ІІ ТЫЙЫМ СӨЗДЕРДІҢ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЭТНОМӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ

1. 
   Қазақ тіліндегі тыйым сөздердің этнолингвистикалық ерекшеліктері
   

Географиялық, қоғамдық-әлеуметтік жағдайының, әдет-ғұрып, салт-санасының әртүрлі болып келетіндігіне байланысты әр халықтың мәдениетіндегі сөз магиясына сенушілік пен сол сенімнің негізінде қалыптасқан табу мен эвфемиздер де сан алуан болып келеді.

Мәселен, көптеген халықтарға тән сөз магиясына деген сенімнің бір айғағы адам есімімен тікелей байланысты. Ертеректе кең орын алған бұл нанымның негізінде адам мен есімінің арасында материалдық байланыс бар деген түсінік жатады. Сондықтан да кез келген адам кез келген басқа адамның есімін біліп алса, сол есімді жадылау арқылы оның иесін қинауға, дертке шалдыруға, кемтар етуге немесе мерт қылуға болады деп, адамның шын есімін ашық қолданудан сескеніп, оны барынша құпия ұстаған, яғни тыйым салған. Оның дәлелдері жеткілікті [34, 42-44].

Тарихи этнографиялық материалдардың ішінде кездесетін кейбір деректерге қарағанда, магиялық нанымның салдарынан адам мен оның есімінің арасында материалдық байланыс бар деп топшылау түркі тілдес халықтарда, оның ішінде қазақ арасында да кездескені байқалады. Мәселен, адамның тірі жүруі, денінің сау болуы оған нәресте кезінде берілетін есіммен тікелей байланыстырылған. Бұл туралы В.Бордлевский мынадай пікір қалдырыпты: «Когда над семьей отражается несчастье, мысль мусульманина инстинктивно возвращается назад, и он ищет себе заступничества, в борьбе с судьбой, в старых верованиях. Это ощущается на выборе имени в семье, где дети умирают. Для сохранения ребенка родители дают новорожденному – безразлично, мальчику или девочке: Яшар (он будет жить, он выживет); Дурсун (пусть растить) или (прегнантно), Дурмуш (он устоял). Это имя, так назвать, некалендарное, в общежитии вытесняет имя мусульманское. Или: совершают фиктивную продажу ребенка, и называют его Сатылмыш (проданный). Злой дух, после этого, теряет силу над младенцем, который практически составляет уже как бы собственность другого лица. Обычай распространен и среди других турецких племен» [35, 87].

Бұл айтылғанның түркі халықтарының біразына ортақ екенін дәлелдейтін мысалдарды алыстан іздеудің қажеті жоқ. Сатылған, Сатыбалды, Тұрсын, Тұрған, Тұрарбек, Тұрғынбай т.с.с. магиялық нанымдарға байланысты қойылған есімдер қазақ, қырғыз, түрікмен, өзбек арасында да жергілікті екені дау туғызбайтын шындық.

Белгілі этнограф И.И. Ибрагимов ертеректе қазақ даласында адам есіміне қаншалықты мән беріліп келгені жайлы бір құнды дерек келтіреді: «Для сохранения ребенка от другого глаза и для того, чтобы часто упоминая его имя, как-нибудь не накликать на него какие-нибудь болезни, дают ребенку кроме имени еще и разные прозвища, как например мальчикам: Джаман-бала, Тентек-бала, Джинды-бала, Уры-бала и т.д.; девочкам: Кара-шаш, Кой-коз, Узын-шаш и т.п. употреблением этих прозвищ киргизы (казахи, - Ә.А.) заменяют совственные имена своих детей» [36].

