Диплом жүмысы тақырыбы: «Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту»
ыкдал етеді. Олардың создік қоры молайып, алгашқы грамматикалық
жүктеу/скачать 1.89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөйтіп ол бер
- Сонымен бірге қайсыбір математикалық
| 10
ыкдал етеді. Олардың создік қоры молайып, алгашқы грамматикалық формаларды меңгеруі жетіле түссді [4,286]. Соңғы жылдардағы көптеген зерттеулерге сүйенсек (Д.Мак Нсйл 1970; Р.Меньюк 1969; М.Брейн 1971 т.б.), бала тілінің грамматикалық жағының дамуындағы олардың пікірлері бір бағыткд келіп саяды: бала тілінің грамматикалық жагы үнемі өзгерісте болып отыратын динамикалық үрдіс. Бала тілінің грамматикалық жағынан дамып, жетіліп отыруы ересектердің тіліне кдтысты болғанымен, оған тәуелді емес. Ядешконың айтуы бойынша, баланың сөздік қоры жинақгалумен бірге, оларда белгілі бір кдтеліктер жүйесі де пайда болады. Сездермен сркін кдрым-қатынас жасау барысында бала өз бетімен сөйлем қүрастыра бастайды. Олар сөйлемдегі бастауышты немесе баяндауышты тастап кетеді, жіктеу есімдіктерін 3 жакден алмастырады. Әсіресе, олар сөйлсмдегі түрлаусыз мүшелерді жиі тастап кетеді[5,61-62]. Сөйлеу қызметі өзара байланысты екі формада көрінеді: 1) пікірлесінің сөзін түсініп тындау, 2) өз сөзі. Бүл ретте өз сезіне қарағанда пікірлесінің сөзін түсінуі жедел түрдс дамиды. Дауыстап сөйлеу негізіндс проблемалық жағдайлар тугызуға байланысты іштей сөйлеу қалыптасады [4,300]. А.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.А.Рубинштейннің зерттеулері көрсеткендей, баланың психикалық дамуында оның алдыңғы үрпакха жинақталған қоғамдық тәжірибе негіздерін игеруі үлксн роль атқарады. Бүл процесс қоршаған ортамен әңгімелесу және олармен бірге әрекет жасау нәтижесінде іске асады. Баланың қоршаған ортамен байланысы оның үлкендермен карым-қатынас жасауына қатысты болады. Сондықтан да "іс-әрекеттің субъектісі жскс бала ғана смсс, үлкендермен бірге әрекет жасаушы, яғни олармен қарым-қатынастағы бала болып табылады" [6, 9]. Анық дәлелденген нәрсе — өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ бала үйренуге қабілетті болып келеді. Бүған қоса, адам сресек кездегіге қарағанда жас ксзінде тез қабыддайды. Таным қызметінің қалыптасу процесін зерттеу барысында психологияға қатысты ойлау мен сөйлеудің қатысы, балалар ойлауының негізі - арнайы оқытудыіі бала ақыл-ойының даму бағытын анықтайтын жалпылаушы процесі қарастырылуы тиіс. А.С.Выготскийдің пікірінше, баланың білім мазмүнының калыптасу процесі оның мінез-қүлқы және ақыл-ойы дамуының бағытына байланысты анықталатын таным әрекеті арқылы іске асады. Баланың қоршаган ортамен, адамдармен қарым-қатынасы әсерінде қалыптасқан таным-түсінігі танымдық байланыстар жүйесін Қүрайды [7,28]. Демек, бала алғашқыда өзгс адамдардың іс-әрекетін үйлестіруші, реттеуші қызмстін атқара отырып, бірте-бірте өзінің де іс-әрекетін басқаруды үйренеді. Олай болса, срікті іс-әрекеттің негізі тіл арқылы адамдардың өзара сөйлесуінде жатыр. Ал сөйлесу өз іс-әрекеттерін басқара білу механизмінің негізін қүрайды. Баланың сөйлей білуге деген алғашқы талпынысы - оның дамуының бастапқы кезіндегі басты нәрСе. Ол үлкендердің сейлеген сөздерінен бірнсше мәртс қайталанатын белгілерді ептеп түсінс бастайды. Сөйтіп ол бер, мә, кеп т.