Лингвистикада тыйым сөздердің зерттелу дәстүрі

Ақиқаты, табудың ең басты принципі – сол құбылыс пен заттың дәл атын атауға тыйым салу. Зерттеушілердің айтуынша, тыйымның алғашқы шыққан жері, түп-төркіні, «отаны» - полинезия тайпалары. Полинезиялықтардың қоғамдық өмірінде бұл құбылыс күні бүгінге дейін кең етек жайған.

Тыйым – адамдардың әртүрлі әрекеттеріне қатысты жағымсыз ережелер, оларды бұзу тиісті жазаға әкеп соғады. Олар әлеуметтік, діни және магия негізінде алғашқы қауымдық қоғам кезінде пайда болып, қалыптасқан. Тыйым арқылы олар топтар (отбасы, ру, тайпа және т.б.) мен мүгедектердің өмірін реттеп отырған. Абыздар мен тайпа көсемдерінің тыйымдардың жиынтығы адам өмірінің әртүрлі салаларын қамтып, сөздерге (адамдардың, қайтыс болғандардың, жындардың, құдайлардың, аңдардың аттарын атауға тыйым); адамдарға (әйелдер, жауынгерлер, басшылар); адам денесі мен дене мүшелеріне; әртүрлі әрекет түрлері мен формаларына; әртүрлі заттар мен зат символдарына (жер, қару, тұмар және т.б.) да тараған. Сол кезеңдегі наным- сенімдер мен салт-дәстүрлерге сәйкес, тыйымды бұзу «жоғарғы күштердің» қаһарын (ауру-сырқау, өлім) және қоғам мен оның көшбасшыларының әр түрлі жазасын туғызған.

Баяғы заманда және қазіргі кезеңдерде тыйым әлеуметтік бақылау мен әлеуметтік басқарудың құралы болған. Тарихи даму үрдісінде трансформацияланған тыйым сөздердің бір бөлігі адамгершілікке, дінге, құқыққа әртүрлі көзқарастар (мысалы, күнә жайлы), құндылықтар мен нормалар (мысалы, ислам мәдениетіндегі адамды бейнелеуге тыйым және т.б.) түрінде енді. Тыйым сөздер алғаш рет 1771 жылы Дж. Кукпен Тонга аралындағы аборигендерге қатысты дәстүр ретінде аталған деп есептелінеді. Тыйым сөздердің пайда болуы мен мәні, қызметі жөніндегі концепциялардың ішінде ең танымалдары:

1) магиялық (тыйымды практикалық магияның жағымсыз формасы ретінде, яғни магияның позитивті формасы – сиқырдан жеке қарастырады – Фрэзер және т.б.);

2) діни («қасиетті заң» ретінде түсіндіретін және жындарға табынуға қатысты тыйымдар – Тайлор және т.б.)

3) психологиялық (психоаналитикалық талдау беретін, оны алғашқы мораль үлгісі мен өркениеттің бастамасы ретінде қарастыратын – Фрейд және т.б.)

4) антропологиялық (тыйым сөздерді әлеуметтік бақылау формасы ретінде түсіндіретін – Малиновский және т.б.) [22, 95]

Тыйым сөздерді алмастыру үшін басқа сөздер, яғни эвфемизмдер қажет. Эвфемизмдер – бұл ауыстыру, тыйым салынған (табу) сөздер орнына қолданылатын, рұқсат етілген сөздер. Эвфемизм – гректің «euphesmeo» «әдепті сөйлеу» деген сөзінен шыққан. Эвфемизм термині алғаш рет антикалық авторлармен қолданылған. Оның шығу тегі жалпыға мәлім: термин гректің «жақсы», «сөз», «сөйлеу» дегеннен шыққан. Алғашқысында ол«жақсы», «жақсылыққа бастайтын» сөздерді айтумен, жамандық шақыратын сөздерден бас тарту ретінде қабылданған. Адамдар бұл тілдік құбылысты ерте замандардан біліп қолданған. Ол бүгін де өзекті мәселелер қатарында. Бұл құбылыстың негізін адамдардың ойлау жүйесінен іздеу керек, себебі эвфемизм жай ғана тілдік феномен емес, ол адамдардың шындықты ерекше жолмен құруға деген қабілетінің көрінісі. Қолайлы сөзді пайдалана отырып адамның шындық пен шиеленісті төмендетуге тырысуы [9, 11].