Дәл осыған ұқсас пікірді басқа ғалымның еңбегінен де кездестіреміз. Мысалы, табу сөздер туралы өте құнды мұра қалдырған академик Д.К.Зеленин қазақ арасында балаларға лақап ат қоюдың бар екенін айта келіп, кейде олардың ішінде жоғарғыдағыдай құлаққа оғаштау естілетіндері де кездесетінін және олардың неліктен қойылатынын былайша сипаттайды: «Но «никто себе не враг», и никто не стал бы портить своих детей, давая им «худые» имена. Между тем прозвище, представленное имя, как общее правило, не имеет силы воздействовать на природу или на судьбу своего носителя, и – у которых вера в магическую силу настоящего имени (частым упоминанием его они боялись накликать на насителя имени болезнь) в качестве прозвищ употребляли как имена вроде: вор-мальчик, дурное дитя» [37].

Бұл деректерге қарағанда, жас балаларды тіл-көзден, ауру-сырқаудан сақтау үшін, олардың нағыз есімдеріне тыйым салып, орнына лақап, яғни эвфемистік есімдерді пайдалану еретеректе қазақ арасында да сирек кездеспеген, магиялық нанымнан туындаған, тілге де әсерін тигізген салт екені анықталды.

Салт демекші, әлем халықтары, оның ішінде кейбір өзге халықтарының мәдениетіне де тән, адам есімдерімен байланысты тыйымдардың және біраз ерекше түрі кездеседі. Бұл тыйым магиялық тыйымдардан өзгешелеу. Өйткені ол тыйымдар негізінен адамдардың жыныс айырмашылығына байланысты тек әйелдерге тек бір ер адамдарға ғана қатысты болып келеді.

Қазақ тілін тұнғыш зерттеушілердің бірі Ильминский кезінде қазақ әйелдерінің, анығырақ айтқанда, қазақ келіндерінің халықтың берік қалыптасқан ат тергеу атын қандай дәрежеде бұлжытпай сақтайтынын сипаттайтын мынандай пікір қалдырыпты: «Келінге күйеуінің туыстарының есімдерін атауға болмайды. Күйеуінің іні-қарындастарына да өз тарапынан: төрем, шырақ, жарқын, шырайлым, бикеш деген ат қояды. Егер күйеуінің туыстарының қайсыбірінің атауына кейбір заттың атауына сәйкес келсе, келін ол затты да өз атымен атай алмаған, бірақ оған лайықтап әрі басқаларға түсінікті болатындай, жанама атау ойлап табатын болған деседі.

Н.И.Гродеков келтірген деректерге қарағанда, өзбек пен қырғыздың ізеті әйелі тіпті қыз күнінде-ақ, болашақ күйеуінің жеті атасына дейінгі қыз алыспас бұрын аталарының есімдерін атауды ұятқа санап, оларды тергеп басқаша атаған. Ал батылдау, ұялшақ емес әйелдер әлгіндей олардың есімдерін олардың көзінще атамағанымен, сырттарынан атап та жіберетін болған.

Қазақ әйелдерінің арасында берік қалыптасқан ат тергеу салтына белгілі этнограф А.Н.Самойлович назар аударды. Ғалымның пікірінше, қазақ әйелдері өздеріне атауға тыйым салынған кісі есімдерін тергегенде, қалай болса, солай емес, керісінше белгілі бір қалыптасқан жүйе бойынша, туысқандлық қарым-қатынасты білдіретін ортақ терминдерді пайдаланып отырған. Мәселен, әйел күйеуінің ағаларын қайнаға, жәке десе, қайын атасы мен оның рулас туған-туыстарын – ата, әти, күйеуінен жастары біршама үлкен, бірақ қайын атасынан жастау қайнағаларын – би ағалар, ал олардың жасы үлкен балаларын – мырза ағалар, ортаншы ұлдарын – ортаншым, кенжелерін – кішкенем деп атаса, күйеуінен жасы үлкен адамдардың әйелдерін – шешей, қайын енесінен жасы үлкен әйел адамдарды өз енесіндей – ене, қайнағаларының үлкен, ортаншы жане кенже қыздарын – бикеш, ортаншы қыз, кішкене қыз, күйеуінің жасы үлкен әпкесін – бике, жас жағынан ең кіші інісін – кенжем немесе кенжетай, кенже-бала, ал қарындасын – кенже қыз деп атаған. Сонымен қатар келіннің ата-енесі ол келін болып түскеннен бұрын өтіп кетсе, ата деген термин қайын атасынан кейінгі інісіне, ал ене сол кісінің әйеліне ауысатын болған. Ал егер бұл адамдар да келін келместен бұрын дүние салып кетсе, онда әлгі терминдер келіннің үлкен қайнағасы мен оның әйеліне ауысып отырған [38].