б. сөздсрге түсінетін сияқты көрінеді. Ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек [2; 6-13], скі жастан бастап бала тілі күрт дамиды. Мсктеп жасына келген бала, ягни 6-7 жасар бала 3,5-4 мыңға жуық сөз біледі екен. Демек, ол тілдің бүкіл фонологиялық жүйесін түсінеді. Олай болса, өз бетінше сөйлемдер қүрастыра, өз ойын өзгеге түсіндіре, жсткізе алады [2; 6-13]. Зерттеулер көрсеткендей [2,35-38; 6,9-12; 7,28; 8,20; 9,9], түске, үлкендікке, заттың жай-күйіне байланысты ерекшеліктерді жас баланың естіп қабылдауынан гөрі, сол заттарды көріп, қолмен үстап барып, ажырата қабылдауы 10-12 есе тезірек іске асады да, бала жадында үзақ сақталады. Жалпылама "сөзге" қарагаңда, балаға сол зат, белгі, қүбылысты көрсету, оларды ажырата отырып көрссту арнайы үйретусіз-ақ тез қабылданады. Сөз жалпылама үғым болгандықтан, бала тсз арада озі қабыддаган сөздсрді белгілі бір топтарға бөле отырып меңгере бастайды (мысалы: биік, үшбүрыш, ащы т.б.). Баланың өз бстіншс меңгеруі алғашқыда әрине, қателесусіз жүрмейді. Табиғаттағы зат пен күбылыс арасындағы байланысты білдіретін сөздер (кеңістік, сан т.б.) сезімдік қабылдауга негізделеді де, балаға көрінбейтін болгандықтан, ол нәрселер мсн байланыстарды үлкендер түсіндірсді. яғни елестетеді [2; 6-8]. Бүларды түсінуте талпыну жәме тілдс қолдану баланың ойлау қабілетін дамытады. Сол секілді үлкендердің сезімдік, эмоциялық күйін білдіретін сөздер де балаға түсінікті бола бастайды да, балада да эстетика, адамгершілік туралы алгашқы түсінік қалыптасады. Балада алгашкы кездс өз шамасын байқап кәру қасиеті үлкендермсн, заттармен байланысқа түсу, яғни сөз арқылы жүзеге асады. Алғашқыда ол зат пен қүбылыстың аттары арқылы, ал кейінірек жіктеу есімдіктері арқылы, содан соң өзін басқа балалармен салыстыру арқылы жақсы және жаман қасиеттерді ажырата бастайды [9-10]. Сөздік қорын дамыту арқылы бала ертегі, өлен тындауға. он салуға, мәнерлі дс мәнді сөйлесуге бейімделе бастайды. Демек, баланың алғашқы даму сатысында оның физиологиялык және физикалық дамуы мен ойлау бслсенділігі үлкендердің жүйс.чі тәрбиелік жүмыстарына байланысты болады. Өмірдеп қүбылыстарды көру, есту арқылы бүл жаста бала психикасында үлксн өзгсрістер байқалады. Ол өзін қоршаған әлемді тек байқаушы ғана емсс, онда өзі әрекеггенуші де. Ол омірде әзі көрғен қүбылыстарды, үлкендердің сездері мен іс-орекеттерін ойын аркьілы ойпап, сол ойындарда 12 қолдана бастайды. Дұрыс үйымдастырылган ойындарда балаларда жақсы дагдылар кдлыптаса бастайды, ягни ойын - ойды дүрыс дамытады. Тск баланың ақыл-ой қызметін активтендіру және үйымдастыру нәтижесінде ғана білімді меңгсртугс болады. Н.А.