Эвфемизация үрдісі, адамның сөйлеу әрекетін құратын үш негізгі үрдістің бірімен, яғни номинация үрдісімен тығыз байланысты (қалған екеуі: предикация мен бағалау). Этикалық, мәдени, психологиялық және қандай да бір басқа себептермен аталмайтын немесе қиындықпен аталатын нысандар эвфемистік алмастыруларды қажет етеді. Ал номинацияларды жаңарту қажеттілігі мәдени қоғамда дөрекі, қолайсыз саналатынды қайта-қайта өзгертіп, жұмсарту талабымен түсіндіріледі.

Адамзаттың рухани дамуының әртүрлі сатыларында қалыптасқан наным-сенімдер мен діндерден, бүкіл әлем халықтарының әдет-ғұрыптарынан, салт-саналарынан және тілдерінен орын алған сан алуан тыйымдар немесе табу этнолингвистикалық құбылыс ретінде ғылыми әлемнің назарын өзіне ертеден-ақ аударып келген. Мәселен, табудың шығуын, таралуын және түрлерін этнографиялық тұрғыдан бүкіл әлемдік деңгейде зерттеушілердің бірі – ағылшындардың Эдуард Тэйлор[9] бастаған антропологиялық мектебінің ірі өкілі Джеймс Фрэзер болатын. Ғалымның он екі кітаптан тұратын «The Golden Bough» («Алтын бұтақ» - Ә.А-.) атты ірі ғылыми еңбегінің екінші томы [9] дүниежүзі халықтарының мәдениетіндегі жалпы табу мәселесіне арналған. Онда Дж. Фрэзер табу атаулыны үлкен-үлкен төрт топқа бөліп, біріншіге – тыйым салынған іс-әрекеттерді, екіншіге – адамдарды, үшіншіге – заттарды, ал төртінші топқа тыйым салынған сөздерді жатқызады. Тыйым салынған сөздер де табудың басқа топтары секілді тек этнографиялық тұрғыдан ғана қарастырылады. Ал табу сөздерді алмастырып отыратын эвфемизмдерге нақты мысалдар келтірілгенмен, оларға лингвистика тұрғысынан жете талдау жасалмайды. Табу мен байланысты ғылыми еңбектердің ішінде ерекше орны бар зерттеулердің бірі – Франц Б.Стайнердің «Табу» деп аталатын шығармасы [9]. Ғалым бұл табу жөнінде оқыған лекцияларының жиынтығы ретіндегі еңбегінде белгілі бір жаңалық ашпағанымен жоғарыда аталған Р.Смит, Дж.Фрэзер, З.Фрейд және Леви-Брюльдің табу жөнінде жазған зерттеулеріндегі кемшіліктер мен олқылықтарды сынай отырып, өз ойын ортаға салады.

Тыйым сөздерге ағылшын және американдық лингвистер де назар аударған. Мұның дәлелі ретінде бірнеше еңбектерді атап етуге болады. Мәселен, Небраска университетінің профессоры Louise Pound бір еңбегін [9] ағылшын тіліндегі өлім мен қазаға байланысты қалыптасқан эвфемизмдерге арнаса, Калифорния университетінің профессоры M.B.Emeneаu өз еңбегін [9] жануарлардың атауларына байланысты табу сөздерге арнаған. Lаrs-Gunаr Аndersson мен Peter Trudgill бірігіп жазған еңбек [9] те ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдерге бағытталған. Бұл тақырыпқа арналған материалдарды американдық ғалым Х.Л.Менкеннің [9] ғылыми еңбегінен де кездестіреміз. Aғылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің арнайы сөздіктері әлдеқашан жасалып қойған. Олардың ішінен Richаrd А. Speаrs [9] және Hugh Rаwson [12] құрастырған сөздіктерді ерекше атап өткен орынды.

