіне жарық сэулесі сыңцырылып өткізіледі. Осы фиброзды қабықтың артқы бөлігін ақ қабық деп атайды. Ақ қабық көз алмасының артқы жағынан шыққан көру жүйкесінің сыр-тын қаптап, нерв қабын түзеді.

Ақ қабықты астарлай тамырлы қабық орналасады. Бұл қабатта көзді қоректендіретін кан тамырлары орын тебеді. Тамырлы қабықтың қасаң қабықты астарлай орналасқан алдыңғы бөлігін нурлы қабық деп атайды. Көздің түсі осы нұрлы қабықтағы бояғыштарға (пигменттерге) байланысты болады. Нұрлы қабықтың ортасында қарашық деп аталатын тесік болады. Ол арқылы жарық сәулесі көздің ішіне өтіп, торлы қабыққа жетеді. Нұрлы кдбықта сақиналы және сәулелі бағытта орналасқан ет талшыктары болады. Сақиналы еттер жиырылғанда көз қарашығы тарылады, сәулелі еттер жиырылғанда - ол кеңейеді. Осының нәтижесінде көз алмасының ішіне өтетін жарық сәулесінің шоғыры кебейіп, не азайып отырады да, көз жарық күшіне бейімделеді - көз адаптациясы жүреді.

Қарашықтық артында екі беті дөңес линза пішінді мөлдір дене -көз бүршағы орналасады. Ол сыртынан белдемшелі жүқа қабықпен капталады. Қабық белдеміне циннов байламы бекиді. Бұл байлам тамырлы қабықтың құрылымы - кірпекше еттермен жалғасады. Кірпікшелі дененің жиырылуы нәтижесінде көз бүршағының пішіні өзғеріп, ол не қабысыл, не дөңестеліп отырады. Қасаң қабық пен коз қарашығының арасындағы қуысты коздің алдыңгы камерасы, ал қара-шық пен көз бүршағы арасындағы қуысты - көздің артқы камерасы деп атайды. Бұл камералар мөлдір сүйықпен - шылауықпен толған. Көз алмасының көз бұршағының артында жатқан қуысын шыны тәрізді дене деп аталатын түссіз, мөлдір, қоймалжың сүйық зат толтырып тұрады. Аталған құрылымдар - қасаң қабық, шылауық, көз бұршағы және шыны тәрізді дене, - көздің оптикалық, немесе сындырушы жүйесі, деп аталады. Оптикалық жүйе, әсіресе көз бұршағы, көздің әртүрлі қашықтықтан айқын көруге бейімделуін - аккомодация үрдісін, - қамтамасыз етеді.

Торлы қабықта жарық сезгіш рецепторлар - таяқшалар мен сау-ытшалар орналасады, сондықтан оны жарық сезгіш, немесе фоторецепциялық, бөлім деп  атайды.

Торлы қабықтың құрылымы өте күрделі, ол 10 қабаттан түрады. Оның, тамырлы қабықпен жанасатын сыртқы қабатын пигментті жасушалар түзеді. Бұл жасушалар қүрамында жарықтың шағылысуына мүмкіндік бермейтін фусцин деген пигмент болады. Көзге тым күшті жарық түссе, пигмент дәндері эпителиальдық жасушалардан олардың өсінділеріне ығысып, таяқшалар мен сауытшаларды күшті жарықтан калқалайды.

Түнгі тіршілікке бейімделген жануарларда пигментті жасушалар мен фоторецепторлар арасында ерекше кристалдан, немесе талшықтан құралған жарықты кері шағылыстыратын қабат болады. Жарықтың кері шағылысуы нәтижесінде жарық түскенде түнгі жануарлар көзі жарқырап тұрады. Осыдан фоторецепторларға тікелей түскен сәуле ғана емес, шағылысқан сәуле де әсер етіп, олардың қараңғыда жарықты сезіну мүмкіндігі артады. Кейбір жануарлардың (сиыр, жылқы, мысық) қараңғыда көзі жарқырап тұрады. Бұл көздің түбінде, тамырлы қабықтың алдында ерекше шағылдырғыш жарғақтың (тапетум) болуына байланысты. Аталған жарғақ күміс кристалдар сіңген талшықтардан құралады да, көзге түскен жарықты кері шағылыстырады.

Торлы қабықтың келесі қабаты таяқшалар мен сауытшалардан құралады. Сауытшалар күндізгі көру аппараты, олар күшті жарқыраған жарықпен ғана тітіркенеді, ал таяқшалар түнгі көру аппараты, олар әлсіз, қарауытқан сәулелердің әсерімен тітіркенеді. Таяқшалардың жалпы саны 130 млн., сауытшалар саны 9 млн. Үй құстарында (тауық, үйрек) сауытшалар көп болады. Торлы қабықтың ортаңғы бөлімінде сауытшалар, ал шет жағында таяқшалар көбірек шоғырланады. Фоторецепторлар екі буыннан - ішкі жөне сыртқы, - тұрады. Сыртқы, пигментті қабатқа жақын орналасқан буында жарыққа сезімтал көру пигменті болады, ал ішкі буында жасушалардағы қуат алмасуын қамтамасыз ететін ядро мен митохондриялар орналасады. Фоторецепторлар буындары бір-бірінен мембранамен бөлінеді. Бұл мембрана арқылы 16-18 жіңішке жіпшелерден - фибриллалардан, құралған шоғыр өтеді. Ішкі буыннан өсіңділер басталады. Олар арқылы қозу фоторецепторлардан олармен түйісетін қос өрісті (биполярлы) жасушаларға беріледі.