Менчинскаяның пікірінше, "таным, танымның қалыптасуы өзара байланысты скі процестен түрады: білімді игеру және оны қолдану" [8,20]. Баланың екінші сигналдық жүйссі ретіндегі сөйлеуі бірінші сигналдарга қарағанда жетскші орында болады, екінші сигналдар огаи қызмет етеді. Ал сөздік қоры мен ойлау жүйесі нашар дамыған балалардың сөздік қоры, сөз байланыстары тек белгілі бір гана бағытта болады да, әр түрлі жагдайдың өзгеруінс қарамай, олардың жауаптары бір жақгы болады. Психикалық процестердің дамуындагы сөйлеудің (тілдің) ролі жайындағы келесі зерттеулер бүл саладагы зерттеулердің объектісінс жататын көптеген өзекті мәселелердің туындауына әкеледі [2,38]. Жоғарыда айтылғандардан шығатын қорытынды: балалар тілінің дамуы мен қалыптасуын зерттеу балалар психологиясы мси психолингвистиканың проблемаларын шешудс гана емес, сонымен қатар тілдің табиғаты жөніндегі аса маңызды теориялық мәселелерді талдау, зерттеу барысында да ерекшс маңызды. Әсіресс, бүл зерттеулср балалар тілі онтогенезін, ол арқылы тіддің лсксикалық. грамматикалық категорияларының фнлогенезін, оның фонологиялык жүйесін және мотін тудыру механизмдерін танып-білуде аса маңызды роль атқарады [9,9; 10,19-25]. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында балалардын сөйлеу тілін зерттеу психологтар мен тілші ғалымдар назарын әзіне аударды, балалар ойлауының, ой-өрісінің деңгейін білдіретін алғашқы жиілік сөздіктер пайда болды [ 11,225]. Батыс Еуропа психолинпшстикасына тән жасөспірімнің сөйлесу қызметінің қалыптасу процесін туа пайда болатын қүрылымга жатқызатын көзқарастарга қарсы шыга отырып, қазіргі тіліш галымдар мен психологтар бүл физиологиялық, лингвоментальдық қүрылымдар баланың сырткы ортамен байланысы, ягни элеуметтік әрекетінің нәтижесі екендігін көрсетті [12,113]. Адамның сөйлеу әрекеті, оның күрылымдық-типологиялык. ерекшеліктсрі жоғары лингвпстикалык шамалар лексикалык. морфологиялық, семантика-синтаксистік ерекшсліктер нотижссінлс қалыптасады. Элькониннің пікірінше, бала қызметінің барлық жағы мазмүны, формасы бойынша қоғамға байланысты, сондықтан бала ез өмірінің алғашқы күндерінен бастап қогамдық дене болып табылады. Оның адамзатқа тән мәдениеткс жстуі белсснді әрскетіне байланысты болады [13,9]. Баланың сөздік қоры сыртқы жағдайлармен, динамикалық әрекетпен сипатталады. Баланың жеке іс-әрекеттерінің күшсюі жонс өзге балалармсн кобірек араласуы оның оз жолдастарынан көргендері мен алган әсерін айту үшін монолог түріндс түсіндіру, айту кджеттілігін тудырады. Бүған қоса әрексттердің озара байланысуы, бір нәрсегс баға беру, бүйыру т.б. формасында да сөйлеуі үнемі даму устіндс болады. Мүның барлыгы балалардың сөздік қүрам мен тілдің грамматикалық қүрылысын интенсивті меңгеруіне әкеледі де, олардың созі бір-бірімен байланысты, жүйелі бола түседі [5,96]. Мектепке дейінгі кезеңдс балалардың практикалық іс-әрекеттерін жоспарлау мен бағыттау, реттеуге негізделген сөйлеудің жаңаша қызметтері қалыптасады [15,31]. Міне, сондықтан да ауызша тілді меңгерудің жүйесіз түрінен мектепте морфология мен лексиканы үйретудің жүйелі тәсілдеріне көшу үшін мектеп окулықгарындағы мәтіндердің сөздігіне мүмкіндігінше тілімізде жиі және сирек қолданылатын жаңа мәнгс ие сөздерді сүрыптап ала білудің айрықша маңызы бар [14,39]. Бул мақсаттарды шсшу үшін, алдын-ала 6-10 жас аралығындагы балалар тілінің лексикасы мен морфологиясын, сонымсн қатар балалар тілі дамуының көзі болып табылатын балаларға арпалған оқулықтар мен көрксм шығармаларды лингвостатистикалық әдіспен зерттеу қажет [16; 17]. Тілдің синтаксисі мен семантикасына квантитативтік әдістер қолдануда көптеген қиындықгар бар: біріншіден, өте