Дәстүрлі наным-сенімдермен байланысты қалыптасқан тыйым сөздер

Аталардың аты. Баяғыда Аюбай, Түлкібай, Итбай деген үш ағайынды адам өмір сүріпті. Бұлардың отырған ауылы терең сайдың ішінде екен. Күндердің бір күнінде ағайынды ақсақалдар үйде әңгіме дүкен құрып отырады. Бір кезде ауылдың иттері жабылып үріп шулап коя береді. Төрдегі ақсақалдардың бірі босаға жақта күйбеңдеп жүрген келінге: – Шырағым, иттер неге үріп кетті, байқап келші,- деп жұмсайды. Келін жүгіре басып далаға шықса ауылдың арт жағында үлкен бір аю түлкіні қуалап барады екен де, иттер соған үріпті. Үйге қайта енбек болған келін кенет «Япыр-ау, мұның бәрі аталардың аты ғой, калай айтсам екен деп қысыла-қысыла ішке енеді –Иә, балам, иттер неге үріп кетті деп сұрайды ақсақалдың бірі. Сасқалақтаған келін: – Ауыл сыртындағы аршалы бетте атакем тәкемді зыттыра куып бара жатыр екен, осы ауылдағы жәкемдердің бәрі соларға қарап үріп жүр, - депті [44,27].

Қазақтың дәстүрлі салты бойынша жаңа түскен келіндер күйеуінің туыс-туғандарын, нағашы-жиендерін, өзі түскен рудың үлкен-кішісін өз атымен тура атамайды, қатаң ат тергейді. Олардың есімін тіке атаса, көргені аз, әдептен озған, ибасыз келін есептеледі. Сол себепті олардың жолына, жасының үлкен-кішілігіне қарай әрқайсысына лайықтап басқадай ат қояды, аузына берік болып, өле-өлгенше солай атап өтеді. Егер абайсызда оқыстан аузынан шығып кетсе, ұят санап, қатты өкінеді. Қазақ әйелдерінің тыйым сөздері пайда болу тегі жағынан байырғы мифтiк-дiни наным-сеніммен, ежелгі жол-жосықпен сабақтасып жатады, бірақ қоғамның дамуына ілесіп, тың мазмұндардағы ұғымдарды бойына сіңіріп, кемелдене түсті де, әдептілік пен тектіліктің бейнесі, нышаны ретінде ұлтымыздың ерекше құндылықтары қатарынан орын алады.

Қазақ әйелдерінің тыйым сөздері тілде ешқашан ыңғайсыздық тудырған емес. Оның арнаға түскен заңдылығы, қалыпқа айналған тәртібі болады. Келін екінші атты кездейсоқ, қалай болса, солай қоя салмайды. Әуелі ат қоятын адамдардың жолы, жасы, жынысы, жөн-салауаты, мінез-құлқы, түр-тұрпаты, өнер-талабы қатарлы қасиеттерін жан-жақты тексеріп, анықтайды. Сол негізде қойылатын ат белгіленеді де, оған өзінің үлкенді үлкен тұтып құрметтеу, сыйлау, кішіні кішірейтіп аялау, жақсы көру, өзімсініп жақын тарту, тіпті кемсіну, қомсыну, бөгдесіну қатарлы субъектівтік позциясы мен көзқарасын үстейді. Сөйтіп, объективтік қасиеттер мен субъективтік бояу сәйкесін тапқан, үйлесімді де жарасымды ат тергеу сөз қолданысқа енеді.

Әдетте, келіндер атасы мен енесін ата, апа деп, қайнағаларын аға, үлкен аға, кіші аға, тете аға, мырза аға, молда аға деп, қайындарын інім, мырза жігіт, молда жігіт, тетелес, кекілдім, айдарлым, тұлымдым, тентегім деп атайды. Абысындарын ақылдас деп, қайын бикелері мен қайын сіңілілерін еркем, қаракөз, бикеш, шырайлым, еркежан деп атайды. Өзі түскен рудағы жасы үлкен адамдарды жөн-салауатына, мінез-құлқына қарай би ата, жақсы ата, жақсы апа, шабан апа деп атаса, ал жасы кішілерін күйгелек қайын, бөспе қайын деп те атай береді. Қазақ келіндері ешқашан тете емес кайнысын тетелес деп, тұлым қоймаған қайнысын тұлымдым деп атамайды.

Тергелетін ат басқа зат атауларымен аттас болып немесе дыбыстық жақта белгілі үндестік болса, келіндер ол адамдарға тергеп ат қоюдан сырт, аты кетеді деген түсінік бойынша, ол заттарға да, үндес дыбысы бар сөздерге де басқаша ат қояды. Мысалы, тергелетін есім Жылқыбай болса – жылқыны мініс деп, Бүркітбай болса – бүркітті үлкен құс деп, Тышқанбай болса — тышқанды қап тесер деп, Қарабай болса — қараны баран деп, Ақберген болса – ақты шаңқан деп, Сарыбай болса — шикіл деп атаған. Тергелетін ат басқа біреудің атымен аттас болып келсе, ол адамды аттеріс деп, күйеуімен құрдас болса, құрдас деп атаған.

Келінге өзі түскен орта қаншалық бейтаныс, дәстүр қаншалық қатал, жол-жосын соншалық тосын болса да, олар өздерінің тергеу сөздері арқылы, біріншіден, сөз құдіретін түсіне алатын.

Бірінші мысал, қазақ келіндері жасы бір мүшелге толмаған қайындарын, әдетте, тентегім деп тергейді. Бұл сөздің астарында мынадай ұғымдар жатады: біріншіден, ол бала бұзық, кәзеп бала емес; екіншіден, әлжуаз, ынжық бала емес; үшіншіден, келін тәуелдік жалғауы бірінші жағының қосымшасы «-ім» арқылы ол баланы өзіне меншіктейді. Сөйтіп, объектінің тетік те қағылез, әрі сүйкімді, әрі азырақ сотқарлығы бар қасиетін дәл де шынайы бейнелеумен бірге, оны інім деп өзіне балайды, жақын тартып, сүйіспеншілігін де білдіреді.

Екінші мысал, халық аңызы бойынша, баяғыда бір қыз бір ауылға келін болып түсіпті. Оның Қамысбай, Өзенбай, Қойлыбай, Бөрібай, Бәкібай, Қайрақбай деген аталары бар екен. Күндердің бірінде ағайынды ақсақалдар үйде әңгіме-дүкен құрып отырғанда, келін су алғалы өзен бойына барады. Ол өзеннің ар жағында, қамыстың бер жағында бір қойды бір бөрі жеп жатқанын көреді де, бәкіні қайраққа қайрап-қайрап алып, қойды бауыздап қайтып келеді. Сонда жөн сұраған енесіне, қолма-қол: Сарқыраманың ар жағында, сылдыраманың бер жағында маңыраманы ұлыма жеп жатыр екен, жаныманы білемеге білеп-білеп жіберіп, бауыздап келдім, - деп жауап береді. Бұл мысалдар қазақ келіндерінің жасамаздығын, шешендігін, тектілігін толық көрсете алады [38].

