Дипломдық жоба Маңғыстау облысындағы аргоөнеркәсіп саланың мәселелерін кешенді зерттеуге арналған
АГРОӨНЕРКӘСІП САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖҮЙЕЛЕУ ЖӘНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
жүктеу/скачать 419.97 Kb.
|
| АГРОӨНЕРКӘСІП САЛАСЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖҮЙЕЛЕУ ЖӘНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіп саланың заманауи жағдайына талдау жасау Қазақстан Республикасы аумағы бойынша әлемде тоғызыншы орынды ие болса, ал жан басына шаққандағы егістік жерлердің алаңы бойынша әлемде екінші орынды иеленеді. Ауыл шаруашылығында елдің жалпы ішкі өнімінің (ЖІӨ) шамамен 5%-ы жасалады. 2017 жылы ауыл халқының саны республика халқының 42% болған. Ауыл шаруашылығында елдегі жалпы халық санының 15,5%-ы жұмыс жасайды. Ауыл шаруашылығы жалпы өнімі – 3 615 817,8 млн. теңге (ағымдағы бағамен), ол 2014 жылғы көрсеткіш деңгейінен 1,5 есе жоғары және 2018 ж. деңгейінен 80% көп. 2020 жылы Қазақстанда 1 994 732,1 млн. теңгенің өсімдік шаруашылығы өнімдері өндірілген немесе 2019 жыл деңгейімен салыстырғанда 113,8%, мал шаруашылығы өнімдері – тиісінше 1 611 677,9 млн. теңге немесе 103,8% (Кесте 2). Кесте 2 - ҚР ауыл шаруашылығының даму көрсеткіштер серпіні
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай, 2017-2020 жылдар аралығында халық саны артып отырғанымен ауыл халқының жалпы халықтан үлесі керісінше 43,2 проценттен 42,0 процентке дейін төмендегенін көріп отырмыз. Бірақта ауыл халқының бір адам басына шаққандағы ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі (118,0%) мен бір жұмысшыға шаққандағы ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 225,5 мың теңгеден 327 мың теңгеге дейін артқанын көреміз. Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіп кешенінің соңғы жылдардағы қызметінің серпініне тоқталатын болсақ, ол төмендегі кестеде берілген (Кесте 3). Кесте 3 – Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіп кешенінің 2017-2020 жылдар аралығындағы қызметінің серпіні
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай, азық-түлік өнімдері өндірісінің жалпы қосылған құны нақты мәнде өткен жылға пайызбен салыстырғанда, жыл сайын өсім болғаны көрініп тұр. Тек 2019 жылы ғана нақты мәнде өткен жылға пайызбен салыстырғанда 97,7% болған. Ал 2020 жылды 2019 жылға пайызбен есептегенде азық-түлік өнімдері өндірісінің жалпы қосылған құны небары 100,3%-ға артқанын көріп отырмыз. Азық-түлік өнімдері өндірісінің номиналды мәндегі жалпы қосылған құны, 2020 жылды 2017 жылмен салыстырғанда 4,8%-ға төмендегенін көріп отырмыз. Ал агроөнеркәсіп кешеніндегі кәсіпорындардың қызметкерлерінің нақты саны 2017 жылдан 2020 жыл аралығында 2 есеге жуық артқан, сәйкесінше аталмыш саладағы еңбек өнімділігі де 2 есеге жуық артқан (113,3-243,2%). Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіп кешеніндегі кәсіпорындардың (ұйымдардың) қызметкерлерінің нақты санын өңірлер арасында қарастырайық (Кесте 4). Кесте 4 – Агроөнеркәсіп кешеніндегі кәсіпорындардың (ұйымдардың) қызметкерлерінің нақты саны мың адам
Кестеден көріп отырғанымыздай, еліміздегі агроөнеркәсіп кешеніндегі кәсіпорындардың (ұйымдардың) қызметкерлерінің нақты саны республика бойынша жылдан-жылға төмендеп отырғаны көрініп тұр. Егерде 2020 жылғы мәліметтерді 2017 жылмен салыстыратын болсақ, онда жоғарыдағы кестенің соңғы бағаныныда көрініп тұрғандай Қазақстан Республикасының барлық өңірлерінде дерлік көрсеткіштердің төмендегенін көріп отырмыз. Тек Алматы, Атырау және Қызылорда облыстарында ғана едеуір өсу байқалады. Ал Жамбыл және Маңғыстау облыстарында 2020 жылғы мәліметтерді 2017 жылмен салыстыратын бұл көрсеткіштер тым төмен. Енді ұлттық экономикамыздың агроөнеркәсіп кешеніндегі бір адамға шаққандағы еңбек өнімділігінің көлемін мың АҚШ долларымен есептеп көрейік (Кесте 5). Кесте 5 – Агроөнеркәсіп кешенінің өндіріс саласындағы еңбек өнімділігі мың АҚШ доллар/адам