үлксн мөлшердегі сөз, сөз тіркестерінің жиыны қажет, екіншіден, мәтіндердсгі соз тіркестерін кдрастыруда жекелеген киыидықтар туындамай қоймайды [16,9]. Сондыкхан да зерттеуімізде негізінен балалар тілінің лексикалық және морфологиялық ерекшеліктеріне токталмақпыз. Балалар тіліндс. олардың танымдық, ойлау жүйесінің дамуында, қоршаған ортаның беймәлім қүбылыстарын тануында атауыш сездер мен түракты тіркестер айрықша маңызға ис болса, зат есімдер өзге грамматикалык категорияларға қарағанда ерекше қызмет атқарады [17,17]. Осыдан барып мектепте тілдің, сөйлеудің оқып-үйрену объектісі ретінде қарастырылуы ерекше маңызды екендігі шығады. Себебі, балалар онда "сөйлеудің сез бен сойлемнен, создің дыбыс пен буындардан түратындыгын оқып-үйренедГ [18,191]. Осыларды нақтылы аГіқындау үшін балалар тілін квантитатіштік әдіспен зерттеу - олардыц лексика-грамматикалык срекшеліктерін ашуда, сонымен қатар бастауыш білім беру ксзіндс оларга берілуғе тиісті материалдың сандык жоне сапалық ерекшеліктерін аныктай отырып, алынған зерттеу нәтижелерін көркем әдебиет псн публицистикалық жанрдағы үлгілермен салыстыру арқылы тілді меңгертудің кейбір тиімді әдіс-тәсілдерін қолдануда аса маңызды. Бүл орайда алдымсн зерттеу нысаны ретіндегі БСО мәтіндерінің 14 қурастырылу, зерттелу тарихына тоқтала ксткен жөн. Қазақ тіл білімі тілді 0КУ пәні рстіндс оқытудан, оган кджстті оқулықтар мсн оку қүралдарын жазудан басталады. Қазақ тілінде оқытатын мектеп ашып, оқулық жазу ісі XX ғасырдың алгашқы 10-15 жылдарынан бастап едәуір жандана түсті. Бүл кезде қазақ зиялыларының әмбебап дарынды және қогамдық-саяси белсенділігі күшті, куатты шоғыры калыптасқан сді. Көпшілігі алғашқы қадамдарын мүғалімдіктел бастаған, ағарту ісіне өте бейім кісілер-тін. Олар халықтың болашағын, тәуелсіздіктің тагдырын жас үрпақгы оқытып, оларға жаңаша білім, тәрбие беретін үлттық мектеппен байланыстыра қарастырды. Батыс Еуропаның қайта өрлеу дәуірін еске түсіретін қазақ топырағыңдағы ояну кезеңінің ең көрнекті кемел түлғасы Ахмет Байтүрсынов болды. Терең де ауқымды ойлайтын бүл кореген кісі Абай "шөлдеген" төте окуға жол салып, орыстандыруға бастайтын орыс графикасын емес, "дінмен. біргс келген жазуды", яғни ділімізге жақын жазуды реформалады. Оныц емлесін - дүрыс жазу ережелерін жасады [1,19]. Сөйтіп жадаша оқып, жазуға кең жол ашқан араб алфавиті негізіндегі төл жазуымыз дүниеге кслді. Ғүлама ғалым мектсп - оқу таза ана тіліндс жүрстін үлттык. мектеп болу керек, ондағы оқу мазмүны халықтың ділімен, бағзыдан бірге жасасып кслс жатқан салт-дәстүр, тәрбие жол-жосынымен, бостандыққа үмтылған мақсат-мүраттарымен етене қабысып жатуы, заманауи білім беруі керек деп қарады. Оның түңғыіл басылымы 1910 жылы жарық көрген Әліппесі мен 1912-1914 жылдары басылып шыққан "Оку кітаптарында'1 жоғарыда аталған талаптар басшылыққа алынған. Сөз болыгі отырған кезеңде I және II басқышты бастауыш мектептер саны көбейе түсті. Оларға арналған сауат ашу қүралдары мен оқу кітаптарынан басқа да оқулықтар жазыла бастады. Солардың ішіндегі бір елеулісі — белғілі қоғам қайраткері, атақты ақын жонс жазушы Міржақып Дулатовтың 1 және II басқыш сыныптарға арналған "Есеп кітабы" деп аталатын окулығы. Олар Қазан теңкерісіне дейін де, одан кейін дс талай рет қайта басылды [1,19]. А.