Қазақ халқының ежелгі мифтiк және дiни наным-сенімі бойынша бүкіл ғаламды бір жаратушы жаратқан, ол жаратушы Тәңір деп аталады. Ғалам үстінгі, ортаңғы және астыңғы қабат деп үшке бөлінеді. Үстінгі қабат аспан, онда жаратушы және аруақтар тұрады, ортаңғы қабат — қара жер, онда адамдар тұрады, астыңғы қабат – жер асты, онда жын-ібілістер тұрады деп қараған. Бағзы дәуірлердегі ата-бабаларымыз тәңірдің кәрінен сақтанып, қолдауына жету үшін, оның атын да, тұрағы аспанды да тура атауға тыйым салған. Тәңірді — жаратушы, немесе жаратқан деп, атаса, ал аспанды көк деп атаған. Көк сөзі бірте-бірте тәңір сөзінің баламасына ауысып, одан көктің кәріне ұрынды, көк соққыр, көкке көтер, күлін көкке ұшыру, ақ сүтін көкке сауу, тағы басқа тұрақты тіркестер қалыптасқан.

Сол сияқты, тотем мәдениеті де адамзаттың ең көне, ең сиқырлы мәдениеттердің бірі. Ата-бабаларымыз баяғы дәуірде көк тәңірге табынып, көкбөріні өз тотемі етумен бірге, бүркітті де, аққуды да, үкіні де өз тотемі еткен. Бірақ қоғам ілгері басқан сайын, қазақ тотемдерінің тотемдік мәні, тотемдік құны солғындап, адамдар жадында тек оның сарқыншағы ғана сақталып қалды. Десе де, тіл мәдениетті тасымалдауға қызмет етеді. Осы тұрғыдан алып қарағанда, бүгінгі қазақ тілінде тотемнің атын тура атауға тыйым салу салты әлі сақталып келеді, мәселен, малшылар көкбөрінің, немесе қасқырдың, атын атасақ, естіп қойып, «малымызға шабады» деп қорқып, оны итқұс, қара қүлақ, серек құлақ, ұлыма деп атайтын еді. Жыланды да жылан десек, «келіп шағады» деп үрейленіп, оның түйме, қамшы, ұзын қүрт деп айтқызған. Ұры алған, жоғалған малды ұрланды десек, «мүлдем табылмай кетуі мүмкін» деген сеніммен қолды болды деп айт дейтін. Мал сауылып бітті егеннің орнына мал байыды, күн батты дегеннін орнына күн айыды, жиналған адамдар кетейік, қайтайық дегенніц орнына көбейейік деп айтуды әдетке айналдырған еді. Соның нәтиже-сінде осы ұғымдарға катысты бірнеше синонимдер пайда болған. Бұлар белгілі контексте әр түрлі стильдік мән тудырады. Сонымен қатар, үйлену мен тұрмыс құруға байланысты сөздер алмастырылады. Мәселен, тұрмыс кұру, тұрмысқа шығу, баласын құтты орнына қондыру, баласын аяқтандыру, қолына кұс қон үйлі-баранды болу, семья құру, отау тігу, бөпелі болу, аяғы ауыр, орауға отыру тәрізді сөздер үйленуге байлаиысты айтылады.

Табу мен эвфемизм белгiлi бiр тiлдiк ұжымның өткен замандардағы қоғамдық өмiрiне тән құбылыс болып көрiнедi. Табуды тек мифологиялық, дiни сананың түрлерiмен байланысты қарастыру, тегiнде, түркi тiл бiлiмiнде А.Н.Самойловичтiң, сондай-ақ Шығыс Европа, Солтүстiк Азия халықтарының тiлiндегi табу сөздердi қарастырған Д.К.Зелениннiң зерттеулерi [9,73] айрықша ықпал еткен тәрiздi. Табуды тек мифологиялық, дiни ұйымдармен, соқыр сенiмге негiзделген әдет-ғұрып, салт-дәстүрмен тығыз байланысты қарау табуды зерттеудiң негiзгi принциптерiнiң бiрiне айналды.

Табу деп мифтік ескі наным бойынша атын тура айтуға тыйым салынған сөздерді атаймыз. Яғни, табу мен эвфемизм қолдануда ұқсас болғанымен, белгілі бір мағынада әр салаға бөлініп кетеді. Жалпылай айтсақ, табуды эвфемизмнің түбірі деп қарастыруға болады. Бірақ та, эвфемизм – әлеуметтік табу болып табылады. Екі ұғымның ұқсастығы қорқыныш сезімді білдіру мағынасында көрінеді. Қазақ тіліндегі табудың бір түрлері табиғаттың дүлей күшімен, адамды опат қылатын ауру аттарымен байланысты. Қазақ тілінді шешек ауруының атын атасақ, «жұғады» деген сенімге байланысты оның атын тура атамай, әулие, қорасан, мейман, қонақ деп өзгеше атаған. Ағылшын тілінде осы секілді жаман аурулар black death, яғни, қара өлім түрінде көрініс тапқан. Діни наным-сенімдерге де байланысты ауызекі сөздерде көптеген эвфемизмдерді кездестіруге болады. Мәселен, қазақ тілінде «қорықсаң көзіңе шайтан көрінеді» деген мәтелдің мағынасына үңілсек. Жалпы осы мәтелді негізге ала отырып, қазақ халқының наным-сенімдеріне «шайтан» сөзін тілге тиек етпеу сіңіп кеткен. Бұл сөздің орнына албасты, пері, жын сөздері қолданысқа енген. «Құдай» сөзі басқа сөздермен салыстырғанда көп эвфемизмдермен алмастырылады. Бұны мынадай мысалдардан көруге болады: Жаратқан Ием! Алла тағала! Жасаған Алла!

Солардың бірі ішімдікпен байланысты сөздер. Ішімдік ішкен адамды сипаттау барысында адамдар әртүрлі эвфемизмдерді қолданады. Қазақ тілінде: қызу, ішінде бөтегесі бар. Адам табиғат дүниесіндегі тылсым күштер мен құбылыстардың алдында ырықсыз күйде өмір сүріп қана қалмастан, олардың сыры мен қүдіретін түсінуге қауқарсыз болды. Осылайша, алғашқы адамдарда сол тылсым күштер мен құбылыстарға деген бір түрлі құрмет пен қорқыныш сезімі пайда болды да, олардың атын тікелей атамайтыноларға бей-берекет жұғыспайтын әдет қалыптасты. онымен бірге, кейіндеп адамзат қоғамында сөздің магиясына сену пайда болған кезде табу мен эвфемизм одан сайын жандана түрлене түсті. Сөз магиясына сену дәурендеп тұрған шақта психологиялық фактор тіпті де маңызды рөл атқарды.