Жоғарыда аталған кез келген келінге ортақ эвфемистік атаулармен қатар кейбір келіндердің өздеріне ғана тән аппағым, ақ жарқын, айдарлым, шырақ (қайнағасының атына қатысты), бөпе-жан (қайнағасының нәрестесіне) және қыз балаларға қатысты көз жақсым, қара көз, айдарлым, шырайлым сияқты эвфемистік терминдер де жиі қолданылған. Әйел өз күйеуін – отағасы немесе балаларының бірінің есімін қосып, бәленнің көкесі, не болмаса кәсібі, қызметіне қарай – мұрап, елу басы, кейде біздің үйдің кісісі деп атаса күйеуінің құрдасын – құрдас, аттасын – адас деген. Кейде атын тергеген адамды басқалар шатастырып, түсінбей қалмасын деп, келін қалыптасқан эвфемистік есімдердің алдына анықтауыш сөздер сен кісінің қызметін немесе түр-сипатын бейнелейтін эпитеттерді де қосып отырған. Мысалы, күйеуімнің інісі, мырза, би қайнаға, айыр сақал, қалқан құлақ, қос ауыз мылтық немесе өнеріне қарай жұмсалатын жыршы, домбырашы, шешен сияқты эвфемистік есімдер жоғарыда айтылғандардың дәлелі болады.

Қазақ келіні, сонымен қатар, күйеуінің әке-шешесінің көзі тірі кезінде өзі тапқан бірінші баланы да өз атымен атамай, оның жынысына қарамастан, кенже бала немесе бөпе-жан сынды эвфемистік есімдердің бірін қолданған.

1. 
   Табу немесе тыйым, магиядан, дәлірек айтқанда, оның шағын, теріс принциптерден тұратын тармағынан туындайды.
   
2. 
   Магия – әлемге кең таралған наным. Ол – кез келген діннің, оның ішінде, мәдениет пен рухани дамудың қажетті сатыларында қалыптасқан анимизм, тотемизм, шаманизм сияқты қарапайым формаларынан бастап, бүтінде әлемге кең қалыптасқан басты діндердің бәрінің де құрамдас бөлігі, демек, қалыптаса келген мәдениеттен орын тепкен әмбебап құбылыс.
   
3. 
   Магиялық наным бойынша, киелі қасиет өлі табиғатқа да, тірі табиғатқа да тән. Сондықтан табу (тыйым) айтуға, өсімдіктерге, жан- жануарларға, адамдарға, сөз бен тілге, және іс-әрекеттерге салынады әрі олардың түрлері де жақсы борлып келеді.
   
4. 
   Магиялық нанымның негізінде сөздерге салынатын жақсы немесе лингвистикалық табу, эвфемизмдердің қалыптасуына әкеліп соғады. Демек, тілдегі синонимдік халықтың өсуіне, сөздік қордың ұлғаюына табу үлкен әсер тигізеді.
   

Жалпы, санаққа байланысты ырымдар мен тыйымдар ескі танымдардың сарқыншақтары ретінде күні бүгінге дейін жалғасып келе жатыр десек, аса қателесе қоймаймыз. Өйткені осы пікірді дәлелдейтін нақтылы деректер де баршылық. Мысалы, 1991 жылы, яғни күні кеше ғана жарық көрген «Навахо тыйымдары» атты еңбектен Мексиканың Навахо үндістерінің өмірінде күні бүгінге дейін алып отырған санаумен байланысты ырым мен табудың іздерін кездестіреміз. Олар төмендегідей: «Қырықаяқтың аяқтарын санама, өмірің қысқа болады», «Қойларыңды көп санама, саны азайып кетеді», «Жасыңның қаншада екенін айтпа, тез қартайып кетесің», «Тамақ даярлап жатқанда піскен тағамдарды санама, азайып қалады» [9].