Байтүрсыновтың "Тіл қүрал" дсп аталатын окулығы 1914 жылы Орынборда басылып шықты. Осыдан кейінгі жылдары басылып шыққан "Тіл қүралы" (2 жылдык), "Тіл қүралы" (3 жылдық) деп аталатын оқулықтардың алғашқысы (1 жылдық) фонетика, графика, орфография мәселелеріне арналса, 2 жылдығы морфологияға, 3 жылдығы синтаксиске арналды. Осы арқылы А.Байтүрсынов түңғыш рет қазақ тіліндс окулықтар жазып, лингвистикалық терминдер Қалыптастырды [19,141]. 30 жылдардың алгашқы жартысында С.Аманжоловтың басшылығымен "Төрт жылдық тіл кітабы", Телжан Шонановтыц 15 авторлыгымен "Үш жылдық оқу кітабы" дегсндер жарық көрді [20, 171]- Кдзақ тілінен орта мектепке арналған туңгыш оқулық Қ.Жүбановтың авторлыгымсн 1936 жылы шықты [21,20]. Бүл сңбек оқулық дсп атшіганымен, қазақ тілі гылыми фонетикасының бсрік негізі болып табылуымсн дс қүнды. Қ.Жүбанов мүнда "сөз" дегснді лексикалық түлга мәнінде дс қолданады. Осыган қараганда, автор "сөз" дсгенді отс ксң магынада, қазіргі лингвистикада қолданылатын "мәтін материалы"дегсн мағынада да түсінетіні байқалады [20,48]. Отызыншы жылдардың алғашқы кезеңінде С.Аманжолов орта мектепке арналған "Кдзақ тілінің грамматикасын" жазды. Осыдан кейінгі жыддары оқулыктар І.Кеңесбаев пен С.Жиенбаевтың, А.Ыскдқов пен К.Ахановтың авторлығымен шығып түрды. Сондықтан да окулықтар мен оқу қүралдарын жазу тәжірибесінде А.Байтүрсынов пен жоғарыда аталған ғалымдардың еңбегін айта кеткен жөн. Соз еткелі отырған мектеп оқулыкхары - осы ғалымдар жазған еңбектердің негізінде өңделіп, толықтырылган, қалыптасқан грамматикалық ерсжслері бар, 30 жылдардан бері қарай қайталанып басылып кслс жатқан грамматикалық оқулықтар. 40-50 жылдар жекслсгсн пондер бойынша балаға білімді игерту жолдарына бағытталған көптеген зерттеулермен белгілі (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьсв т.б.). Бүл зерттеулерде әр түрлі білі.м мазмүны мен оқыту одістерінің балалардың психикалық даму ерекшеліктеріне әсері анықталды [8,53]. 50-60 жылдарда алдыңғы орынға оқыту әдістері мен оку процссіне жаңа, күрделірек мазмүн беру арқылі)і балалардың таным қызметін кеңейту, жетілдіріп дамыту міндеттері шықты. Зсрттеу әдістері де өзгсрді: түтас сыныптармсн эксперименітер жасау басталды. Мүндай оқытудың алғашқысы білім мен дағдыны жстілдіру процесімен байланысты сыныптағы орындалатын жүмыстардың үрдісін жылдамдатып, жетіддіруге қатысты болды. Мысалы, Д.Эльконин жазбаша тіл ауызша сөйлеуден қызметі, қолданылу ерекшеліғіне ғана емес, ішкі қүрылымының қалыптасуы жөнінен де ерекшеленстінін, оның түрлі жағдайларға тәуелді смес екендігін, баланың ауызша сөйлеуіне қарағанда ерікті екендігін дәлелдеу үшін өзішң зерттеулерін бастауыш сынып оқушыларының жазбаша тілінс, оның қалыптасу кезендеріне сойкес қүрды. Ол жазбапіа тілді пікірлссудің, ойды қалыптастырудың ерекше тәсілі ретіндс түсінгісі келді және. оның грамматикалық формаларға емес, психологиялық күйғе кдлай осер ететінін зерттеді [7,17]. Ьастауыщ сынып оқушыларында жазба тілді қшіыитастыруда ерскше маңызды сркін сөйлеудің негізгі мүмкіндіктсрі кошіру мен жаздыртуда емес, сркін хат жазуға үйрету екендігін