Кестеден көріп отырғанымыздай, агроөнеркәсіп кешенінің өндіріс саласындағы бір адамға шаққандағы еңбек өнімділігі 2020 жылды 2017 жылмен салыстырғанды 7 есеге артқан. Өңірлер арасында бір адамға шаққандағы ең жоғары еңбек өнімділігі 2020 жылдың мәліметтері бойынша Жамбыл (81,1 мың АҚШ доллары), Қостанай (31,3 мың АҚШ доллары) және Алматы (29,7 мың АҚШ доллары) облыстарына тән. Керісінше бір адам басына шаққандағы ең төменгі еңбек өнімділігі Атырау (2,2 мың АҚШ доллары), Маңғыстау (13,7 мың АҚШ доллары) және Қызылорда (14,6 мың АҚШ доллары) облыстарында байқалады. Ұлттық экономикамыздың агроөнеркәсіп кешеніндегі тамақ өндірісі саласындағы бір адамға шаққандағы еңбек өнімділігінің көлемін нақты мәнде өткен жылға пайызбен есептеп көрейік (Кесте 6). Кесте 6 – Агроөнеркәсіп кешенінің тамақ өндірісі саласындағы еңбек өнімділігі нақты мәнде өткен жылға, %-бен
Жоғарыдағы кестеден көрініп тұрғандай, 2017 жыл мен 2020 жылдар аралығындағы агроөнеркәсіп кешенінің тамақ өндірісі саласындағы еңбек өнімділігін Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша салыстырмалы динамикасын қарастыратын болсақ, онда барлық облыстарда дерлік аталмыш көрсеткіштің артып келе жатқандығы байқалады. Ал 2020 жылдың көрсеткіштерін 2017 жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда кейбір облыстардағы өсу еселеп көтерілгенін көруге болады, атап айтсақ ол: Жамбыл облысы 7 еседей, Қызылорда облысы 8 еседей, Маңғыстау облысы 3,8 еседей және Павлодар облыстары 3,7 есеге артқан. Енді 2017 жыл мен 2020 жылдар аралығындағы Қазақстан Республикасында халықты тамақ өнімдерін өндіру көлемімен қамтамасыз ету динамикасын қарастырайық (Кесте 7). Кесте 7 – Қазақстан Республикасы тамақ өнімдерін өндіру көлемі мың теңге
Жоғарыдағы кестеден көрініп тұрғандай, Қазақстан Республикасында тамақ өнімдерін өндіру көлемі біртекті дамып келе жатыр деп айтуға болмайды. 2020 жылдың мәліметтерін 2019 жылмен салыстырғанда Маңғыстау облысының тамақ өнімдерін өндіру көлемі 13,5%-ке (86,5%), Батыс Қазақстан облысыныкі 4,3%-ке (95,7%), Атырау облысы 3,1%-ке (96,9%) төмендеген. Ал тамақ өнімдерін өндіру көлемінің динамикасын 2020 жылдың көрсеткіштерін 2017 жылдың сәйкес көрсеткіштерімен салыстыратын болсақ, Атырау (63,3%), Батыс Қазақстан (97,0%) және Оңтүстік Қазақстан (98,9%) облыстарынан басқа өңірлердің барлығында өсу байқалады. ҚР статистика Комитетінің мәліметтері бойынша ауыл шаруашылығы өндірісінде 2,4 млн адам жұмыс істейді, шамамен 1,8 млн адам жеке қосалқы шаруашылықтарда (өз табыстарын арттыру үшін). Демек, ауыл шаруашылығы мен АӨК-нің жұмыс жасау тиімділігін арттыру тек экономикалық емес, әлеуметтік мәні де бар мәселе. Жалпы экономикалық дағдарыс республикада гиперинфляцияның пайда болуына себеп болды, халықтың төлем қабілеті бар сұранысын төмендетті, экономикалық байланыстарды үзді, өзара төлемдерді ауырлатты және жалпы ауыл шаруашылығын құлдыратты. Егер 1991 жылы ауыл шаруашылығының ЖІӨ үлесі 34% болса, 2016 ж. – 8,1%, 2017 ж. – 7,8% болды. Қазақстан АӨК-і кәсіпорындарын жекешелендіру, нарықтық механизмнің қалыптасуы және дамуы, деңгейлес байланыстардың кеңеюі ресурстық қамтамасыз ету тәртібін, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіріс, дайындау, сақтау, қайта өңдеу және сату салаларындағы серіктестер арасындағы өзара қарым-қатынастарын өзгертуге алып келді. Дәйектіліксіз, ойластырылмай жүргізілген жекешелендіру колхоздар мен совхоздардың жойылып кетуіне себеп болды. Олардың орнына көптеген қуаттары аз шаруа қожалықтары келді. Қазақстан АӨК-дегі дайындау, қайта өңдеу және басқа да кәсіпорындар жеке адамдардың иелігіне берілді. Жаңа меншік иелері ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау және қайта өңдеудің жергілікті монополистері болып шыға келді. АӨК кәсіпорына қызмет көрсету де жеке тұлғалардың қолына өтті. Экономикалық дағдарыс жағдайында, өміршеңдігін сақтап қалу мақсатында сатып алу бағаларын және көрсетілетін