Ал түркі халықтарының мәдениетінен, атап айтқанда, наным-сенімдерінен, мифологиялық дүниетанымдарынан, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан орын тепкен сан алуан табулардың, сол сияқты олардың тілдеріндегі табу сөздер мен эвфемизмдердің зерттелу жайына келетін болсақ, бұлар да ғалымдардың назарынан тыс қалмаған мәселе екенін атап айтқан жөн. Алайда, о баста аталмыш халықтардың тегі, тілі, діні бір болғанымен, келе-келе олардың ұрпақтары бастапқы ортақ мекеннен жан-жаққа қоныс аударып, бірте-бірте одан мүлде алыстап, бір шеті Шығыс Еуропага дейін жетсе, екінші қанаты Солтүстік Мұзды мұхит пен Тынық мұхитына және Беринг жермойнағын басып өтіп, Америка сияқты орасан зор географиялық кеңістіктен жаңа мекен тапты. Арада өткен сан ғасырлар ішінде түркі тектес халықтар бір-бірінен одан да бетер алшақтап, тұрмыс-тіршілігі де, мәдениеті де, тілі де өз бетімен оқшау дамып келді. Міне, сондықтан да бұл күнде олардың тілдерінде, әдет-ғұрыптарында, наным-сенімдерінде, яғыни жалпы мәдениетінде өткеннен қалған ортақ ұқсастықтармен қатар, айырмашылықтар мен ерекшеліктердің де бар екенін естен шығармаған жөн. Осы тұрғыдан алып қарағанда, бұл күнде ұзын саны отызға тарта, атап айтқанда, түріктер, әзербайжандар, өзбектер, қазақтар, татарлар, түрікмендер, қырғыздар, башқұрттар, ноғайлар, чуваштар, қарайымдар, қырым татарлары, гагауздар т.с.с. ірілі-ұсақты түркі халықтарының этнографиясы мен тілдері әлі күнге дейін толық зерттеліп болған жоқ. Бұл айтылғанның жоғарыда аталған халықтардың салт-дәстүрлерінде сақталған этнографиялық тыйым сөздермен қатар олардың тілдеріндегі табу мен эвфемизмдерге де тікелей қатысы бар.

Түркі халықтарының этнографиялық тыйымдары, тілдеріндегі табу мен олардың орнын басып, ауыстырып отыратын эвфемизмдеріне қатысы бар ғылыми жұмыстарға шолу жасағанда, лингвистикалық тыйымдардан гөрі, этнографиялық тыйымдар ғалымдардың назарына ертерек шалынғаны байқалады. Мәселен, түркі халықтарына тән тыйымдар, атап айтқанда, тотемдік нанымдармен байланысты қалыптасқан табу жайлы мәліметтер 1247-1318 жылдар арасында өмір сүрген, Шыңғысханға дейінгі түркі халықтарының тарихын алғаш рет қағазға түсірген, бүкіл әлемге танымал ғұлама ғалым Рашид-ад-Диннің «Джами ат-таварих» деп аталатын парсы тілінде жазылған құнды еңбегінде берілген [23].

Қазақ халықтарының осындай тыйымдары жөнінде кезінде Шоқан Уәлиханов [24] құнды мәліметтер қалдырған. Қазақ халқының ескі на-нымдарымен байланысты тыйымдар жөніндегі кейбір бағалы деректерді академиктер Ә.Х.Марғүлан [25], Ә.Т.Қайдаров [26] және белгілі этнограф Х.А.Арғынбаевтың [27] зерттеулерінен кездестіреміз.

Түркі халықтарының мәдениетінен орын алған тыйымдар қытай ғалымдарының да назарынан тыс қалмапты. Мәселен, 1990 жылы Пекин қаласындағы «Шьюе Юан» баспасынан шыққан «Қытай халықтарының тыйымдары және тыйымдар жайлы аңыздар» атты еңбекте [9] басқа халықтармен қатар кытай жерінде тұратын ұйғырлар, сары ұйғырлар, қазақтар және қырғыздардың салт-дәстүрлеріндегі тыйымдар жайлы бағалы мәліметтер бар. Қазақ, қырғыз және алтайлық түркі халықтарының салт-дәстүрлерінде ерекше орын алатын, атап айтқанда, тек әйел адамдарға ғана тән ат тергеушілік салтымен байланысты қалыптасқан тыйымдар туралы жазылған бағалы мәліметтер А.Н.Самойлович [28] пен Н.П.Дыренкованың [29] еңбектерінен кездеседі. Түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер әлі толық зерттеліп болмағанымен, түрікмен, өзбек, әзербайжан және қазақ тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер жөнінде жазылған диссертациялармен қатар, қазақ, қырғыз, өзбек және алтай тілдеріндегі осы тақырыпқа арналған немесе оған тікелей қатысы бар жекелеген мақалалар мен ғылыми жұмыстар баршылық.