Басқа халықтар секілді санақпен байланысты ырым мен тыйым түркі тілдес халықтарға, оның ішінде қазақтарға да тән. Мәселен, Н.И.Гродековтың келтірген деректеріне қарағанда, бай болсын, жарлы болсын қазақтар құдайдың шамына тиеді деп, малының, бала-шағасының нешеу екенін тіс жарып айтпаған әрі олай етуді жаман ырымға санап, тыйым салатын болған. Ғалымның бұл пікірінің негізсіз емес екенінің дәлелін алыстан іздемей-ақ, 19-ғасырдағы қазақ қоғамының әлеуметтік жағдайын шынайы суреттейтін М.Әуезовтің «Абай жолы» романынан нақтылы бір мысал келтіре кетейік. Семейден қайтып келе жатқан жолда, Абай Тәкежан ауылына соқпай, қиыс өтіп бара жатады. Ауыл маңындағы мол жылқыға көзі түсіп, жанындағы Баймағамбеттен: «Осының бәрі Тәкежан жылқысы ма? Қай уақытта, қалай қалыңдап кеткен?» - деп сұрайды. Дәл сол кезде олардың қасына Тәкежанның Әзімбай деген баласы кеп қалады. Әзімбай Абайға сәлем бере сала, жаңалыққа бола келгенін, шешесінің әдейілеп жібергенін айтады. Сөз реті келгенде, Абай жылқы жағын әңгіме етіп, Әзімбайдан жылқының санын сұрайды. Осы араны М.Әуезов былай әңгімелейді: «Бала үндемей тартынып қалды. Ішінен жақсы бітіп тұрған жылқы санын айтуды жаман ырым көрді. Әкесі Тәкежан күнде түгендеп жүрген жылқының санын бала үйге айтып келгенде : «Дабыратпа, кісіге малыңның санын айтпа!»- дейтін» [39].

Қазақ арасында түйе санаумен байланысты да тыйымдар болған. «Түйең нешеу?» деп сұраған адамға әдетте тура санын айтпаған. Өйткені, тура санын айту жаман ырымға саналған. Қалыптасқан ескі салт бойынша, түйесі көп адамдар әрбір жүзінші түйенің бір көзін ағызып отырған. Сондықтан да түйесінің санын сұрағанда бір соқыр, екі соқыр немесе қанша жүз екеніне байланысты астарлы эвфемизмдермен жеткізетін болған. Ал бес- алты түйесі бар адамдар тіпті «түйе » деген сөздің өзін қолданбаған. Оның орнына түйенің мойын терісінің атауын, яғни мойнақ яғни, ғылыми тілмен айтқанда, әрі метонимиялық атауды пайдаланған. Демек, «бес-алты түйем бар» деудің орнына «бес-алты мойнағым бар» деп, бүркемелеп білдіретін болған.

Әбубәкір Диваевтың қалдырған деректеріне қарағанда, қазақ арасында сейсенбі күні мал санау жаман ырым болып саналғаны байқалады. Мына бір жолдар соның бұлтартпас мысал: «Сейсенбі күні алыс жолға шықпайды, үлкен іске кіріспейді, түнгі қонаққа мал соймайды, жаңа мекенге көшпейді, тіпті малды да санамайды» [40].

Қазақтардың түнгі мезгілде мал санауды да жаман ырым деп, олай етуге тыйым салғанына төмендегі дерек куә: «Ауқатты қазақтар түнде мал санамайды және ең жақын туыстары мен таныстары болса да ешкімге бермейді» [41].