қызметтерге тарифтерді қайта қарап, жоғарылатып жіберді. Шаруаларға өздері өндірген өнімдерін дайындаушыларда сақтау және қайта өңдеу пайдасыз болды. Соның нәтижесінде жеткізілім көлемдері қысқарып кетті. Дайындау және қайта өңдеу кәсіпорындарының өндірістік қуаттары 40-50%-ға ғана қамтылып отырғанда ауылдық тауарөндірушілер өз өнімдерін өткізетін балама жолдар іздестірумен болды. Олар өздері ауыл шаруашылық өнімдерін өңдейтін цехтар салды, бірақ олардың тиімділігі мамандандырылған кәсіпорындарға қарағанда әлдеқайда төмен. Бірқатар авторлар Қазақстан ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін шағын шаруа (фермер) қожалықтарын қалыптастыру арқылы арттырудың болашағы жоқ екенін көрсетіп жүр. Біз сол авторлармен келісеміз – экономикалық дамыған елдердің шаруашылық тәжірибесін жинақтау осының айғағы. Мысалы, АҚШ-та небәрі 65 мың ірі фермалар (жалпы санынан 3,1%), олар агромәдениеттің инновациялық тәсілдерін, қазіргі техника мен технологияларды кеңінен қолданып жүр. Айта кететін бір маңызды мәселе, сол 65 мың фермалар 15% алаңды иелене отырып (бір шаруашылыққа 1,2 мың га), барлық жұмсалып жатқан ресурстардың 40%-ын пайдаланады, нарыққа 45% ауыл шаруашылығы өнімдерін шығарады, таза фермерлік табыстың 67,3%-ын алады. Солармен қатар істеп жүрген 1,3 млн. шағын фермалар (жалпы санынан 63%) барлық жер ауданының 17%-ын иеленеді (орташа бір шаруашылққа 67 га), сатып алынған ресурстардың 8,5%-ын пайдаланады. Нарыққа небәрі 3,5% тауарлы ауыл шаруашылық өнім шығарады. Олар ірі фермаларға қарағанда жерді және техниканы 4 есе, жұмыс күшін 7 есе нашар пайдаланады. Оның үстіне 3,4 млрд. долл. зиянмен жұмыс істеп отыр. Міне, жоғарыдағы майда шаруашылықтармен Қазақстан экономикасын көтере алмаймыз деп жүрген авторлардың пікірін қолдайтынымыздың негізі осында жатыр. Бағаны ырықтандыру нәтижесінде ауыл шаруашылығы өнімдері мен өнеркәсіптік өнімдер арасындағы баға теңсіздігі шарықтап кетті. Егер 2014 ж. ауыл шаруашылық тауарөндірушілер 1 т дизель отынына 1,3 т бидай берген болса, 2017 ж. – 5 т. бидай беріп отыр. Сондай-ақ 1 тракторға – 50 - 122 т, 1 бидай жинайтын комбайнға – 110-190 т бидайды коммерциялық құрылымдарға беруде [86]. Бұл АӨК кәсіпорындарын өндіріс құралдарымен қамтамасыз етілуін нашарлатып жіберді, олардың дамуы сөз қозғаудың қажеті де жоқ. Заңды және жеке тұлғалардың төлем қаражаттарының жетіспеуі ауылдық жерлерде өсімдік және мал шаруашылықтары өнімдерін заттай алмастырудың көбеюіне алып келді. Соның арқасында ет, сүт, ұн-жарма және мал азығы өнеркәсібі кәсіпорындарына шикізат жетіспей отыр. Бартерлік мәмілелердің көбеюі ауыл шаруашылық өнімдерінің көтерме сауда нарықтарын дамытуға кедергі болуда. Ауылда мал мен құсты сату олардың мынадай құрылымын қалыптастырды: а) ШҚ халыққа қоғамдық тамақтану жүйесі арқылы сату – 36,5%; б) бартерлік мәмілелер – 33,2%; в) дайындау ұйымдарына сату – 15,8%; г) өздерінің дүкендері арқылы рынокта сату – 7,2%. Астық дақылдарын сату жолдарының құрылымы: а) бартерлік мәміле – 48,5%; б) дайындау ұйымдарына сату – 19,6%; в) қоғамдық тамақтану жүйесі арқылы – 18,2%; г) өздерінің дүкендері арқылы рынокта сату – 3,8% [87]. Сүт сатудың нарықтық бағыты да жеткілікті дамымай отыр. Республика АӨК-ін реформалау жылдарында дайындау ұйымдарына сүт сатудың үлесі төмендеп кеткені атап көрсетілген – оның көлемі 2,6 есе төмендеді. Ал сүтті бартер арқылы сату – 2,4 есеге артып отыр. Сүтті тікелей халыққа сату – 1,8 есеге көбейді. Сүтті бартер арқылы сатудың жоғары үлесі Солтүстік Қазақстанда қалыптасты, бұл көрсеткіш орташа республика көрсеткішінен 1,5 есе жоғары. Сүтті рынокта сату көлемі артып келеді (шикі сүт ), бұл сүттің құрамдас бөліктерін тиімсіз пайдалануға, әсіресе сүт белогын алып келді. Әрине, бұл каналдағы бағалар жоғары, орташа республика деңгейінен 18% жоғары. Мұндай бағалар тауарөндірушілерге өндірісті рентабельді жүргізуге мүмкіндік береді. Сүт сату барысында ең төменгі баға бартерлік