көрсстті. Оның ойынша, жазбаша тіл ойды тэртіпке, жүйсгс келтіреді, баланың оп тасқындарыц реітеп, оны ауыспалы мағынада бере білуге үйрстеді. Бр баланың ойды реттсп бсре алуы оның пікірлесу, жагдайга бейімделу қабілетінің кдлыптасу мүмкіндігі бар-жоқтыгына байланысты. Ал окушылардың жазбаша тілдің психологиялық механизмдсрін меңгеру срскшсліктеріне қарай, олардың ауызша тілі яе икемді әрі еркін бола түседі. Мектептегі сөйлеу мәдениетін кдлыптастырып, дамыту балалардың сабақтағы оку әрекетін дүрыс үйымдастыруға байланысты десек, бүл өз кезегінде оқыту мазмұнынан туындайды. Сондықтан да өз зерттеуіміздегі "балалар тілі" деген тіркестің БСО мәтіндеріндегі сөз формасы мен сөйлемдердін, балалар тілі арқылы қолданысқа түсетіндігін, мектептегі оқьіту барысында бүл сездерді олардың толық меңгеретіндігін есепке ала отырып алынған тіркес екендігіне назар аудартқымыз келеді. Балалар тілін, олардың сөйлеу қызметін зерттеу тілшілср мен психологтарды әсіресе XX ғасырдың басывда көбірек қызықтыра бастады. Осы кезеңде түрлі жастағы балалар тілін статистикалық әдіс-тәсілдермен зерттеуге арналған алғашқы ғылыми ізденістер пайда болды. Атап айтқанда, Н.А.Рыбников, А.Н.Гвоздев, Э.Штейнфельдт, А.Люблинская, М.Р.Львов т.б. балалар тілін квантитативтік әдіспен зерттеушілердің алғашқы өкілдері болса, К,.Молдабск 70 жылдардағы БСО мен Б[ мәтіндерін лингвостатистикалык әдіспен зерттеу арқылы балалар тілінің даму динамикасын анықтауға біраз еңбек сіңірді. Зерттеуде БСО мсн Б| мәтіндеріндегі сөз қолданыстардың игерілу, меңгерілу шамасын анықтау мақсатында қала жонс дала мектептерінде арнайы эксперименттер жүргізш, зерттеу нәтижелерін лингвостатистикалық әдіспен зерттеу аркылы алынған қорытындылармен салыстыра отырып, мектеп оқулықтарындағы мәтіндердің оқушылардың сөздік қорын кеңейту мсн байыту мақсатындағы қызметіне лайықты бағалар берілген. Жоғарыда арітылған мәселелерді ескере отырып, осы зерттеулерді әрі қарай толықтыру мақсатында мына төмендегі жайттарды анықтауды жүмысымыздың срекше маңызды мәселесі деп есептейміз: Мектептеғі оқытудың алғашқы кезеңіндегі бала тілінің дамуы, меңгерілген лексиканың сандық жоне сапалық ерекшеліктері [22,27: 23,39; 24]. Ауызша тілді меңгерудің жүйесіз, ретсіз түрінен мектепке морфология мен лексиканы оқып-үйренудің жүйеленген үлгілеріне көшу [9; 17,16; 26]. 3. Сездік қордағы лексикалық единицалардың синонимдік қатарын толықтыру жоне меңгерілген лексиканың семантикасын және экспрессивтік мәндегі сөздердің мағыналарын үғыну [22; 23, 38]. 4. Оқып-үйренуге арналған минимум сездіктерге тілімізде жиі кездесетін және жаңа монғе ис сездерді сүрыптап ала білу (25,11-24; 27,95-97; 28,132-137]. Қазіргі тіл білімінің даму тожірибссі корсетксндсй, тілдіц түрлі топтарының лексикасы мсн морфологиясын салыстыруға және оның нәтижелерін алуга жагдай тугызатын мәтіннің квантитативтік одісініц ерекзле тиімді түрі: жиілік сөздік, алфавитті-жиілік сөздік жонс кері алфавитті-жиілік сөздіктер алу болып табылады. Бүл сөздіктер аркылы БСО мәтіндерінің тілін тілдің басқа түрлі салаларымен салыстыруға және квантитативтік әдіс арқылы алынған БСО мәтіндеріндегі сөз қолданыстарды аныктап, алынған зерттеу нәтижелеріне сүйсне