Бала-шағаның нешеу екенін кездейсоқ адамға немесе қонған адамға отырған жерде ашық айтудан сескенушілік қазақтарда күні бүгінге дейін сақталып келе жатыр десек, артық айтқандық емес. Өйткені бұл ырым мен тыйым ара-тұра болса да тіл-көз тиеді деген сенімге байланысты, әлі де бой көрсетіп қалатынын байқап жүрміз. Мысалы, «немерелеріңіз немесе балаларыңыз нешеу?» деген тура сұраққа тура жауап беруден тайқып: «Бар ғой» дей салатын жағдай жиі кездеседі.

Сан мен санаққа байланысты қалыптасқан ырымдар мен тыйымдардың ұзын санын бұдан ары көбейтпей-ақ, жоғарыда келтірілген мәліметтердің өзінен де олардың бүкіл әлемді қамтитын әрі олардың негізінде де діни нанымдармен сабақтас қорқыныш жатқандығына және табуға айналған сандарды эвфемизмдер ауыстырып отыратынына көз жеткізуге болатынын айтпақпыз. Алайда бұдан ырымдар мен тыйымдар тек сан немесе санақпен ғана шектеледі деген ұғым тумауға тиіс. Себебі, ырымдар мен тыйымдардың сан-алуан түрі бар және олар басқа халықтардың мәдениетінен де, өз халқымыздың төл мәдениетінен де кездеседі. Мәселен, көп мәдениетке ортақ ырымдар мен тыйымдардың бірі табалдырықпен байланысты. Ғылыми деректерге қарағанда, ертеде Иерусалим ғибадатханасының үш қызметкері, олар абыздар болуы керек, «табалдырық сақшылары» деп аталыпты. Олардың неге олай аталғаны жөнінде айқын дерек болмағанымен, Софония пайғамдардың Яхве құдайдың атынан сөйлеп: «Ол күні мен табалдырыққа секіріп, өз құдайының үйін шындық пен өтірікке толтыратындардың бәріне де барып шығам» - деуіне қарағанда, табалдырыққа секіру немесе табалдырыққа шығу – зорлық жасау, өтірік айту секілді үлкен күнә болып саналатындығын және олай істеген күнәһар құдайдың кәріне ұшырайтындығын анық байқауға болады. Демек, жоғарыда аталған табалдырық сақшылары – ғибадатханаға кіріп келе жатқан адамдарға табалдырықты баспай өту керектігін секертіп, қадағалап тұратын арнайы тағайындалған қызметкерлер болуы керек деп болжамдауға үлкен негіз бар.

Сириялықтардың арасында да табалдырықты басу пәле-жалаға жолықтырады деген сенім болғандықтан, барлық үйдің кіреберісіне, ішке енетін адамдар табалдырықтан аттамаса, өте алмайтындай етіп, әдейілеп биіктеу ағаш орнатып қоятын болған [9, 112].

Табалдырықпен байланысты ырым мен тыйым түркі халықтарында сонау 13-ғасырда ғана өте қатаң сақталып, кейін келе біржолата жойылып кетті дей алмаймыз. Өйткені олай деуге әзірше ешбір негіз жоқ. Мәселен, хақастық тайпалар балаларға табалдырыққа отырса, бойлары баяу өседі деп тыйым салса [9, 112], қазақ арасында да табалдырық басу мен керу күні бүгінге дейін жаман ырым болып саналатынын ешкім де жоққа шығара алмайды. Қазіргі Түркия шаруаларының арасында да есік пен табалдырыққа байланысты ертеде қалыптасқан ескі наным әлі баз қалпында. Ол наным бойынша, жын-шайтандар әсіресе есік пен табалдырықтың маңына көп жиналады. Сондықтан егер адам табалдырыққа отыратын болса, ол не сал ауруына тап болады немесе есінен ауысады, өйткені ол жынның үстіне отыру да әбден мүмкін [9, 113].