мәміледе қалыптасты, рыноктағы бағадан 22% төмен. Демек бұл каналдар арқылы сүт сату көлемі азайып келеді. АӨК-дегі экономикалық байланыстарының үзілуі, ауылдық тауар өндірушілері мен қайта өңдеу өнеркәсібі арасындағы шарттар арқылы қатынастардың өзгеруі, шикізаттың қайта өңдеу кәсіпорындарына толық жетпеуі олардың өндірістік қуаттарының толық қамтылмай отырғанына себеп болып отыр. Сондықтан да олардың қаржылық жағдайлары нашарлап барады, бірқатар жерлерде бұл кәсіпорындардың банкротқа түсуіне де себебін тигізуде. АӨК-і кәсіпорындарының барлығы дерлік өзгерген экономикалық жағдайларға бейімделе алмады, ал мемлекет оларға қолдау көрсетуге өзінің жағдайы болмады. Республика АӨК-і төмен рентабельділік деңгейінен зиянды деңгейге түсті. Қаржыландыру көлемдерінің қысқаруынан АӨК-нің әлеуметтік саласы жұмыс істеуін тоқтатты, бұл көптеген қызметкерлердің жұмыстан кетуіне әкеліп соқты, халықтың нақты табысын төмендетті, өнеркәсіптік тамақ өнімдеріне төлем қабілеті бар сұранысты қысқартты. 1990 жылдардың соңында республика ғылыми-зерттеу ұйымдарының жүргізген көптеген зерттеулерін қорытындалай келіп Л.Леутский мынадай байламдар жасады: АӨК кәсіпорындарының қаржылық жағдайлары тек қана ұйымдық- құқықтық формасына байланысты емес, сонымен қатар олар өздерінің инвесторларын, серіктестерін және өткізу нарықтарын таба білгеніне де байланысты; кәсіпорындардың қаржылық жағдайы олардың қажеттілігі бірінші өнім шығаруынан тамақ өнімдері, киім, аяқ киім және т.б., байланысты емес немесе тәтті тағамдар, деликатестер, алкоголь ішімдіктерін шығарудан ғана байланысты емес; қаржылық жағдайы нашар кәсіпорын шетелдіктердің қатынасуымен бірлескен кәсіпорын құрғысы келеді. Бірақ оған негізгі тосқауыл болатын заңдардың жетілдірілмегені, қазақстандық кәсіпорындарға олардың капитал салуын біздің заңдар ынталандырмайды немесе АӨК кәсіпорындарының тартылған капиталдан қаржылық тәуелділігі жоғары, бұл жалпы экономикалық дағдарыстың салдары болып саналады. Көп кәсіпорындар кооперативтер, бірлестіктер немесе кәсіпорындар ассоциациясын бір немесе бірнеше салада құруды қажет деп санайды; аграрлық саладағы кәсіпорындардың жетекшілерінің көпшілігі біріктірілген агроөнеркәсіптік кәсіпорындар құруды мақсатқа сәйкес деп ойлайды, ол үшін тағы да тиісті нормативтік-құқықтық актілер қабылдау керек; -АӨК кәсіпорындарының тиімді жұмыс жүргізуіне кедергі жасайтын белгілі проблемалар болып, менеджмент жүйесінің тиімсіздігі. Сондықтан жетекшілер мен мамандарға азық-түлік нарығының конъюнктурасы туралы ақпарат жетіспейді, сондай-ақ олардың қаржылық менеджмент және маркетинг саласында дайындық деңгейі төмен; -көптеген кәсіпкерлер республика АӨК-дегі экономикалық ахуалды жақсартатын елеулі бағыттар деп мыналарды атайды: а) несие алу үшін бәріне бірдей мүмкіндік беру; б) еңбек ақыға салық төлемдері мен есептеулерді бәсеңдету; в) экономикадағы қылмыстарды азайту және мемлекет тарапынан көлеңкелі экономикаға қатаң бақылау қою; г) кәсіпкерлікті дамытуға әкімшілік кедергілермен күресу; д) менеджмент пен миркетинг мәселелері бойынша ақпараттар алуға жағдай туғызу. Қазақстан аграрлық азық-түлік кешенінің тиімділігін елеулі төмендетуге жағдай туғызған факторларды қорытындылай отырып, сондай-ақ республиканың азық-түлік қауіпсіздігінің шекарасына жеткенін ескере отырып мынадай қорытынды шығаруға болады: АӨК-нің тұрақты дамуы және соның негізінде азық-түлік тәуелсіздігі мен азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету елдің жалпы экономикасы тұрақты дамыған жағдайда ғана мүмкін болады. Сонымен қатар ауыл шаруашылық өндірісін дамыту және жаңғыртудың ұлттық экономиканы әртараптандыруда үлкен маңызы бар [88]. Мемлекет ауыл шаруашылық тауар өндірушілерін материалдық- техникалық ресурстармен қамтамасыз ету және өндірістік процестерді тиімді жүргізуге жәрдем беру арқылы ауылдың әлуетін орнына келтіру үшін барлық жағдай жасауға тиіс, себебі ауыл тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарын шикізатпен қамтамасыз етеді. Халықтың жеке шаруашылығында Қазақстан өсімдік шаруашылығы жалпы құнының 35%-ы өндіріледі, ал мал шаруашылығы өнімдерінің 85%-ы. Тамақ өнімдері өнеркәсібі кәсіпорындарына шикізат ауыл тұрғындарының жеке шаруашылықтарынан түседі. Дегенмен оларда өз өнімдерін сататын жерге жеткізуге көлік құралдары жоқ. Осындай қалыптасқан ахуалда сала аралық интеграция, ауышаруашылық тауар өндірушілерін дайындау және тамақ өнеркәсібі қайта өңдеу кәсіпорындарын бірыңғай технологиялық тізбекке біріктіру объективті қажеттілік болып отыр. Бұл республика АӨК жұмыс жасау тиімдігін арттыруға алып келеді. Қазақстан экономикасы әлемдік экономикалық жүйенің бөлінбейтін құрамдас бөлігі. Сондықтан да Қазақстан тамақ өнімдерін сырттан әкеледі, өзі де сыртқа шығарады. Республиканың астыққа және оның қайта өңделген азық-түлігіне, сондай- ақ көкөніс, бақша дақылдарына қажеттілігі толығымен өзінің өндірісі есебінен қанағаттандырылады. Астық экспорты 25,8%-ды құрайды, олардың өндірісінен, ал көкөкніс бақша дақылдары экспорт 12,2%. Сонымен қатар Қазақстан картопты, өсімдік майын, қант, ет және ет өнімдерін, сүт және сүт өнімдерін, жұмыртқаны сырттан әкелуге тәуелді. Шеттен әкелу сыртқа шығарудан жоғары, тұтыну көлеміне пайызбен алғанда: картоп – 0,9%, ет және ет өнімдері 1,8%, сүт және сүт өнімдері – 4,1%, өсімдік майы – 15,5%, қант – 34,7% және жұмыртқа – 3,4%. Импорттың экспорттан асып түсуі тамақ азық-түлігіне ел ішінде жеткіліксіз сұраныс жағдайында отандық өнімдердің бәсекеге қабілетсіз екенін көрсетеді. Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстары кеңеюімен және оны сыртқы саудада ырықтандырумен отандық тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының мүдделерін қорғау қажеттілігі артып отыр. Сондықтан оларды қорғаудың бұрынғы шараларына қосымша жаңа шаралар ойластыру керек. Атап айтсақ сырттан әкелетін тауарларға баж салығын көбейту. Ресейден келетін тамақ өнімдерінің көлемі 118 млн долл. Осы өнімдерді сырттан әкелудегі Ресейдің үлесі 77%. Қорғау шараларын енгізген жағдайда шеттен әкелінетін тамақ өнімдерінің жалпы көлемі 62,1 млн. долларға қысқарады, соның ішінде: сүт өнімдері – 30,3 млн. долларға; май – 2,4 млн. долл.; шұжықтар мен консервілер – 9,5 млн. долл.; шоколад және басқа өнімдер – 19,9 млн. долларға. Соның негізінде бюджетке деген түсімдер қорғау баж алымының сомасына – 11,2 млн. долларға көбейді. Тамақ өнімдерін өндірудің жалпы көлемі 62,1 млн. долларға көбеюі керек, соның ішінде сүт өнімдерін өндіру – 20,5 млн. долларға, майлар – 10,0 млн. долл., шұжықтар мен консервілер – 9,1 млн. долл., шоколад және басқа азық-түлік – 22,5 млн. долларға. Өндіріс көлемінің өсуі осы салалардағы кәсіпорындардағы қызметкерлердің санын 4050 адамға арттырады [86]. Бұл әлеуметтік маңызға ие. Казақстанның қазіргі кездегі агроазық-түлік кешені жағдайы оң үрдіспен дамуда. Г.А.Куанованың пікірінше, қазақстандық АӨК-нің негізгі даму факторлары болып: а) ауыл шаруашылығында көп жөн-жосықты экономиканың дамуы, агробизнес субъектері санының едәуір көбеюі; б) жалпы ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудің өсу қарқындарының көбеюі; в) өндірушілердің арасындағы бәсекенің артуына байланысты ауыл шаруашылығы өнімдері ассортиментінің кеңеюі; г) лизингтің дамуы [87]. Тамақ азық-түлігінің ұлттық нарығын талдау нәтижелері оны әлі жеткілікті қалыптаспаған деп сипаттауға мүмкіндік береді. Онда сұраныс пен ұсыныс теңгерілмеген, өндірілген өнімді өткізу мен өңір аралық сауда жүйесі жетілдірілмеген. Біз ұсынып отырған тамақ өнімдері нарығын дамыту тұжырымдамасы оны іс жүзіне асырудың бірнеше кезеңдерін қарастырады. Бірінші кезеңде ауыл шаруашылығы өнімдерін сатудың тиімді жүйелерін қалыптастыруға бағыт алу керек. Бұл кезеңнің мақсаты ауыл шаруашылық тауар өндірушілеріне тамақ және жеңіл өнеркәсібі кәсіпорындарына кедергісіз шикізат сату үшін жағдай туғызу болып табылады. Осы