отырып, окушыларға ана тілді меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдерін қолдануға болады. у\ ^_ Бастауыш сынып окулықгарының лексикалық жүйесін зерттеуде статистикалық әдісті қолдану Қазіргі таңдағы гылым адам мен оны қоршаған ортаны танып-білуде түрлі әдістер мен тәсілдерді қолданып отырғаны белгілі. Біздің сезім мүшелеріміз бсн қарапайым бақылау қүралдары арқылы қабыдцауға, тануға болатын нысаналар мен қүбылыстарга тікелей бақылау әдістері қолданылады. Тіл білімінде негізінен осы әдістер дыбыстар мен фонемалардың, сөздер мен сөз тіркестерінің қүрылымы мен өзгерістерін бақылауда жгіі пайдаланылады [29,15]. Бірақ қазіргі зерттеушілер тікелей бақылауга қиындық келтірген нысаналар мсн олардың жиынына жиі кездесуде. Оның басты себептері зерттеуге негіз етіп алынған нысананың қиын да күрделі ішкі қүрылымы жонс адамның миы мен сезім органдарының шектеулі мүмкіндіктері болып саналады. Мысалы, кейбір зерттеу нысаналарының өтс кішкенс немесе шамадан тыс үлкендігінен оларды тікелей бақылау қиындық туғызбай қоймайды. Сол сиякты лингвистикалық қүбылыстарда да өте күрделі, біртүтас орі көзге анық байқалмайтын болғандықтан қарапайым түрде бақылауға алу қиын. Біздің зерттеу нысанамыз да (БСО мен БӘ) осындай күрделі әрі көлемді болып саналатындықтан, бүл нысананы тікелей бақылауға алудан бас тартуға мәжбүр боламыз да, қосымша әдіс-тәсілдерді, мысалы, тікелей бақылау мен зерттеуге нысананың езі емес, оның моделі негізғе алынатын модельдеу әдісін қолданамыз. Модель дсп - қүрылымы мен қызметі жағынан түпнүсқаны елестететін немесе қайталайтын нысаналар жүйссін айтамыз. Қолданбалы лингвистикада мәтінді талдау жәнс жинақтау алгоритмдерін қүруда модельдсу әдісі неғізгі одістің бірі болып табылады [30,16]. Модельдер түпнүсқаның ішкі қүры.пымын зерттеу және анықтау мақсатында, сонымен бірге оның қалыптасуы мен дамуын түсіндіру үшш қолданылады. Зерттеуімізде квантитативті-лингвистикалық юдельдеу әдісін қолданамыз. Модельдің түрін анықтау мен оны қүру 18 барьісында төмендегі жалпы срежслер қатаң сакталуы тиіс: Модель - объективті дүнисні аналогия жолымсн бсйнелеудің ерекше түрі болып табылады (модсль - зсрттелетін нысананың көшірмесі емсс, аналогиясы) [16,30]. Модель түпнүскдга кдрағанда күрделі болмауы, ал оны қолдану нысананы зерттеудің басқа әдіс-тәсіддерімен салыстырганда уақыт пен күшті үнемдейтіндей болуы кджст [29,7]. Модель түрлі нысаналарды бейнелеп, түсіндіругс мүмкіндік беретін жан-жақты әрі жалпылама сипатқа ис болуы тиіс. Модель деп - жасалынған эксперимент үшін ерекше маңызға ие түпнүсқаның өзіндік белгілсрі мен қасиеттерін көрсете және түсіндіре алатын болуы тиіс [29,8]. Зерттеу барысында 1950-2000 жылдардағы БСО мәтіндеріне жасалынған статистикалық мәліметтерге сүйенетін боламыз. Ол үшін зерттеуге негіз стіп алынған нысана мен оның моделі арасындағы сәйкестікті, яғни сәйкестілік коэффициентін анықтап алу керек [16,31]. Мүны лексикалық бірліктсрдің (белгіленген мәтін колеміндс) жиілік сөздік (ЖС), алфавитті-жиілік создік (АЖС) және кері алфавитті-жиілік сөздіктерін (КАЖС) алу жолымен орындауга болады [31,10]. Бүл сөздіктер зерттеуге негізге алынған 50 ж. БСО мәтіндері мен онымен салыстырылатын 