Диплом жұмысы 5В020500 «Филология: қазақ тілі»

Қазақ тіл білімінде поэтикалық тіл, поэзия тілі әлі де болса өз деңгейінде зерттелмей келеді. Біз диплом жұмысымызда көркем шығарманың мәтінін лингвистикалық тұрғыдан талдау сипаттарына тоқталып өттік. Поэзия тілінің ішінде ең бір ауқымды орын алатыны – фольклор тілі. Фольклорлық шығармаларды, оның ішінде эпостық туындылардың әдеби жағына ғана емес, тіліне талдау жасау арқылы тіл біліміндегі жаңа бағыт лингвофольклортанудың зерттеу аумағын кеңейте аламыз. Эпостық туындылардың тілін зерттеу арқылы қазақ тілінің тарихи даму деңгейін, ғасырлар қойнауындағы тіліміздің келбетін бүгінгі күнгі әдеби тілмен ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтай аламыз. Зерттеу жұмысымыздың осындай ерекшеліктерін ескере отырып, алдымен «Орақ-Мамай» жырының зерттелу жайына тоқталдық. Бұл жыр ноғайлы дәуіріне жататытын эпостық жырлар циклінен орын алады. Жырды ең алғаш хатқа түсіруші Ш.Уәлиханов болды. Одан соң «Орақ-Мамай» жырын мектеп оқулықтарына енгізіліп, оқушыларға таныстырылды. Алайд бұл жырға Кеңес Одағы тұсында біраз уақыт тыйым салынып, зерттеушілер назарынан тыс қалды. Десе де бұл жырды жанры жағынан алғаш болып жіктеп қарастырған А.Байтұрсынұлы қаһармандық жыр ретінде қарап, жүйеледі. Одан соң Х.Досмұхамедовтің, М.Әуезовтің, Қ.Жұмалиевтің зерттеулерінде көрініп батырлық жырлар қатарында қаралды. Фольклортану саласымен жете айналысқан Р.Бердібай, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Марғұлан сынды ғалымдардың жүйелеулерінде де «Орақ-Мамай» жыры орын алды. «Орақ-Мамай» жыры туралы жазылған ең көлемді зерттеу еңбегі ретінде 2009 жылы жарық көрген А.Тұрғанбаевтың монографиясын айта аламыз. Мұнда жырдың нұсқалары, сюжеті әдеби тұрғыдан толық талданды. Қазіргі таңда «Орақ-Мамай» жырының он төрттен астам нұсақалыр белгілі. Біз өз зерттеуімізде «Бабалар сөзінің» 40-томында берілген төрт нұсқасымен жұмыс жасадық.

• 
  «Орақ-Мамай» жырының лексикалық қабаты қазақтың төлтума сөздері мен шет тілдерден енген кірме сөздерден тұрады. Кірме сөздердің қатарында араб-парсы тілдерінен енген, орыс тілінен ауысып келген сөздер кездеседі. Ал төлтума сөздердің ішінде туыстық атаулар, қару-жарақ атаулары, ономастикалық атаулар көптеп ұшырасады. Бұл атаулардың өзіндік ерекшеліктері мен тілдегі көрінісіне кеңінен талдау жасалды;
  
• 
  «Орақ-Мамай» жыры ортағасыр туындысына жататындықтан, әрі оны жырлаушылар әр аймақтың өкілдері болғандықтан жырдың құрамында тіліміздің пассив қабатына енетін сөздер мен дыбыстық өзгерістерге ұшыраған тілдік бірліктер көптеп ұшырасады. Зерттеуімізде осындай тілдік айғақтарға кеңінен талдау жасалып, мағыналары айқындалды.
  
• 
  «Орақ-Мамай» жырының көркемдік қуаты талданып, ондағы бейнелі сөздер қатарына енетін метафора, метонимия, теңеу, эпитеттерге жырдан мысал келтіріле отырып, олардың жырды сипаттауда атқарған қызметтері талданды;
  
• 
  «Орақ-Мамай» жыры тілінің фонетикалық құралдардың жұмсалым ерекшеліктері талданып, ондағы дыбыстық ауытқушылықтар мен өзгертулерге зерттеу жүргізілді;
  
• 
  «Орақ-Мамай» жырының морфологиялық құрылымы талданып, поэтикалық тлді жасауда қолданылған кейбір грамматикалық формалар мен категориялар жүйелендірілді;
  
• 
  «Орақ-Мамай» жырының синтаксистік жүйесіне зерттеу жүргіздік. Біз қарастырып отырған әдеби шығарма поэзиялық туынды болғандықтан, оның сөйлем жүйесі қарапайым тілде құрылатын сөйлемнен өзгерек. Сондықтан жырда кездесетін синтаксистік айшықтаруларға мысал келтіріп, поэзиялық туындының сөйлем жүйесін анықтадық.