Тыйым сөздер қазақ тілінің лексикологиясының сөздік қорынан алатын орны ерекше. Бұл сөздер тілімізде өте ертеден өмір сүріп келе жатқан, қолданыста сирек қолданса да өте маңызды сөздер тобына жатады. Қазақ тіл білімінде табу мен эвфемистік құбылыстарға жеке-жеке түсінік беріліп, оларды зерттеуге арналған біршама еңбектер бар. Осы ретте Ә. Хасенов [30], Ә. Болғанбаев, Ғ. Қалиев [31], Т.Жанұзақ [19], Ахметов [9], Б. Сағындықұлы [20], А.Айғабылов [32], т.б. ғалымдарымыздың пікір-тұжырымдары мен еңбектерін атауға болады.

Тілші-ғалым Ә.Хасенов тыйым сөздер құбылысын лексиканың қалыптасып баю барысындағы тарихи тұрғыдан семантикалық тәсіл қатарында қарастырып, нақты антропонимдерге қатысты былай деп көрсетеді: - кісі аттарына байланысты эвфемизм мына сықылды болып келеді: ауылдағы үлкен кісінің аты Жаман болса – Соқпақ жол, Сүттібай болса – Желінді уыз, Бұқабай – Сүзербай, Өгізбай, Қарабас – Боран шеке, Сарыбас - Шикіл шеке, Сары – Шикіл, Бейсембі – Күн жұма аттас, Көжекбай – Қоян ата, Үзікбай – Дөдеге, Жамантай – Жайсыз тай, Ақбай - Қылаң ата, Түңлікбай – Қайырма, Қозыбақ – Кене, Жусанбай – Сыбақ, Қойлыбай – Жандық ата, Қамшыбек – Ат жүргіш, Бүйенбай – Жуан ішек, Еламан – Халық есен, Асубай – Тарпаң, Асыл – Бекзат ата, Ақылбай – Ой ата, Мергенбай – Атқышыл, Жылқыбай – Туар т.б. [30, 66].

Ғалымдар Ғ.Қалиев пен Ә.Болғанбаев өз еңбектерінде былайша тұжырымдайды: «Қазақ тіліндегі табудың бір түрлері табиғаттың дүлей күшімен, адамды опат қылатын ауру аттарымен, қаскүнем жыртқыш аңдармен тікелей байланысты шыққан. Ұры алған, жоғалған малды ұрланды десек, «мүлде табылмай кетуі мүмкін» деген сеніммен қолды болды деп айт дейтін. Мал суалып бітті дегеннің орнына мал байыды; күн батты дегеннің орнына күн байыды; жиналған адамдар кетейік, қайтайық дегеннің орнына көбейейік деп айтуды әдетке айналдырған еді. Соның нәтижесінде осы ұғымдарға қатысты бірнеше синонимдер пайда болған. Бұлар белгілі контексте әр түрлі стильдік мән тудырады» [31, 120].

Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы есімдердің көбі табуға айналған. Қазақ жалқы есімдерін – антропонимдерді зерттеуші Т.Жанұзақ былай дейді: «Запрет некоторых слов (табу) имел свое влияние и в сфере лично – собственных имен. Казахские замужние женщины давали свои имена Төрем, Шырақ, Жарқын, Тетелес, Мырзажігіт, Шырайлым, Бикеш и др. [19, 56]. Антропонимдер мен жалқы есімдерді қолданған кезде мұндай сөздік тыйымдар (табу), жоғарыда атап өткендей, қазақ әйелінің де сөздік ғұрпында болған. Профессор Т.Жанұзақ былай деп жазады: «Личные имена заменялись нарицательными по определенной системе. Мужчин старше мужа женщины называли қайынаға (деверь). При запрете личное имя определенного человека употреблялось в искаженной форме, например вместо Али-Сали, Турсын-Мурсын. Для замужней женщины являлись запретными и нарицательные имена» [14, 45].