Қазақ халқының әулие-әнбиелердің басына барып мал сойып, құрбан шалғанда, тасаттық бергенде, кісі өлгенде молдаларға қатым-құран ақысы үшін беретін азды-көпті ақшасын «молданың еңбек ақысы», демей«құдай жолына» немесе «Құран» жолына дейтінін еске түсіреді. Сондай-ақ қазақ халқында ежелден төрт түлік малдың пірі болады деген ұғым бар, яғни қой атасы – Шопан ата, түйе атасы – Ойсыл қара, жылқы атасы – Қамбар ата, сыйыр атасы – Зеңгі баба. Егер осы төрт түліктің әлде біреуіне індет келсе немесе әлде біреуі дұрыс өсіп-өніп құтаймаса, сол түліктің піріне жалбарынады. Тіпті ерте кезде қазақ халқында, әсіресе қазақ байларында «жылқы, сыйыр, қой, түйе» деп, ол түліктердің атын тікелей атауға тыйым салған. Яғни олардың атын «Қампар ата тұқымынан бес үйір бар», «Зеңгі баба тұқымы құтаймай жүр», «Ойсыл қара тұқымын өсірсем бе деп жүрмін»... деген секілді эвфемизмдермен атайтын. Тура осыған ұқсас жағдай тарихта қытай халқында да болған, бірақ олардікі біздегідей төрт түлік мал еместышқан, кірпі, ақ тышқан, түлкі, жылан қатарлы қайуанаттар еді. Ол замандарда бұлардьң атын атауға қатаң тыйым салынған.

Қорыта айтқанда өмірінде бір бөлім сөздер ежелгі мифтiк, дiни наным-сенімге байланысты ата-бабаларымыздың зат пен оның атауының арасында табиғи байланыс бар, «тіл киелі», «тілдің де иесі болады» деп қарайтын ежелгі мифтiк наным-сенімнің бейнесі болып, тілде реалды өмір сүріп отырған дәстүрлі мәдени құбылыс. Тыйым сөздер де, жалпы тыйымдар сияқты қоғамдық өмірді, іс-қимылды үйлестіру, үндестіру, ретке салып, тәртіпке келтіру рөлін ойнаумен бірге, тілдің әдепті, қимылдың ибалы да ізетті болуы сынды қоғамдық моральдың қалыптасуына, жарасымдықтың орнауына қызмет етеді.

Халық арасында қызылша ауруына деген көзқарас пен шешек ауруына байланысты көзқарас көбінесе бірдей болып кеткендіктен олардың эвфемистік бүркенші атаулары да ұқсас. Алтай түріктері шешек секілді қызылшаны да «қонақ» немесе «ана» деп атаса, якуттар да ол ауруды шешек секілді (матушка. – Ә.А.) деп еркелетеді.

Адамда, малда кездесетін әрі эпидемия және эпизоотия сансыз көп шығынға ұшырататын оба, шешек (адамда), мәлік, топалаң, қорасан (малда) т.б. дерттерден қазақтар да қатты сескенген, өйткені киелі немесе құдай жібереді деп санаған. Төмендегі осы айтылғанның бұлтартпас дәлелі: «Особенно эпидемии и эпизотии производит на киргиз (казахов. – Ә.А.) панический страх». Они убеждены, что когда они позабывают Бога, тогда на земле появляются эпидемии. К общего бедствия является джут (голодная зима) фантазия киргиз (казахов. – Ә.А.) создает каких то духов, невидимо истребляющих людей и скот. Они что оспа на землю является в виде дряхлой старухи ? с большой косматой головой. Она невидимо входит в где есть дети. Злая старуха подкрадывается к детям и в лицо, Дети, почувствовав ее прикосновение с криком и лицо их алеет» [9].

Осындай нанымдардың салдарынан қазақ арасында да малға жаппай келетін жұқпалы аурулардың иелерін шамдандырып, оларды өршітіп алмау мақсатымен дерттің атын атамай, жоғарыдағы басқа халықтар секілді эвфемистік атауларды қолданатын болған. Сондай дерттердің бірі болатын. Дәл қазір аса қатерлі аурудың санатында болғанымен, ертеректе бұл аурудан қазақ арасында балалар өте көп ұшырайтын. Оның себебін жоғарыдағыдай діни наныммен байланыстырғандықтан, халық арасында қызылшаны тура атамай, «қызыл көйлек» деп басқаша атайтын. Үйде ол аурумен біреу-міреу сырқаттанып жатса, «бір нәрсе көрініп) жатыр еді» деп, қатерлі дертті тұспалдап білдіретін. Халық арасында қызылшаны тура атамай, ептеп «қызыл» деп атау да кездеседі. Мысалы, кезінде «Мәдениет және тұрмыс» деп аталатын журналдың бір оқушысы редакцияға жолдаған хатында былай деп жазыпты: Ертеректе ауылда жылда қыста, көктемде балалар арасында қызылша деген бір дерт ұшырасады. Және бұл семьяда бала ауырса өзгелеріне соқпай өтпейді. Запыс болғаннан оның тіпті атын тура атамай «қызыл» дейді. Қызылдың атын атуға болмай ма?» [9].

Ертеректе қазақ арасында қызылша секілді шешек ауруын да тура атамаған. Бұл қатерлі дерттен адам жаппай қазаға ұшырап, немесе тірі қалған күннің өзінде де, көбінесе кемтар болып қалатындықтан, оны киелі ауруға балап, тура атаудың орнына «мейман», «қонақ», «қорасан» немесе «әулие» сияқты эвфемистік бүркенші атауларды пайдаланатын болған.

Бұл айтылғандардың дәлелді болуы үшін нақты мысалдар келтірейік. Мәселен, Шымкент облысының Созақ ауданынан алынған деректерге қарағанда, ертеректе үйде шешекпен ауырып жатқан адам болса, ол жөнінде: «үйде мейман бар еді» немесе «? Қонып жатыр еді» деп, қатерлі дерттің тура атауын атамай, яғни ғылыми тілмен айтқанда, эвфемистік сөз тіркестері арқылы білдіретін болған. Онымен қоймай, үйден от бергізбеу, сырттан бөтен кісі кіргізбеу сияқты тыйымдар қатты сақталған. Ал кейде тіпті әлгіндей ауру шыққан үйді жұртқа жалғыз тастап, аулаққа көшіп кететін болған [9]. Қазіргі медицинаның тұрғысынан қарағанда, бұл сияқты тыйымдар қатерлі аурудан қорғану үшін жасалатын тиісті шаралардың қызметін атқарған.