кезеңде мына төмендегі міндетерді шешу керек: ауыл шаруашылығы өнімдері тауарлық ресурстарының өсуін қамтамасыз ету; өсімдік және мал шаруашылықтары өнімдерін сатуға көп арнайы жүйе қалыптастыру және дамыту; бәсекелестік орта қалыптастыру. Бұл міндеттерді шешу ауыл шаруашылық өнімдерін дайындау, қайта өңдеу, сақтау және өткізу кәсіпорындарын құру арқылы мүмкін болады. Екінші кезеңде тасымалдауға лайықты ауыл шаруашылығы өнімдерін әкелу және әкету бойынша өңіраралық байланыстарды дамыту керек. Кезеңнің мақсаты республика өңірлеріндегі халықтың жоғары сапалы тамақ өнімдеріне қажеттілігін толық қанағаттандыру. Екінші кезеңде екі негізгі міндетті шешу көзделіп отыр: тамақ өнімдері нарығын азық-түлік қауіпсіздігі табалдырығының нормативтік көрсеткіштеріне дейін толықтыру; тамақ өнімдерін өндіру және сату бойынша өңірлер арасында экономикалық қатынастардың тиімді жүйесін қалыптастыру. Осы міндеттерді шешу үшін мақсатқа сай: мамандандырылған шикізат аймақтарын қалыптастыру; тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарын қажетті сападағы шикізатпен оңтайлы қамтамасыз ету, оның саны өнеркәсіптік қайта өңдеуге, дайын тамақ өнімдерін шығаруға және сұраныс пен өндірістік қуаттарды тиімді пайдалануға сәйкес келуі керек; өңіраралық байланыстарды ұйымдық-экономикалық реттеу механизмін дайындау. Қазақстан тамақ өнімдері нарығын дамытудағы үшінші кезеңінің мақсаты бәсекелестік қабілеті бар, импортты алмастыра алатын және экспортқа бағдарланған тамақ өнімдері өндірісін ұйымдастыру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мына төмендегі міндеттерді шешу керек: а) өндірісті инвестициялаудың жоғары деңгейіне және кәсіпорындардың инновациялық белсенділігіне жету, осының негізінде өсімдік және мал шаруашылықтары өнімдерін қайта өңдеу технологияларын жетілдіру; б) тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарында осы заманға сай тиімділігі жоғары өндірістер мен олардың инфрақұрылымдарын құру. Оларда шикізат пен дайын бұйымдар ысырабын азайтуды және тамақ өнімдерін шығаруда шикізат тұтынуды азайтуды, оны тереңдете қайта өңдеуді қамтамасыз ететін, ресурс үнемдейтін технологиялар енгізу керек; в) тамақ өнімдерінің жоғары деңгейдегі сапасын қамтамасыз ету осы бағытта ветеринарлық-санитарлық бақылаудың, қолданыстағы стандарттардың, патенттік құжаттардың барлық талаптарын сақтау; г) тамақ өнімдері нарығының отандық тауарлармен толықтырылуын арттыру; д) бәсекеге қабілетті отандық тамақ өнімдері өндірісін экономикалық ынталандырудың тиімді жүйелерін қалыптастыру; ж) тамақ өнімдері өнеркәсібі кәсіпорындарының қазіргі заманға сай менеджменттің және маркетингтің әдістерін пайдалануы; з) тамақ өнімдері ішкі нарығын адал емес бәсекеден, әсіресе шетелдік тауар өндірушілер қорғау [89]. Соңғы жылдардағы ауыл шаруашылығы өнімдерінің (көрсетілетін қызметтерінің) жалпы шығарылымы төмендегі кестеде берілген (Кесте 8). Кесте 8 – Ауыл шаруашылығы өнімдерінің (көрсетілетін қызметтерінің) жалпы шығарылымы қолданыстағы бағаларда, млн. теңге
Кестеден көріп отырғанымыздай, 2018 жылы ауыл шаруашылығы өнімдерінің жалпы шығарылымы 3,3 трлн. теңгені, 2019 жылы 3,7 трлн. теңгені, 2020 жылы 4,1 трлн. теңгені құрады, бұл нақты мәнде 2018 жылдың деңгейінен 23,1%-ға төмен. Ауыл шаруашылығының мал және өсімдік шаруашылығы бойынша өнімдерінің жалпы шығарылымының нақты көлем индексінің динамикасы төмендегі суретте көрсетілген (Сурет 3). Сурет 3 – Ауыл шаруашылығы өнімдерінің (көрсетілетін қызметтерінің) жалпы шығарылым көлемі Ескерту – ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің мәліметтері негізінде жасалған [72] Мал негізінен жұртшылық шаруашылықтарында шоғырландырылған. Олардың қолында 3877,2 мың бас ірі қара мал бар немесе республикадағы мал басының жалпы санынан 57,3%, қой мен ешкі – тиісінше, 10762,5 мың бас және 57,8%, шошқа – 483,6 мың бас және 59,3%, жылқы – 1214,9 мың бас және 50,3%, түйе – 102,3 мың бас және 53%, құстар – 10,7 млн. басты және 26,8% (Косымша 1). Кесте 9 – Қазақстан Республикасындағы мал мен құстың саны 1 қаңтарға, бас