Қос өрісті жасушалар туйінді (ганглиозды) жасушалармен жалғасады. Соңғы жасушалар өсінділері көру жүйкесін құрайды. Әрбір қос өрісті жасушалар көптеген таяқшалармен байланысады. Әр бір сауытша тек бір ғана қос өрісті жасушамен байланысады, сигналды соған ғана береді. Демек, қатар жатқан таяқшалардан шыққан сигналдар бір-бірімен тоғысса, қатар жатқан сауытшалар сигналдары жеке-жеке беріледі.

Көру талдағышының өткізгіш жолын көру жүйкесі құрайды. Бұл жүйке арқылы импульстер латеральдық имек дене ядроларымен төрт төмпешіктің алдыңғы екі төмпешігіне бағытталады. Ал соңғы құрылымдар нейрондарының аксонымен импульстер үлкен ми жарты шарлары қыртысының шүйде бөлігіне орналасқан көру талдағышының орталығына беріледі.

Жарық сезгіш жасушаларда қозу үрдісі фотохимиялық реакция нәтижесінде пайда болады. Таяқшаларда жарыққа сезімтал родопсин, ал сауытшаларда - йодопсин деген заттар болады. Родопсин мен йодопсин белок тектес жоғары молекулалы қосылыстар. Жарық әсерімен родопсин ретинен (А дәрумендерінің альдегиді) және опсин белогына ыдырайды да, өзінің қызыл түсін жоғалтып, алдымен сары түске айналады, артынан түссізденіп кетеді. Қараңғыда ретинолдың (А дәрумендері) қатысуымен родопсинді қайта синтездеу үрдісі жүреді. Ретинол жетіспеген жағдайда бұл реакция тежеліп, қараңқыға бейімделу үрдісі бұзылады, ақшам соқырлық байқалады.

Көру рецепторлары аталған пигменттерінің фотохимиялық реакциялары салдарынан қозады. Көру пигменттері ыдыраған кезде бөлінген иондар торлы қабық рецепторларын тітіркендіріп, көру жүйесінде импульстер пайда болады.

Құрылымы жағынан йодопсин родопсинге жақын, ол ретинен мен фотопсин белогының қосындысынан түрады. Фотопсин үш турлі болады, сондықтан сауытшалар әр түрлі ұзындықтағы сәулелер толқынына (күлгін, жасыл, қызыл) реакция беретін жасушалар болып жіктеледі. Осы үш түрлі сауьггшалардың әр түрлі комбинацияда қозуы нәтижесінде түрлі рең түйсігі пайда болады.

Егер көзге ұзын толқынды сәулелер әсер етсе, онда тек осы толқынды қабылдайтын сауытшалар қозып, қызыл түс түйсігі пайда болады. Жарық әсерінен сауытшалардың екінші түрі қозса - жасыл түс түйсігі, ал үшінші сауытшалар қозса - күлгін түс түйсігі туындайды. Аралық түстер осы үш түрлі сауытшалардың әр түрлі деңгейде қозуының нәтижесінде пайда болады. Мысалы қызыл сары түс түйсігі "қызыл сауытшалар" күшті, "жасыл сауытшалар" жеткілікті деңгейде, ал "күлгін сауьггшалар" әлсіз деңгейде тітіркенгенде пайда болады. Ал осы үш түрлі сауытша бірдей деңгейде қозса - ақ түс қабылданады.

Есту деп организмнің дыбысты қабылдау қабілетін айтады. Ол есту мүшесінің күрделі қызметі арқылы іске асырылады. Сүт қоректілерде есту мүшесі сыртқы, ортаңғы және ішкі құлақтан тұраұы. Сыртқы және ортаңғы құлақ есту талдағышының өткізгіш, ал ішкі құлақ - қабылдаушы бөлімі.

Дабыл жарғағының арғы жағындағы дабыл қуысында бір-бірімен буындана байланысқан есту сүйекшелері - балғашық, төс және, үзеңгі орналасады. Балғашық дабыл жарғағына, ал узеңгі - ішкі құлаққа баратын солақша тесікті жауып түратын жарғаққа бекиді. Аталған сүйекшелер арқылы дыбыс толқыны дабыл жарғағынан сопақша тесікті жауып түратын жарғаққа беріледі. Сүйектің ерекше байланысының және үзеңгі ауданының дабыл жарғағы беткейінен көп кіші болуының салдарынан дыбыс толқынының

күші 40-60 есе артады. Дыбыс тым күшейіп кетсе құлақ қуысының еттері жиырылып, дабыл жарғағы керіле түседі де, сүйектер қимылы шектеліп, дыбыстың әсер күші азаяды.