Ғабиден Мұстафиннің «Көз көргенінде» біз әңгіме етіп отырған мәселенің халық арасындағы көрінісі секілді және бір мысал кездеседі:

• 
  Отағасы, неге жалғыз үй отырсыз?
  

Көркем шығармалардан алынған төменгі мысалдар шешектің халық арасында қорасан болып та аталатынын байқатады:

Шешесінің айран көз шикі сарылығын бүгін аңғарғандай. Екі беті жап-жалпақ, қорасан дағы бар. (Өтебай Кенжалин. «Жас дәурен»)

«Сүзек», «қорасан» сияқты жұқпалы аурулардан басқа жұрт сақтанғанда, Шәрипа сол аурулардың шылқыма ортасында жүруші еді. (Б.Майлин)

Орманның қала жақ беті қысқы көрпесін қалың жамылған дала бүгін бетіне қорасан шыққандай шұп-шұбар.

Шешек ауруының әртүрлі қосалқы атаулармен ұшырасатынына диалектологиялық зерттеу жұмыстарының нәтижелері көз жеткізеді. Мәселен, белгілі ғалым С.Аманжоловтың деректеріне қарағанда, шешек ауруы еліміздің оңтүстігінде – мейман болып аталса, солтүстік және шығысында әулие деп аталып келгені байқалады» [45]. Ал Ғ.Қалиевтің зерттеулерінде Арал говорында шешекті күл деп те атайтынына көз жеткіземіз [46]. Алайда жоғарыда аталған диалектологиялық түсінутердің бірде-бірінде шешектің әулие, мейман т.б. болып аталуынының себептеріне, олардың табумен байланысты екеніне жете мән берілмеген. Олар тек жергілікті тіл ерекшелігі тұрғысынан, яғни диалект ретінде ғана талданады. Дәл осы жерде сөз орайы келіп тұрғандықтан диалектолог ғалым Ж.Болатовтың: «Біз қазақ тілінің жергілікті ерекшелігін зерттегенде диалектизм мен табуды шатастырмай, олардың бірін екіншісінен ажырата білуіміз керек», - деген пікірінің [46] өте орынды екенін атап өтуді дұрыс деп есептейміз.

И.Лауде-Циртаутастың пікірінше, кейбір түркі тілдерінде табудың әсерінен «ауру», «науқас» деген сөздер мүлдем қолданыстан шығып, олардың орнын бөтен тілдерден енген кірме эвфемиздер басқан. Мысалы, түрік тілінде «ауру», «науқас» деген ұғымдарды араб тілінен енген «hastaliq» деген сөз алмастырса, өзбек тілінде де араб тілінен енген «беморлік» сияқты сөздер алмастырады. Мұндай кірме эвфемизмдердің де қазақ тіліне моңғол тілінен енген «сырқат», парсыдан енген «ақау», «науқас сияқты сөздер кездеседі [47].

Адамдарды жалмайтын қатерлі дерттермен қатар малдарды қырғынға ұшырататын жұқпалы аурулардың атауларына тыйым салынып, олар эвфемизмдермен ауыстырылып отырған. Мәселен, ірі қара малға жаппай келетін әрі өлім-жітімге көп қолданылатын ең қатерлі, ең жұқпалы дерт – мәлік. Бұл жалпы алғанда топалаң (жылқы мен түйеде, ірі қара малда – қараталақ, ошақ; қойда – топалаң; ешкіде – кебенек) да мәлік ауруынан кем соқпайтын.

Сондықтан да болар, жайшылықта, анығырақ айтқанда ол індет жоқ кезде, малға ыза болып қатты ашынған малшы: мәлік келгір, топалаң тигір, жамандатқыр, қараталақ тигір, кебенек келгір сияқты қарғыстарды айтып та қоятын. Ал шындап келгенде, бұл індеттен киелі дерт деп, оның атын атауға да қорқатын әрі оған қарсы ем-домдар да діни ұғымдармен байланысты болып келетін. Мұның дәлелдері де жоқ емес.

Мәселен, белгілі этнограф Х.Арғынбаевтың келтірген деректерге қарағанда, мәлік сияқты дерт араласқан малды қадір тұтатын адамдардың бейітіне түнету әдеті болған. Сол індетті үркіту мүмкіндегіне сенетіндіктен, ауру малға қасқыр шаба қалса, оны ажыратып алудың орнына ит-құс араласса, пәленің беті қайтады» деп жайбарақат отыра беретін болған [27].

Х.Арғынбаев, сонымен қатар, мәлік пен топалаңның қазақ даласында әр түрлі аталып келгендігіне де назар аударады, олардың кейбіреулері, мәселен, мәліктің – «ақбайпақ»; топалаңның – «алаң», «секіртпе», сияқты атауларының қалай пайда болғаны жөнінде де болжамдар жасайды. Мысалы, ол «мәлік» деген неліктен «қыз», «кемпір», «ақбайпақ» болып аталатыны туралы былай дейді: «Мұндай атаулардың шығуы, біріншіден, елге өлшеусіз зиянын тигізетін «жалмауыз қыз бен кемпір болыпты» деген ел аузындағы аңыз негізінде ірі қара малды лезде жусатып салатын мәлік індетін жалмауыз қыз бен кемпірге теңегендіктен, «қыз», «кемпір» деген атаулармен аталса, екіншіден, мәлік індеті ойда жоқта кенеттен бұрқ ететін ауру болғандықтан, «байпақшаң адам тәрізді кіргенін сездірмейді» деген ұғымның негізінде оны «ақбайпақ» деген болу керек деп топшылау дұрыс сияқты. Бұған халық түсінігі бойынша, «алла жіберген» ауыр індетті болдырмау мақсатымен адамда болатын шешек ауруын «әулие» деп айтатыны сияқты мәлік деуден именушіліктің өзі жоғарыда айтылған жанама атаулардың да қалыптасуына белгілі мөлшерде септігін тигізуі мүмкін» [27].

Топалаң ауруын қазан татарлары да әйел кейпінде болады деп сенетіндіктен оны тура атамай «мамо», яғни «ана» деп еркелете құрметтеп» атайтын болған [27].

Шындығында, кейбір ғылыми зерттеу жұмыстарында табу ретінде қарастырылатын алаң /топалаң/, аяқ /қарасан/, ұшпа /топалаң/, сыйпар, тырысқақ /оба/ , кемпір /мәлік/, /шешек/ сияқты атаулардың жергілікті тіл ерекшеліктерін сипаттайтын сөздер екеніне шек келтіруге болмайды. Алайда олардың халыққа кеңінен танымал, бірақ о баста «алла жіберген» немесе «киелі»/ «иелі» аурулар дегендер негізінде тура атауларына тыйым салынған «топалаң», «мәлік», «оба», «шешек» сияқты қатерлі де қауіпті дерттердің эвфемистік атаулары екен. Қазақ арасында қазаққа ұзаққа созылған көз ауруын «иелі көз» деп атау бар[38].