Әйел адамның әрекеттері арасында вербалды табу келесі жағдайларда байқалады: әйел адам күйеуінің және оның туыстарының есімдерін атамауға тиісті. Жас келіншек адамға тән қасиеттеріне негізделе отырып, еркелетіп ат қойған. Күйеуінің ата бабаларының атттарын да дауыстап атауға болмайтын. Қазақ тілінде «ойбай» одағайын, әртүрлі қарғыстарды айтуға да тыйым салынған. Қазақтардың вербалды әрекеттерінің арасындағы табуға жыртқыш аңдардың аттарын атауды да жатқызуға болады.

Жалпы тіл білімінде түркі тілдеріндегі тыйым сөздерді соның ішінде қазақ тіліндегі тұйым сөздерді ғалым Ә. Ахметов алғаш ғылыми зерттеудің нысанына алып жан-жақты қарастырған. Ғалым тыйым сөздерді этнографиялық лексикаға жатқызады: «Кез келген этнографиялық лексиканың сыртында белгілі бір этнографиялық ұғымдардың тұратыны сияқты тыйым сөздің сыртында да олармен ұштасып, астарласып жататын этнографиялық ұғымдар, атап айтқанда, дәстүрлі наным-сенімдер, мифтер, әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, қоғамда қалыптасқан тіл мәдениетімен байланысты этикалық нормалар тұрады» [9,176]. Ғалым бұл сөздердің қыр-сырын ашуда этнография мен лингвистика ғылымдарының біртұтас нысаны ретінде зерттелінуінің тиімділігін айтып, тыйым сөздерді этнолингвистикалық бағытта айқындалуына жол ашады. Олардың пайда болуын этнолингвистикалық жүйе және этномәдени негіздер арқылы айқындап түсіндіреді, дәстүрлі моральдық-этикалық қатынастарға байланысты қалыптасқан тыйым сөздерді топтастырып көрсетеді.

Бұдан басқа ғалым өлімге, анатомия мен физиологиялық процестерге, саяси эвфемизмдерге, сондай-ақ эвфемизмдердің жасалу жолдары: эвфемистік метафора, эвфемистік метонимия, эвфемистік синекдоха, эвфемистік символ, эвфемистік ирония түрлері мен өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Қазіргі таңда тіл, тіл мәдениеті, ғылымға деген талап, жауапкершілік, ықылас, мүдделілік шынында да күн сайын артуда. Осы тілдік, қазақ тілдігінің бір мәселесі эвфемизмдік қолданыстарда жатқанын өмірдің өзі дәлелдеп отыр. «Эвфемизм табу сияқты үрейленуден туған сенімге негізделмейді, сыпайыгершілік пен әдептілікке негізделеді. Демек, қазіргі кездегі қолданылып жүрген эвфемизмдер бүгінгі таңдағы өскелең халқымыздың қалыптасқан этикалық және эстетикалық нормаларының күнделікті нақ көріністері деп есептеледі. Сондықтан, табу мен эвфемизмдерді бір-бірімен шатастыруға болмайды. Екеуі екі түрлі мақсаттан шыққан» [9, 125-126] деп, эвфемизмді құбылыс ретінде қарастырып, оның өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Ғалымның бұл еңбегі қазақ лингвистика ғылымының ірі жетістігі. Сонымен қатар, әлемдік тіл ғылымында ең алғаш айтылған ой-пікірлерден бастап, дүниежүзі көрнекті ғалымдардың этнолигвистикаға қатысты теориялық ойларына сабақтастыра отырып түркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмді мағыналық, мәндік тұрғыдан тамырластық сипатын ашып береді.

Табу сөздер жайында ғалым А.Айғабыловтың пікірін келтіре кетсек: «Табу о баста соқыр сенім мен тыйым салу арқылы қалыптасса да, ол әйелдердің өзгеге көрсететін ілтипатын, сыпайылығын білдіретін әдет-ғұрыпқа айналып кеткен. Қазір табу жолымен атау тарихи шығармаларда, бірлі-жарым қарттардың сөзінде ғана кездеседі. Сондай-ақ, қазақтың туған баласын ұл деп атаудан қорқып оны ат байлар деп атауы да табудан туған. Табу түрінде атау тіпті баланың негізгі атына да айналған» [32, 135].

Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келсек, қазіргі таңда тіл, тіл мәдениеті, ғылымға деген талап, жауапкершілік, ықылас, мүдделілік шынында да күн сайын артуда. Осы тілдік, қазақ тілділгінің бір мәселесі тыйым сөздерде жатқанын өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Тыйым сөздер негізінде діни-наным, магия, мәдениет, адамның сезімдерін кемсітпей, намысын, көңіл-күйін, денсаулығын сақтап қалу мақсаты жатыр.