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай, шаруа немесе фермер қожалықтарындағы ірі қара малдың саны 2224,1 мың басты (республика бойынша жалпы санның 32,9%) құрады, қой мен ешкі – 6731,4 мың бас (36,7%), шошқа – 110,5 мың бас (13,6%), жылқы – 1054 мың бас (43,6%), түйе – 77,3мың бас (40%), құстар – 0,5 млн. бас (1,2%). 2019 жылы ауыл шаруашылығы тауар өндірушілердің барлық санаттары бойынша мал мен құстардың барлық түрлерінің тірідей салмақта шаруашылықта сойылуы немесе өткізілуі 1794,4 мың тоннаны құрады, бұл 2016 жылға қарағанда 5,4%-ға көп. Жылқының шаруашылықта сойылуы немесе өткізілуі 9%-ға, құс – 17,3%-ға, ірi қара мал – 4,8%-ға, қой – 1,7%-ға, түйе – 2,4%-ға өсті. Ешкінің шаруашылықта сойылуы немесе өткізілуі 2%-ға, шошқа – 2,2%-ға азайды. Өнімділік бағыты бойынша ірі қара малдың санын еліміздің облыстары бойынша қарастыратын болсақ, ол төмендегі кестеде берілген (Кесте 10) Кесте 10 – Өнімділік бағыты бойынша ірі қара малдың саны бас
Кестеден көрініп тұрғандай, республикамыздағы сүтті бағыттағы ІҚМ үлесі жалпы мал басының 67,5% құраса, ал етті ІҚМ үлесі 32,5% құрайды екен. Жалпы республика бойынша ІҚМ басының 21,3%-ы немесе 970 404 бас ІҚМ Оңтүстік Қазақстан облысына тиесілі болса, оның ішіндегі жалпы мал басына сүтті ІҚМ үлесі 97,5% немесе 440 908 бас. Ауыл шаруашылығының өнімділік бағыты бойынша ІҚМ санының шаруашылық санаттары бойынша жеке қарастыратын болсақ, ол төмендегі кестеде берілген (Кесте 11 жалғасы). Кесте 11 – Өнімділік бағыты бойынша ірі қара малдың саны бас
Кестеден көрініп тұрғандай, әрі сүтті бағыттағы, әрі етті бағыттағы ІҚМ басының басым бөлігі жұртшылық шаруашылықтың қолында (3 270 347 бас) сүтті бағыттағы ІҚМ басының 72% құрайды және 606 831 бас немесе етті бағыттағы ІҚМ басының 27,6% құрайды. Республиканың өңірлері бойынша талдау жасайтын болсақ, онда сүтті бағыттағы ІҚМ ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы басым бөлігі Ақмола, Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында шоғырланған. Ал етті бағыттағы ІҚМ ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы басым бөлігі Қостанай, Ақмола және Алматы облыстарында шоғырланған. Республика бойынша етті бағыттағы ІҚМ асырауға Шығыс Қазақстан (582 265 бас), Батыс Қазақстан (419 132 бас) және Алматы (359 771 бас) облыстары бейімделген. Олардағы жалпы мал басының ішіндегі етті ІҚМ үлесі сәйкесінше 65,0%; 77,3% және 37,3% құрайды. Ал Маңғыстау облысындағы ІҚМ барлығы 100% етті бағытқа бейімделген. Сүттің барлық түрлерінің өндірісі 3%-ға көбейді және 5503,4 мың тоннаны құрады. Сиыр сүті өткен жылға қарағанда 3%-ға көп сауылды (Кесте 12). Кесте 12 – Ауыл шаруашылығындағы сиыр сүтін өндіру тонна
2020 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша шаруашылықтардың барлық санаттарында жылқы саны өткен жылғы сәйкес күнмен салыстырғанда – 6,9%- ға өсті және 2415,7 мың бас, түйе 7,2%-ға және 193,1 мың бас, ірі қара мал 5,5%-ға және 6764,2 мың бас, құстар – 8,1%-ға және 39,9 млн. бас, қой мен ешкі 0,8%-ға және 18329 мың басты құрады. Шошқа – 2,3%-ға азайды және 815,1 мың басты құрады. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында 662,9 мың бас ірi қара мал (жалпы саннан 9,8%), 835,1 мың бас қой және ешкi (4,6%), 221,1 мың бас шошқа (27,1%), 146,8 мың бас жылқы (6,1%), 13,6 мың бас түйе (7%), 28,7 млн. бас құстар (72%) ұсталды. ІҚМ басының келесі үлкен бөлігі Алматы облысына тиесілі 604 117 бас немесе 13,2%, оның ішінде жалпы мал басының сүтті ІҚМ үлесі 62,7% құрайды. Республика бойынша ІҚМ санының келесі үлкен бөлігі Астана қаласы тән, 449 бас ІҚМ немесе республикалық мал басының 10% құрайды және ол жалпы мал басының сүтті ІҚМ үлесінің 92,2% тең немесе 190 бас. Жұмыртқаның барлық түрінің өндірісі өткен жылға қарағанда 7,3% жоғары және 5103 млн. дананы құрады. Тауық