Аурулардың, әсіресе жұқпалы немесе адам өміріне қауіп туғызатын дерттердің атаулары тек жоғарыдағыдай діни наным негізінде ғана табу сөздерге айналып, эфвемизмдермсен ауыстырылмайды. Бұл құбылыстың діни нанымнан басқа да әлеуметтік себептері бар. Мысалы, кейбір аурулар, біріншіден, ешқандай ем қонбайтындығымен, екіншіден, түптің-түбінде науқас адамды жалмап қоятындығымен қорқынышты; үшіншіден, ем қонғанымен көптеген жұқпалы немесе ауыр дерттердің атаулары сау адамның да, науқас адамның да берекесін алады, көңіліне ауыр тиеді, әрі жағымсыз естіледі. Міне сондықтан да ондай індеттердің тура атаулары аталмай, жанама немесе нақтылы білдірмейтін жалпы атаумен, ия болмаса тігісі жатықтау эвфемизмдермен ауыстырылып отырады.

Күнделікті өмірден жиі байқап жүргеніміздей, ем қонбайтын, беті бері қарамайтын дерттердің тура атаулары, әсіресе науқастанып жатқан адамның көзінше аталмайды. Бұлай атау науқас адамның көңіл-күйін құлдыратып жібермеу үшін де, әрі айығып кетуіне сенімін арттыру үшін де өте қажет екені болса да түсінікті. Ал шындап келгенде, кейбір аураулардың тура атаулары, науқас адам түгіл сау адамның да шашын тік тұрғызып, денесін түршіктіреді. Мәселен, қылтамақ, құрт ауруы, мерез немесе құлғана деген сөздердің аты тұрмақ, олардың ғылыми тілден берік орын алған: рак, туберкулез (tbc), сифилис сияқты баламалары да бұл күнде де жылы тие қоймайды. Тіпті рак немесе туберкулез дегендер тура атамас үшін эвфемистік мағынада медицина қызметкерлерінің өздері ғана қолданып жүрген «cancer» ? (соңғы ауруды Роберт Кохпен байланыстырудан ?) «koh» деген халықаралық терминдердің өздері де қазіргі кезде эвфемизм болудан қалып бара жатыр десек, артық айтқандық болмайды.

Алайда тілімізге енген халықаралық медициналық терминдердің ішінде эвфемистік қызмет атқаратындары да жоқ емес. Мысалы, «қояншық», «мешел», «шыжың» сияқты құлаққа түрпідей естілетін сөздердің орнына «эпилепсия», «рахит» т.б. деген терминдерді қолдану анағұрлым ұтымдырақ, өйткені ол терминдер науқас адамдардың да, сау адамдардың да құлағына жұмсақтау тиетіні сөзсіз. Демек, олар эфвемизмдердің қызметін қоса атқарып жүр дей аламыз. Осы тұрғыдан қарағанда мұндай эвфемизмдердің қатарына «дизентерия», «диспепсия», «глаукома» сияқты тағы біраз терминдерді жатқызуға болады, өйткені бұл терминдер де қазақ тілінде де, басқа түркі тілдеріндегі дәл сол ұғымдарды білдіретін әлд қайда оғаштау естілетін атаулардан анағұрлым дұрыс қабылданады.

Ақпарат құралдары мен ауызекі тілде аты суық аурулар көбінесе «ауыр науқас», «ұзаққа созылған ауыр науқас» немесе «жаман ауру» сияқты тігісі жатық, бірақ жалпы ұғымды білдіретін эвфемистік сөз тіркестерімен алмастырылып айтатынын байқау қиын емес. Газет беттерінде қайтыс болған адамдар жөнінде берілетін некрологтарда адамның қандай аурумен ауырғаны атап жазылмайды. Қазақстанның кейбір жерлерінде құрт ауруын да «жаман ауру » деп атайтын болған [9].

Ауру атауларын эвфемизмдермен алмастыру көркем әдебиеттерде де кездеседі. Мәселен, тура атауы әртүрлі эвфемизмдермен ауыстырылатын аурулардың бірі – құрт ауруы. Бұл атаудың орнына көбінесе туберкулез немесе латынша атауының қысқарған tbc (тэ-бэ-эс) жиірек қолданылса, көркем шығармаларда: жөтел ауру, жүрек ауру, жіңішке ауру сияқты эвфемизмдер жиірек қолданылады. Оны төмендегі мысалдардан айқын байқауға болады:

Күлімхан екеумізді тапқан шешеміз, аузынан ақ майды ағызып жатып-ақ, сол жіңішкерген науқастан қаза болған. (М.Әуезов. «Қараш-қараш»)

Бір жаман жері – жеңгесі жөтел ауру, сырқаты нашар деп естідім. (С.Мұқанов. «Ботакөз»)

Серғазыдан басқа, бір ұзатылған қызы бар еді, бұдан екі баласы да көкірек науқасынан қайтыс болды. (М.Ғабдуллин. «Өмір, қымбатсың маған»)

Екі ай-ақ не қылып

Басқаша ауырып,

Япырмай, докторлар

Жүрмесін жаңылып.

Соңғы мысал Абайдан. Ұлы ақын бұл өлеңді сүйікті ұлы Әбіш ауырып жатқанда шығарған. Қатерлі дерттің тура атын айтуға аузы бармайды. Олай деуге Абдрахманын қимайды. Емі жоқ, бір жабысса, адамды жалмамай тынбайтын бұл аурудың атын атаудан тайсақтап, астарлы эвфемистік тәсілге жүгініп тұрғаны да сондықтан.

Ауру атаулары секілді, туа біткен немесе кеселді індеттің салдарынан болатын адамның дене, ақыл-ой кемістігін білдіретін – ақсақ, шолақ, соқыр, пұшық, бүкір, саңырау т.с.с. жағымсыз сөздер де естіген құлаққа ауыр тиетіндіктен, оларды әлдеқайда тігісі жатық «кемтар» немесе «мүгедек» деген жалпы ұғымды білдіретін эвфемиздермен не болмаса эвфемистік мағыналы басқа сөз тіркестерімен ауыстырылып отырады. Бұл пікірдің дұрыстығына көркем шығармалардан алынған төмендегі мысалдардан көз жеткіземіз.