Тыйым – қауымдық дәуірдегі адамдардың мифтiк-дiни наным-сенімі негізінде, табиғаттағы ие-киелердің, табиғи жұмбақ күштердің, тылсым заттар мен құбылыстардың белгісіз қатерінен, пәле-жаласынан, түрлі кесапаттан сақтандыру, олар туғызған үрейден арылу немесе мейіріне ие болып, қолдауына жету мақсатында қалыптасқан, сөзсіз орындауға тиісті қағида-ережелерінің жиынтығы. Атап айтқанда, тыйым адамдарға нені атауға, нені істеуге, неге соқтығуға болмайды дегенді үйретіп, оларды оғаш сөз-қимылдан тежеп, белгісіз қатерден сақтану мақсатымен алдын ала жасалған іс-шара болып табылады.

Этнолингвистикалық тұрғыдан алғанда тыйым сөздер алғашқы қауымдық қоғамда наным-сенімнің туындысы болып, өркениет үрдісінің әр кезеңінде толығып, кемелденіп отырған. Баяғы дәуірде адамдар тек табиғатқа сүйеніп, ғұмыр кешетін, тіршілік тәсілі аса қарапайым да әлсіз еді. Түрлі табиғи апаттар екінің бірінде оларға қауіп төндіріп отыратын. Десе де, адамдардың өмір тәжiрибесi біртіндеп молая түсті де, неден тыйылуды тәжiрибе жүзiнде ұғына бастады, бірақ не себептi тыйылатынын бiле бермедi. Сөйтіп, бұл жұмбақтың жауабын мифтiк, дiни қисыннан іздеді. Олар табиғаттағы барлық заттардың ие-киесі бар, өмірге, тіршілікке қауіп-қатер төндіріп отырған осы ие-киелер деп жорыды, оған үреймен қарады. Сонымен ие-киелердің қатерінен сақтану немесе мейіріне ие болып, қолдауына жету, іс-қимылдарын сол ие-киелерге үйлестіру, үндестіру мақсатында алуан түрлі тыйымдарды ойлап тауып, тұрмыста қолдана бастады. Бұл дәуірде қалыптасқан тыйымдар негізінен ие-киеге табыну, табиғатқа табыну, тотемге табыну, аруаққа табыну немесе шамандық наным-сенімге қатысты тыйымдар еді. Олар ізгі рухтардан және кесірлі рухтардан тыйылу болып екіге бөлінетін. Демек, өткен дәуірдегі қолайсыз табиғи орта, мешеу тіршілік тәсілі, сондай-ақ, адам танымының таяздығы тыйымның пайда болуына негіз болған.

Тiршiлiк үрдiсi күрделенген сайын, табиғатпен етене болып ғұмыр кешетiн, көшпелi өмiр салтын арқау еткен ата-бабаларымыздың неден, не себепті сақтану, тыйылу жөнiндегі тәжiрибесi барған сайын молайып, табиғи құбылыстардың себеп-салдарлық қатынасы жайлы логикалық түсінігі тіпті де тереңдей түсті. Сөйтіп, нақтылы өмiр талабымен саналы түрде санасуға бейiм, әлеуметтік заңды мәнге ие көптеген жаңа тыйымдар пайда болды да, адамдардың ендігі ұстанымы рухтар емес, ақ-қара, пәк-күнә, обал-сауап категориясы негізінде өрбіді [33].