Орта ғасырларда табалдырықты пір тұту немесе онымен байланысты ырымдар мен тыйымдар тек жоғарыда аталған халықтарда ғана кездесіп қоймаған. Ондай ырымдар мен тыйымдар Багдад халифаларында да, Персияда да, Фиджи шатқалдарында да, Мароккода да, Индияда да, Грек елінде де, Францияда да кездескен. Мәселен, келін болып түскен қалыңдықты алғаш рет есік сыртынан ішке қарай көтеріп кіргізу салты көптеген елдерде күні бүгінге дейін сақталып келе жатқан табалдырықпен байланысты қалыптасқан ескі нанымның салдары екенінде ешбір күмән жоқ.

Ырымдар мен тыйымдар да сан-алуан болып келеді, әрі олардың әр мәдениеттегі көріністері де ерекшеленіп отырады. Солай бола тұрғанмен, оларды тудыратын себептер көбінесе ұқсас болып келетініне осыған дейін сөз болған санақ немесе санау және табалдырықпен байланысты материалдың өзі де көзді – жеткізгендей. Ендеше, қосымша дәлел іздеп, дүниежүзі жаңалықтарында кездесетін басқа ырымдар мен тыйымдарды түгелдей қамтып, тұтас тізіп шығуға тырыспай-ақ, ендігі – негізгі зерттеу объектіміз – табудың жалпы мәселесі – оның тек халқымызға қатыстыларының этнолингвистикалық сипаттамасы екені ескеріліп, әңгіменің – де қазақ халқы мәдениетіндегі ырымдар мен тыйымдарға қатысты материалдарды қамтуға тырыстық. Солардың біразы төмендегідей.

Халқымызда ескі күнтізбе бойынша аптаның бірінші күні «пазут» деп аталумен қатар ауыр күн болып есептелетіндіктен, ол күні мал піштіруге, қойға ен салуға тыйым саланады. Бұл тыйым бұзылса, шаруашылық пен малға жаман болады деген ырым қалыптасқан. Халқымыз сол сияқты аптаның үшінші күнін «сын күн», яғни «тақ күн» деумен қатар «ырысы жоқ күн « деп атаған. Бұл күні де жолға аттану, шөп шабу немесе жер жырту жаман ырымға саналып, олай етуге тыйым салынатын болған [9].

Кейбір апта күндеріне байланысты тыйымдар қазақ арасында кездескеніне Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының 1912 – белгіленген «Тарақтыда тары бар, іздегеннің бәрі бар» атты қолжазбасындағы мына бір деректер де с дәлел бола алады:

Жұма күні көшуге болмайды, егер көше қалса, не қатыны өледі, не қазаны сынады.

Сенбі, жексенбі, сейсенбі күндері шаш алуға болмайды, бұл күні шаш алдырса, басынан пәле кетпейді.

Сенбі, жексенбі, сейсенбі, сәрсенбі күндері тырнақ алуға болмайды, алса, тырнаққа құрт түседі, және қолдан береке кетеді [42].

Қазақ арасында қалыптасқан әртүрлә ырымдар мен тыйымдардың біразын көрнекті ғалым Ә.Диваев кезінде халық аузынан жинап алып, қағазға түсірумен қатар оларға түсініктеме де жазып қалдырған екен. Ә.Диваев қазақ ырымдарын: әртүрлі жағдайлардағы ырымдар және жол жүргендегі ырымдар деп екі топқа бөліп талдайды. Олар төмендегідей:

1.Әр түрлі жағдайлардағы ырымдар

Ит пысқырса жаман көреді, мұрныңа иіс, мұрныңа иіс дейді. Неге десеңіз, сол күні сол үйдің бір малы өлсе керек . Мал өлгенде иттер қанға тояды, соны біліп пысқырып жатыр деп алмайды. Ит пысқырғанды жаман ырым көргені сол.