Үш жасында шешек ауруының салдарынан қос жанарынан айырылды. Кеше ғана тұлымы желпілдеп ойнақтап жүрген жеткіншек осылайша мүгедек болып қалды ... Жылдар өткен сайын көзінің зағиптығы жанына бата берді. («Жас Алаш»)

Николай Островский, белгілі жазушы «Дауылда туғандар» атты шығармасын екі көзі көрмей, зағип болып қалған кезде, қатты ауру шағында жазған. («Қазақ әдебиеті»)

Соғыста 2 жыл болдым. Оң аяғымды қиратып, кемтар болып қайттым. (М.Ғабдуллин. «Өмір, қымбатсың маған»)

Ауруға не ылаж, не амал бар,

Жақында таңқы мұрын самал болды. (Айтыс)

Құлағы мүкістеу екен, Ермекті таяғымен түртті. (Ғ.Мұстафин. «Қарағанды»)

Мүкіс тартқан кәрі құлағының үстіндегі кимешегін кейін түріп қойып, басын жоғары көтере бере, құлағын төсей берді (М.Әуезов. «Абай жолы»)

Бұл мысалдардағы асты сызылған сөздер мен сөз тікестерінің барлығы да эвфемистік қызмет атқарып, құлаққа жағымсыз атауларды, яғни табу сөздерді қалқалап, оларды жатықтау етіп тұр.

Қорыта келгенде, жоғарыда келтірілген материалдар, діни нанымдар мен басқа әлеуметтік себептердің негізінде тыйым салынған ауру атаулары мен олардың орнына қолданылатын эвфемизмдерді жан-жақты сипаттай алады деп есептейміз. Ал бұл мәселеге қатысты эвфемизмдердің жасалу жолдарына мән беретін болсақ, біріншіден, қай мәдениетте кездеспесін оларды тудыратын себептер, негізінен өте ұқсас болып келетінін, екіншіден, табуға айналған атауды байланыстыратын эвфемиздердің қызметін есімдіктер, туысқандық қарым-қатынасты білдіретін терминдер, қатерлі дерттердің айрықша белгілерін сипаттайтын сөздер, бөтен тілдерден енген кірме сөздер, кейбір халықаралық медициналық терминдер, табуға айналған атаумен синонимдес жеке сөздер мен тіркестері атқаратынын атап айту қажет.

2.4 Тотемдік наным мен аңшылық кәсіптің негізінде қалыптасқан тыйым сөздер
Рухани дамудың төменгі сатыларында қалыптасып, көбінесе кең таралған ескі нанымдарының бірі – тотемизм. Ғылыми деректерге қарағанда, «тотем» деген сөзді 1791 жылы Солтүстік Американың оджибве үндістері тілінен Еуропаға бірінші болып ендірген ағылшын саудагері әрі тәржімеші Джон екен (198). Мұны тотемизмді арнайы зерттеушілердің бірі Зигмунд Фрейд те қостайды [9].

«Тотем» деген сөз – «оның тегі» деген ұғымды білдіреді. Мұның мәнісі мынада, Солтүстік Американың алгонкин деп аталатын үндістерінің (бұл топқа? де кіреді) тайпалары өздерінің арғы тегін аю, тасбақа, бұғы, қоян немесе т.б. жануарлардың бірінен тарайды деп сенетіндіктен, әр тайпа өз тегінің, яғни тотемінің атын сол тайпаның атауы ретінде пайдаланған. Сонымен қатар ол тайпалардың әрбір мүшесі де жаңағы атауды төл есімі ретінде қолданған.

Тотемдік жануарларды адамдардың арғы тегі деп тану, тотемизм, Америка үндістерімен ғана шектелмейді. Мұндай кезінде Африка, Австралия және Азия материктерін мекендейтін халықтарға да тән болатын. Мәселен, келтірген деректеріне қарағанда, Африканың кейбір тайпалары өздерін «бакуена» (крокодил), «батлапи» (балық), «балаунга» (арыстан) сияқты тотемдік жануарлардың немесе «баморара» (жабайы жүзім) секілді тотемдік өсімдіктердің атымен атаған. Индияның таулы аймақтарын мекендейтін ороан және мунда тайпалары «жылан балық», «қарлыға», «сұңқар», «көкқұтан» т.б. жануарларды өздерінің тотемі санаған және оларды өлтіруге немесе етін жеуге тыйым салатын болған.

Этнографиялық материалдардың ішінде тотемизмнің қарақалпақтар мен қазақтарға да ортақ наным болғанын растайтын деректер жоқ емес. Мәселен, қарақалпақтардың Сарытай, Бозтай, Қоңырат немесе қазақтардыңСары айғыр – Сары үйсін (жарғанат), Күшік, Ителі сияқты ру атаулары немесе қазақтардың үкі мен аққуға тимейтіндігі де тотемдік нанымның негізінде қалыптасқан тыйымдар.

Түркі тектес халықтардың, оның ішінде Орта Азияны мекендеген халықтардың мәдениетінде тотемдік наным мен сенімнің болғандығын этнографиялық, археологиялық және этнолингвистикалық зерттеулердің нәтижелеріне сүйене отырып жәлелдейтін ғылыми еңбек бар. Сол еңбектің авторы С.П.Нестеровтың пікірінше, Саян-Алтайдағы алтайлықтар мен тувалықтардың тотемдік жануарлары бұғы, марал, бұлан, ешкі және арқар болса, қырғыздардың тотемі барыс болған. Сосын кезінде қасқырдың бүкіл түркі тектес халықтардың бәріне де ортақ тотем болған [9].

Тотемизмнің негізінде қалыптасқан тыйымдары, яғни жоғарыдағыдай тек этнографиялық тұрғыдан ғана сипаттау жеткіліксіз. Олай дейтін себебіміз табудың лингвистикалық сипаты да ерекше назар аударуды және талдауды қажет етеді.

Тотемизммен байланысты тыйымдар тек тотемдік жануарларды ауламау, өлтірмеу немесе етін жемеу сияқты шектеулермен ғана тынбайды. Мысалы Саян-Алтай түріктерінің кейбір сүйектері өздерінің арғы тегін белгілі бір тотемдік жануардан тарайды деп сенетіндіктен әлгі тотемнің атын атауға да қатаң тыйым салған. Солардың бірі – алтайлықтар. Ғылыми деректерге қарағанада, Телес көлінің маңындағы алтайлықтардың Қара-Телес деген сүйегі өзінің арғы тегін содан таратып, өз тотемінің атын атауға тыйым салған. Шорлар аюды өз тотемі санайтындықтан аю кездесе қалса, оның атын атамай: «Нағашы, нағашы, кері қайтыңыз. Басқа жаққа жөнеліңіз?», - деп дауыстайтын болған [9, 219]. Мұндағы «нағашы» табуға айналған «аю» деген сөздің эвфемистік баламасы екені дау туғызбайды.