Қысқасы, тыйым қалыптасуындағы мифтiк-дiни сипат бара-бара көмескi тартты да, оның орнына нақтылы өмiр талабынан туындаған тыйымдар келді. Десе де, ата-бабаларымыз тарихта түрлі себептерге байланысты ілгерінді-кейінді зороастризм, мәнихеи, будда, несториан және ислам діндеріне сенді. Бұл діндердің діни уәжіптері уақыт оза келе, ұлттық салт-дәстүрімізге ауысып, қазақ тыйымдарының құрамдас бөлгі ретінде қалыптасты. Алайда, бұл тыйымдардың негізі де ұлттық салттағы дүниетаныммен ұштасып жатты. Қазақ тыйымдары өркениет үрдісінің әр кезеңінде ұдайы толығып, сараланып, кемелденіп отырумен бірге, ұлттық тұрғыда барлығына ортақ, адам мен табиғат, адам мен адам, адам мен қоғам арасындағы қатынастарды реттеп, сол арқылы қоғамдық тәртіпті сақтап, жарастықтың орнауына қызмет ететін, тежеп-шектеу күшіне ие, әлеуметтiк қағида-ереже болып қалыптасты. Тыйымды қоғамдағы адамдар барлығы қатаң сақтауы, бұлжытпай атқаруы қажет, олай болмағанда, өздерi өмiр сүрiп отырған қоғамдық-әлеуметтiк өмiрдiң талғам-талабымен санаспағандық болып есептеледi. Адамдар тыйымды бала кезден бастап естіп, үйреніп біледі, әрі өле-өлгенше орындауға міндетті болады.

Адамдар күнделік өмірде, белгілі бір затты не құбылысты сөз еткенде, зат пен құбылыс өз атымен тура аталса, дөрекі, қолайсыз сезіліп, ағаттық, ұғыспастық тудыратын жағдайда, мағынасы тұрпайы сөздің орнына ол ұғымды жұмсартып, жеңілдетіп жеткізетін сыпайы, жұмсақ сөздерді алмастырып қолданады. Мұндай алмасып қолданылған сөздер тіл білімінде эвфемизм сөздер деп аталады. Эвфемизм сөздер мен тыйым сөздерде белгілі ортақтық болады, олардың бәрі де тілде ежелден бар құбылыс, бәрі де зат пен құбылысты өз атымен тура атамай, басқа бір сөзбен алмастырып атайды. Бірақ, бұл ортақтыққа бола оларды шатыстыруға, бір нәрсе деп қарауға болмайды. Тыйым сөздер ежелгі мифтiк, дiни наным-сенімге байланысты, тылсым заттар мен құбылыстардың белгісіз қатерінен сақтанып, олар туғызған үрейден арылу мақсатында атын тура атауға тыйым салынған сөздер болса, ал эвфемизм сөздер сөйлесу үстінде әдептілік, ізеттілік танытып, қажетсіз ұғыспастық туудан сақтану, оның алдын алу, лайықты сөздер арқылы адамдар арасындағы қатынасты реттеп, үйлестіріп отыру мақсатында жұмсартып, сыпайылап айтылатын балама сөздер болып табылады [9,103]. Десе де, тыйым сөздер мен эвфемизмдер өзгермейтін, жеке дара өмір сүретін нәрсе емес, олар да бір-біріне алмасып, ауысып отырады. Мысалы, жоғарыда ауру-індетке, өлім-жітімге қатысты деп қаралған тергеу сөздер, бүгінгі таңда халқымыздың ежелгі этикалык, эстетикалық нормалары негізінде қалыптасқан эвфемизмдерге ауысты да, ендігі жерде тыйым сөз ретінде қаралмайтын болды. Дәстүр бойынша науқас адамның көзінше ауырудың нақ аты тұра аталмай, оны жұмсартып, жеңілдетіп айтады. Әдетте, туберкулез, немесе құрт ауру, деудің орнына өкпе ауру, рак немесе қылтамақ, деудің орнына өспе деп жұмсыртып, жеңілдетіп айтады. Əке-шешең өлген бе? - деп сұрамайды, Əке-шешең бар шығар? немесе Əке-шешеңнің қалы қалай? - деп сұрайды. Демек, бұл сөздер бір замандарда маңызды рөл атқарған тыйым сөздердің сарқыны болса да, қазір эвфемизмдер ретінде қаралады.

Қорыта айтқанда, тыйым және тыйым сөздер – бағзы дәуірдегі ата-бабаларымыздың мифтiк және дiни наным-сенімі негізінде қалыптасқан, тілде шынайы өмір сүріп отырған дәстүрлі мәдени құбылыс. Онда ұлттық, жалпы халықтық, наным-сенімдік және дәуірлік қасиеттер болады. Тыйым және тыйым сөздер адамдардың іс-қимылын үйлестіріп үндестіру, ретке салып, тәртіпке келтіру рөлін ойнаумен бірге, тілдің әдепті, қимылдың ибалы да ізетті болуы сынды қоғамдық моральдың қалыптасуына үлкен ықпал жасайды.