Ит аспанға қарап ұлыса, жаман көреді. Өз басыңа болсын жаман көрсең,- дейді.

Үй ішінде қазан асса, есікке қисайтып аспайды. Есікке қисайтқан болса, несібе төгіліп кетеді дер.

Үйге даладан жылан кірсе, өлтірмейді, үстіне сүт, айран жағып шығарады. Неге десеңіз, қайсы уақытта періште деген шығар, жыланға ұқсап жүреді, - дер.

Қара hәм қызыл киім және киімге ұқсағандарды үйдің үстіне алмайды. Мұндай немені сол үйден адам өлсе қылады.

Қазақтың қатындары басына қара нә қызыл нәрсені алмайды. Неге десеңіз, байы өлгендер салады,- дер.

Ат табынының алдынан немесе қой табынының арасын бойлап өтуге болмайды, өйткені олар жайылып жүрген жерде Қызыр пайғамбар болады.

Қолды артқа қусырып жүрген дұрыс емес: бұл қолы артқа байланған тұтқынды еске салады. Сондай-ақ бүйірін таянған жақсы емес, өйткені өз күйеуінен айырылып, жоқтаған әйелдер солай істейді.

Атты сыйлағанда немесе сақтағанда, ноқта – жүген берілмейді.

Малдың бірінші сауымынан алынған майды қазақтар асқа қолданбайды – онымен жақтау, табалдырықтың жақтау бөлігін, сол үйдің сол жағын жауып тұратын киізді майлайды. Ауылға шауып келген жағымсыз іс. (Әдетте жаман хабар әкелетін жаушылар мен қайтыс болған адамды жерлеп қайтқан адамдар шауып кіреді, басқа жағдайда бұлай істелсе, жаман ырымға саналады).

Түнде киіз үйдің оты мен күлі алынбайды.

Аңдағы бірінші олжа ешкімге сыйланбайды.

Үйге жаңа келген жас келін өзінің ішкі киімін алғашқы нәрестесін туғанша қысқартпайды.

Бие сауатын тері ыдысты төңкермейді және түбірге таяқпен немесе қолмен ұруға тыйым салынады.

Асқа немесе тойға толтырып қымыз әкелген сабаны біржола сарқып босатпайды, түбіне міндетті түрде бір ожау болса да қымыз қалуы керек.

Туыс – жекжат, құда және тусытан сыйлыққа ит алмайды.

Жаңа туған баланың кіндігі қатқанша, күн батқаннан кейін үйден күл шығарылмайды.

Мал қоздап жатқанда малды сыйламайды және сатпайды.

Келіннің түнде суға баруына болмайды. Басты басынан ұрмайды.

Біреу – міреудің үйіне күн батқаннан соң кірген кезде сәлем бермейді. «жарық түн болсын!» - деген сөздермен кіреді.

Жанып тұрған шырақты үрлемейді, өйткені бұлай сөндіру кезінде адам ұмытшақ болады.

Үйге кіргізілген отынның ауысқаны шығарылып тасталмайды, өйткені бұл үйден өлік шығады деп қорқады.

Әулеттен біреу- міреу өледі деген қауіппен түнде сандықты ашпайды.

Қонақ қыз бала босағаға отырмайды, яғни алдыңғы бұрышқа «ақсүйек», сұлтан тегінен шыққан адамдармен қатар құрметті орынға отырады , әйтпесе үй қожасы бақытсыздыққа ұшырайды.

Екі қабат әйел түйе етін жемеуі керек, әйтпесе , ол баланы құрсағында он екі ай көтереді.

Жаңа ғана туған әйел киіз үйге кірген итті қумайды, өйткені бұл әдетті орындаса, оның тістері түсіп қалады,

Екі қабат әйелдің керілген арқаннан аттап өтуіне болмайды, өйткені туған кезде баланың кіндігі мойнына оратылып, оны тұншықтырады.

Әкесі тірі қазақтың бас жеуіне болмайды әйтпесе әкесі өліп қалады.