Алайда жануарлардың атауларымен байланысты қалыптасқан табу мен эвфемизмдерді тек қана тотемдік наныммен шектеуге болмайды. Өйткені о баста тотемдік наным тым саясиболғанымен, келе-келе оны аңшылық кәсіпке байланысты қалыптасқан наным-сенімдер ығыстырып, енді тотемдік наным, жоғарыдағыдай кейбір сарқыншақтары болмаса, мүлдем жойылып кеткені айқын байқалады. Мұның дәлелі ретінде Сібірдің түркі тектес халықтарының шамандық наным-сенімдерін арнайы зерттеген ғалым Н.А.Алексеевтің мына бір пікірін келтірсек де жеткілікті. Ғалым былай дейді: «По верованиям тюрок, земля – средний мир – населен не только людьми, животными, птицами, т.е. реальными существами. В нем кроме того, многочисленные духи-хозяева озер, рек, отдельных предметов и объектов природы. Генезис сверхъестественных персонажей связан с формированием окружающего с промысловым культом» [9, 220].

Аңшылық кәсіпке байланысты қалыптасқан наным-сенімдер мен солардың негізінде пайда болған табу мен эвфемизмдер Шығыс Еуропа мен Солтүстік Азияны мекендейтін халықтардың, оның ішінде, түркі тектес халықтардың да тілдерінен жиі кездеседі. Сосын аңшылық кәсіпке байланысты қалыптасқан табу мен эвфемизмедердің көпшілігі, біріншіден, аңдар адамдардың тілін ұғады, ниет-пиғылын алдын-ала сезеді, сондықтан да олар аңшының алдына түспей құтылып кетеді, немесе зияндық істейді, одан кек алады деген қорқыныштан туған наным-сенімдерге негізделсе, екіншіден, орманның да иелері болады, сондықтан кез келген аңды бей-берекет аулауға болмайды, өйтпесе әлгі иелері шамданып, тыйымды бұзған аңшылардан аңдарды аулаққа алып кетеді сияқты сенімдерден де туындайды. Мұның дәлелдері жеткілікті.

Әсіресе орман тағыларының ішінде аңшылық кәсіпке байланысты атын атауға қатты тыйым салынатын ірі аңдардың бірі – аю. Мұның өзіндік себептері де жоқ емес, өйткені көптеген халықтардың сенімінде аю – ең күшті аң. Оның үстіне аю адам секілді екі аяғымен жүріп, алдыңғы аяқтарын қол секілді жұмсай алады. Ақылы мен қулығы да адамнан кем түспейді. Сондықтан оны орман мен аңдардың патшасы санайтындар да аз емес.

Аңшылық кәсіпке байланысты қалыптасқан табу мен эвфемиздердің тек аю емес басқа да үлкенді-кішілі аңдардың бірқатарына қатысты кәсіби лексиканы және тек аңшылар ғана қолданатын құпия немесе шартты тілдерді де қоса қамтитындықтан, айналымнан көптеген сөздер шығып қалып, оның орнын эвфемистік неологизмдер басып отырған. Мұның өзі төмендегідей және ол көптеген тілдерден байқалады.

Ғылыми деректерге қарағанда, аңшылықпен байланысты қалыптасқан кәсіби тілдер ертеректе немістерге, орыс балықшыларына, кавказдықтарға және Шығыс Азия, оның ішінде түркі тектес халықтарға да ортақ болып келгені байқалады. Жоғарыда біз, негізінен, аңдармен байланысты табу мен эвфемизмдерге кеңінен тоқталып, аңшылық кәсіпке ауадай қажет құрал-саймандардың атауларына қатысты қалыптасқан табу мен эвфемизмдер жайлы аз ғана тоқталдық. Алайда бұл топқа жататын табу мен эвфемизмдердің де өзіндік ерекшелігі бар. Осы мәселеге де кеңірек тоқтала кетсек.

Ғылыми деректерге қарағанда, тура атауына тыйым салынып, жанама эвфемистік атауға ие болған аңшылардың ең жиі қолданатын кәсіби саймандары – мылтық, оқ-дәрі, садақ, аша ағаш, балта, т.б. болған.

Аңшылық кәсіппен байланысты арнайы кәсіби тіл қазақ арасында қалыптаспағанымен аң және балық аулауға немесе құсбегілікке қатысты наным-сенімдер, әдет-ғұрыптар, тыйымдар және жекелеген эвфемиздер баршылық. Мәселен, аңшылыққа байланысты салт-дәстүр аңға шығып бара жатқан аңшыға айтатын «Қанжығаң майлансын», «Атар көбейсін», «Жолың болсын» сияқты ақ тілектен басталады. Сосын әдетте аңға аптаның кез келген күні емес, сәтті болады деп, сейсенбі күні шығады. Өйткені «Сейсенбіде сергелдең», яғни сейсенбі күні аң біткен сергелдеңге түседі деген наным бар. Қалыптасқан салт бойынша, қазақ ауыл маңындағы мекендейтін аңды атпайды, балаларға беттері шұбар болып қалады деп, құстардың жұмыртқасын жарғызбайды. Сонымен қатар, құс жұмыртқалап, балық уылдырық шашып, аң төлдеп жатқан кезде саяткершілікті тоқтататын салт қазірге дейін жақсы сақталған. Адалы, харамы бар деп, халық аң, құс және балықтың кез келгенін жей бермейді. Мәселен, қазақ аюдың, сарыала қаздың, ит балықтың етін жемейді, олай атауға датыйым салады. Киелі құс деп, аққу мен қарлығашқа да тимейді.

Қазақ арасында қасқырға деген көзқарас екі жақты болып келеді. Біріншіден, қазақ қасқырды тарихи тұрғыдан тотемдік жануар ретінде құрметтеген, бәрінің бейнесін туына салып ұран еткен. Сүйінбай ақынның мына жолдары осының дәлелі болады:

«Бәрі басы ұраным

Бөрілі менің байрағым,

Бөрілі байрақ көтерсе

Қозып кетер қайдағым.»

Екіншіден, қазақ қасқырды малдың жауы, жыртқыш деп білген, магиялық нанымға байланысты, атын атаса, малға шабады деп сескенген де. Мәселен, жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде қазақ жерін аралап, оның әдет-ғұрып салт-санасымен танысып, қазақтар туралы көлемді еңбек жазған неміс ғалымы Р.Каруцтың: «... қырғыздар (қазақтар. – Ә.А.) ? қасқырдың атын атауға тыйым салады өйткені олай атаса, қасқыр малға шабады» - деген жолдары [9, 233] жоғарыдағы пікірді растайды.

Бір кезде күн көрісі тек малмен байланысты болған малды халық ішсе – сусыны, кисе – киімі, мінсе – көлігі деп тұрмыс қажетін өтеп отырған негізгі байлығын оның негізгі жауларының бірі қасқырдан солай сақтамақ болған. Сондықтан да оның атын тура атауға қаймығып, «қара құлақ», «ұлыма», «серек құлақ», «итқұс» сияқты эвфемизмдерді қолданатын болған [9, 234].