Ортаңғы құлақты ішкі құлақтан бөліп тұратын сүйекгі қалқанда екі тесік болады. Олар жүқа дәнекер үлпалы жарғақпен жабылған дөңгелек және сопақша тесіктер. Дөңгелек тесікті иірім тутіктер (улу) терезесі дейді. Одан сәл төменірек орналасқан сопақша тесікгі -саға (кіреберіс) терезесіді деп атайды.

Сүйекті лабиринт үш құрылымнан - сағадан (кіреберіс), иірімді түтіктен (үлудан) және жартылай дөңгелек түтікгерден, - тұрады. Саға мен иірімді түтік есту мүшесін қүрайды. Ал сағада орналасқан қапшықтар мен жартылай доңгелек түтіктер тепе-теңдік (вестибулалық) аппараты болып табылады. Демек, ішкі құлақта есту және тепе-тендік мүшелері орналасқан.

Құлақ қалқаны қабылдаған дыбыс толқыны есту жолы арқылы дабыл жарғағын тербелтеді. Бұл тербеліс есту сүйектерінің тізбегімен сопақша тесікке беріліп, саға әзегіндегі перилимфаны толқытады. Одан орі толқын геликотрема арқылы дабыл өзегіндегі сүйыққа тарайды. Осы толқын әсерімен негізгі мембрана тербеліп, оған бекіген есту жасушаларының түктері жабынды мембранамен түйіседі де, бұл жасушаларда қозу пайда болады. Қозу үрдісі улу жуйкесінің үштары-нан есту жүйкесіне беріледі де, одан әрі есту жолымен сопақша ми, аралық ми арқылы үлкен ми сыңарларының самай бөлігінде орнала-сқан есту талдағышының қыртысіық бөліміне беріледі.

Ішкі құлақ сағасы мен жартылай дөңгелек түтікгер вестибулалық аппаратты құрайды. Вестибулалық аппарат дененің жазықтықтағы жағдайын бағдарлауды және тепе-теңдікті сақтауды қамтамасыз етеді.

Жартылай дөңгелек түтіктер бір-біріне перпендикуляр үш бағытта орналасады. Әр түтіктің бір үшында ампула тәрізді аздап кеңейген бөлік болады. Жарғақты түтіктің осы бөлігінде ескек пішіндес, жар-тылай мөлдір іркілдек затпен оралып жататын кірпікті ұзын рецепторлық жасушалар орын тебеді. Осы құрылым бастың кеңістіктегі жағдайын қадағалап отырады. Бастың кеңістіктегі жағдайы, қозғалыс бағыты өзгерсе, немесе айналмалы қозғалыс басталса, эндолимфа осы рецепциялық жасушаларды толқытады, қозу тудырады. Осыдан ми құрылымдарына қимыл бағытының езгерістері жайлы ақпарат жіберіледі.

Сағаның (кіреберістің) қапшықтарында сезімтал жасушалар шоғырланған дақ деп аталатын дөңестеу бөлік болады, Бұл сезімтал жасушалардың бір бөлігі цилиндр пішінді келеді де, екінші ұшы сүйірлене бітеді. Оның сүйір ұшында бос тұрған бір қимылдағыш және бір-біріне жабысқан 60-80 кірпікшелер орналасады. Бұл жасушалар ерекше іркілдек зат массасына батып жатады. Осы массаны отолит жарғағы (отолит мембранасы) деп атайды. Оның беткейінде көптеген алты қырлы өте майда фосфор-көмір қышқылды кальций кристалдары - құлақтас (отолиттер), - жатады, ал жарғақ сезімтал жасушалар кірпікшелерін қысып тұрады. Қимыл үдегенде не баяулағаңда, дененің, бастың кеңістіктегі қалпы өзгергенде отолит өз салмағын жасуша кірпіктерін не кереді, не басады, не бір бүйірге тартады, Осыдан сезімтал жасушалар тітіркеніп, жағдайды орталық жүйке жүйесіне хабарлайды.

Вестибулалық аппараттың рецепциялық жасушалары вестибулалық түйін түзетін қос өрісті жасушалар өсіңцілерімен синапс арқылы жалғасады. Осы қос өрісті жасушалар аксондары есту жүйкесінің вестибу-лалық тармағын түзеді. Вестибулалық аппаратта пайда болған им-лульстер есту жүйкесінің талшықтарымен сопақша мидағы вестибулалық ядроға беріледі. Осы жерде қимыл сипаты, дене мен бастың кеңістікгегі жағдайы жайлы ақпаратгар алғашқы талдаудан өтеді. Сопақша мидың вестибулалық ядроларынан өткеннен кейін вестибулалық аппараттың афференттік жолы айқасады да, таламустың вентробазальдық құрылымдарына бағытталады. Бұл құрылымдардан афференттік импульстер үлкен ми жарты шарлары қыртысының самай бөлігіне жіберіледі.