1970-2000 жылдардағы БСО және БӘ мәтіндерінің квантитативті моделі рстіндс біздің тікелей баьдылауымыздан тысқары түпнүсқаныц немесе нысананың орнына қарастырылады. Бүл үшін алдымен зерттеуге кджетті мәтін көлемін анықгап алуымыз керек. Сөздің жиілік тізімін жасауга кірісксн зерттеуші ең аддымен жеткілікті мөлшердегі мәтін колсмін анықтап алуы тиіс. Тандама көлемін анықтау - лингвостатистиканың сң маңызды мәселелерінің бірі. Кджетті, мүмкін болатын бүл мотін колсмі іске асу мүмкіндіктерін есепке алғандағы статистика теориясының талаптары негізінде анықталады. Тандама мәтініне жүргізілген зсрттсулер нәтижесінде анықталған зандылықтардаи туындайтын қорытындылар түтас мәтіннің заңдылыкхары жайлы түжырымдар жасауға мүмкіндік береді [32,54]. Лингвостатистикада сенімділіктің бслгілі бір шамаларында статистикалық мәндерді бағалауға жоне жиілік сөздіктіц бірліктсрі үшін қажетті жсткілікті мөлшердегі жпын колсмін анықтауға мүмкіндік беретін мысалдар аз емес [32.55]. Лингвостатистикалық зерттеулерде қажстгі таңдама көлемін аныктау үшін моделі таңдалған мәтіннің статистикалық жағынан -еншді мөлшердегі сөздігін алу қажст болган жагдайда зерттеуге алынған таңдама көлемі жайында алдын-ала мағлүмат алуға, оны ағалауға мүмкіндік беретін қатынасты қатслік шамасын анықтау одісш қолданамыз [33,294-301]. 19 Бірақ бүл жсрдс зсрттеушілср тарапынан линпзистикалық таңдаманың критерийлсрі жөнінде нақтылы бір үйгарымдар болмағанын айта кеткен жон. Сондықтам да создіктің көлемі тӨңірегінде мәсслс қозгалган жағдайда кейдс сөздікті күрастырушының мүмкіндігінс, ксйдс бүрынгы зерттеулердің тәжірибесіне сүйену дагдыга айналды. Лингвостатистикалық зерттеулердс үсынылып келген "жаңаша" әдістер прагматикалық талаптардан туындайды. Сонымен бірге қайсыбір математикалық аппараттарды қолданудан талаитың кдтаңдығы оншалықты осс қоймайды, сондык^ан да зсрттеудің өзін-өзі анықтауының айқын дәлелденген критерийі баскд жиілік сөздіктердің жиынымен салыстыру болып саналады [34,19]. Бүған қоса қатынасты қатслік шамасын аныктау әдісінің талабы қатаңдау болғандықтан, зерттеушілер көбінесс өзге одістерді кдлайды [34-41]. Енді мәтіннің салыстырмалы түрдегі сенімді моделін қүру үшін алынған зерттеу нәтижелерін бағалауға мүмкіндік беретін ықтималды статистикалық аппарат - қатынасты қателік шамасын анықтау одісін қодданып көрейік [25,208]. Алынған нәтижелердің сенімділігі сц аддымен зерттсу қорытындысында алынған абсолютті жәнс қатынасты қателіктергс байланысты анықталады [36,89]. Абсолютті қателік ретіндс Р-р айырмасы саналады, бүл жердегі Р - нсгізғі жиындағы жиілік болса, р - тандамадағы жиілік. Қатынасты қатслік —- арқылы анықталады [26,54-55]. Бүдан шығатын қорытынды, таңдама (М) көлемі неғүрлым аз болса, абсолютті және қатынасты қателік соғүрлым көп болады және керісіншс. Сондықтан да сгер жиілік бслгілі болса, онда жіберілуі мүмкін қателіктерді ескеріп, тандама көлемін анықтауга болады. Қатымасты жиіліктің берідген мөлшерге қатысты ыктималдығынан ауытқу жағдайындағы мүмкіндігін анықтау үшін математикалық статистикаға ендірілген теңсіздікті қолданып көрейік [33,294-301]. жүктеу/скачать 1.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|