Малшы қауымның арасында мұндай сенім күні бүгінге дейін өз күшін жойған жоқ. Мысалы, моңғол жеріндегі қазақтар «қасқыр» деген сөздің орнына эвфемизм ретінде «ит-құс» пен «даладағы» деген жанама атауды да қолданады. Ал Қазақстаннның кейбір жерінде тыйым салынған бұл сөздің «теріс азу» деген жергілікті эвфемистік баламасы да кездеседі.

Моңғолия қазақтары қасқырды көп атып, күшігін алуды жаман ырымға санап, олай етуге шек қояды. Бұл тыйым бұзылса, «қасқыр қайтсе де бір соқпай кетпейді», яғни жамандық істейді деп сескенеді.

Моңғолия қазақтарының арасында түлкіге байланысты тыйымдар да кездеседі. Мысалы, жолға шыққан жолаушыға түлкі кездесіп, алдынан кесе көлденең өтіп кетсе, жаман ырымға саналады. Ондай адамның жолы болмайды деген наным бар. Жолда жолыққан түлкі адамды опатқа жетелейді деген сенімге байланысты ондай түлкіні қумайды.

Моңғолия қазақтарының аңшылықпен байланысты қалыптасқан тыйымдарының енді біразы төмендегідей;

Аулағаны аңды, балықты санамайды;

Аулаған аңның жүнін отқа салмайды:

Аңның етін пеш, от және ошаққа тигізіп қалуға болмайды.

Бұл тыйым бұзылса, құрал қырысады, мылтық тимейді деген ырым бар;

Арқар, құлжа, тау ешкі, тау теке тектес аңдарды «киелі аң» немесе «иесі бар аң» деп, тура атамай, «қоңыр аң» деп те атайды. Сақа аңшылар жас аңшыларға: «Қоңыр аңның» атын атады, жаппай қырудан сақ болыңдар» - деп ескертіп отырады.

Жас аңның енелерін атпайды;

Аяғы ауыр әйелдерге балық етін жегізбейді;

Аңды «шулатып» көп аулауға шек қояды, себебі бұл тыйым бұзылса, «шулап» қаламыз деген нанымнан қорқады [9, 239].

Моңғолия қазақтарында құсбегілікке байланысты қалыптасқан наным-сенімдер мен тыйымдар да кездеседі. Мәселен, «киелі құс» деп қастерлейтіндіктен бүркіттің атын тура атамай, оны «қанаттылар ханы», «көк тәңірісі», «аспан құсы», «құс төресі», «құс патшасы», «дала сермендесі» деп әрі эпикалық, әрі эвфемистік атаулармен атайды. Бүркіті бар үйде жын-шайтан болмайды, ондай үйге пәле-жала бүркіт бір сілкінсе, бар пәле кетеді деген сенім бар. Осындай наным-сенімдердің негізінде кейбір тыйымдар да қалыптасқан. Мысалы, киелі құс деп бүркіт қанатымен кілем, сырмақ т.б. үй ішін сыпырмайды; бүркіттің жүнін баспайды; қыран құс қаза тапса немесе құсбегі дүниеден кетсе, саятшылыққа қатысты жабдықтарды саудыратып бос сақтап қоймайды [38,41].

Ғылыми деректерге қарағанда, ірі жыртқыш аңдардың, жолбарыстың аты да табу сөздердің қатарына жатқаны кездеседі. Мысалы, үнділер «жолбарыс» деген сөзді тура атамай, оның орнына парсы тілінен енген «шер» (жолбарыс) деген сөзді эвфемистік балама ретінде, ертеректе қазақ пен қырғыз арасында да тура атамай, оны «шері» немесе «шер» сияқты эвфемистік атаулармен алмастырып, басқаша атағаны туралы дәлелдер бар. Мәселен, қазақтың «Қамбар батыр» жырында батырдың жолбарыспен айқасып, оны жеңген жері былайша суреттеледі:

«Селебесін суырып,

Бос қалдырып қынабын,

Қайратын жиып ер Қамбар,

Шерінің барды қасына.

«Осы ма, - деп,- қайратың?»

Тұмсыққа тарақ балтамен,

Сондай мықты шеріні,

Жалғыз-ақ ұрып қатырды» .

Дәл осы сияқты жолбарысты «шер» деген эвфемистік атаумен атау қырғыз халқының атақты «Манас» жырының бір нұсқасынан да кездестіреміз:

«Арыстан болсаң, шер болсаң,

Қыран да туған ер болсаң,

Қаңғырып неге сен келдің».

Қазақтар жолбарысты «шері» деумен қатар «қара құлақ» деп те атағаны байқалады. Халық арасында: «жолбарыс жақындап қалғанда», дауыстап, «қара құлақ» десе, қатерлі жыртқыш тимей, өз жөнімен кетеді» деген аңыз осының дәлелі.

Тотемдік нанымдар мен аңшылық кәсіпке байланысты қалыптасқан этнографиялық тыйымдар, лингвистикалық табу және эвфемизмдер жөніндегі әңгімені аяқтай келе, төмендегідей қортынды жасауға болады:

Тарихи тұрғыдан қарағанда, тотемизмді бастан кешірмеген халықтар некен-саяқ. Тотемдік нанымдардың негізінде қалыптасқан тыйымдар Америка, Азия, Австралия, Африка және Еуропа материктерін мекендейтін халықтардың мәдениетінің бәрінен де орын тепкен. Олардың ішінде тотемдік жануарларды ауламау, немесе тамақ ретінде пайдаланбау, бір тотемге жататын туыстық қарым-қатынаста тұратындарға қыз алыспау сияқты әрекеттерге салынатын тыйымдармен қатар тотемдік жануарлардың атауларына байланысты лингвистикалық табу да қалыптасқан.

Тотемдік нанымдармен байланысты тыйымдар түркі тектес халықтардың көпшілігіне ортақ. Ертеректе оғыз тобына жататын тайпалар тотемдік жануарларды «онгандар» деп атаған.

Тотемдік нанымдар келе-келе әлсіреп, аңшылық кәсіптің негізінде пайда болған нанымдарға орын берген.

Аңшылық кәсіппен байланысты қалыптасқан тыйымдар, басқа халықтар секілді кейбір түркі тілдерінде де кәсіптік құпия немесе шартты кәсіби лексиканың пайда болуына әкеліп соққан.. Бұдан шығатын қорытынды: тотемизм мен аңшылық кәсіптің негізінде қалыптасқан табу, яғни тыйымдар, көптеген тілдерде, оның ішінде түркі тілдерінде де сөздік қордың өсуіне айтарлықтай үлес қосып отырған.