жұмыртқасы 7,3%-ға көп. Бір жыл ішінде 39 мың тонна жүн қырқылды, бұл өткен жылдың деңгейімен салыстырғанда 1,2%-ға көп. 2019 жылы ауыл шаруашылығы құралымдары мал шаруашылығы өнімін өткізуден 79681,0 млн. теңге жалпы табыс алды (пайдалылық деңгейі 24,5% құрады), одан ірі қара малды союға өткізуден – 26244,7 млн. теңге (27,5%), қой мен ешкіні – 9460,1 млн. теңге (34,8%), жылқыны – 7945,7 млн. теңге (39,0%), сүттің барлық түрлерін өткізу – 14228,9 млн. теңге (31,8%), жұмыртқа – 6655,1 млн. теңге (13,9%). Барлық өңірлердің ауыл шаруашылығы құралымдары мал шаруашылығы өнімдерін табыспен өткізді. 2019 жылы ең үлкен табыс Алматы (24769,2 млн. теңге, пайдалылық деңгейі 30,6%), Шығыс Қазақстан (тиісінше 13686,2 млн. теңге, 31,1%), Жамбыл (7002,3 млн. теңге, 22,5%) Қостанай (5310,0 млн. теңге, 24,2%), Павлодар (4868,8 млн. теңге, 35,5%) және Батыс Қазақстан (4536,2 млн. теңге, 30,7%) облыстарының ауыл шаруашылығы құралымдарына тиесілі. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мал шаруашылығы өнімдерін өткізуден 33241,3 млн. теңге табыс алды (пайдалылық деңгейі 17,0% құрады), шаруа немесе фермер қожалықтары – 46439,7 млн. теңге (35,7%). 2019 жылы ауыл шаруашылығы құралымдары өсімдік шаруашылығы өнімін өткізуден 297238,6 млн.теңге жалпы табыс алды (пайдалылық деңгейі 39,2% құрады), соның ішінде бидайды өткізуден – 124953,9 млн.теңге (40,8%), мал азықтық дақылдарын – 18433,3 млн.теңге (33,1%), көкөністерді – 21743,3 млн.теңге (32,7%), картопты – 16004,9 млн.теңге (39,7%), арпаны –23352,1млн.теңге (42,9%), бақша дақылдарын – 8843,3 млн.теңге (38,7%), күнбағыс тұқымдарын – 13 739,5 млн. теңге (43,6%). Барлық өңірлердің ауыл шаруашылығы құралымдары өсімдік шаруашылығы өнімдерін табыспен өткізді. 2019 жылы ең үлкен табыс Қостанай (57993,6 млн.теңге, пайдалылық деңгейі 54,4%), Солтүстік Қазақстан (тиісінше 57275,5 млн.теңге, 41,6%), Ақмола (42512,4 млн.теңге, 36,0%), Алматы (37666,8 млн.теңге, 42,5%), Оңтүстік Қазақстан (32989,0 млн.теңге, 28,5%), Жамбыл (17693,0 млн.теңге, 25,2%) және Шығыс Қазақстан (16712,3млн.теңге, 43,8%) облыстарының ауыл шаруашылығы құралымдарына тиесілі. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындары өсімдік шаруашылығы өнімдерін өткізуден 141462,2 млн.теңге табыс (пайдалылық деңгейі 39,7% құрады) алды, шаруа немесе фермер қожалықтары – 155776,4 (38,8%). Өсімдік шаруашылығы жөніндегі ауыл шаруашылығы құралымдарының қызметі туралы толығырақ деректер осы бюллетенде келтірілген. 2019 жылғы Қазақстан Республикасындағы ауыл шаруашылығы негізгі өнімдерінің ресурстары мен пайдалану теңгерімдері өткен жылмен салыстырғанда олардың көпшілігінің ресурстық бөлігінің ұлғайғанын көрсетеді, бұл ішкі өндіріс және импорттың өсуі есебінен мүмкін болды. Сүт және сүт өнімдерінің ресурсы – 1,8%-ға, картоп және оны қайта өңдеу өнімдері – 0,7%-ға, жұмыртқа және жұмыртқа өнімдері – 7,3%-ға, жемістер, жүзім және оларды қайта өңдеу өнімдері – 0,7%-ға, астық – 2,9%-ға, өсімдік майы және құрамында майы бар өнімдер – 18,3%-ға өсті. Мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерінің өндірілуі төмендегі суретте берілген (Сурет 4). Сурет 4 – Мал шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру Ескерту – Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің мәліметтері негізінде жасалған [72] Ішкі өндірістің ұлғаюы және бірқатар позициялар бойынша импорт көлемінің өсуі өткен жылмен салыстырғанда көптеген ауыл шаруашылығы өнімдерінің мүмкін болатын жеке тұтынуының ұлғаюына себепші болды. 2018 жылмен салыстырғанда өсімдік майы және құрамында майы бар өнімдер – 0,2%-ға және 21,8 кг, сүт және сүт өнімдері – 1%-ға және 241,2 кг,жұмыртқа және жұмыртқа өнімдері – 1,5%-ға және 241 дана, астық – 1,6%-ға және 19,5 кг құрады. 2019 жылғы 1 қаңтарға тұтастай республика бойынша өсімдік шаруашылығындағы құрылыстар мен имараттардың саны 136,7 мың бірлік құрады. Соның ішінде көкөніс-картоп қоймалары 83,4 мың бірлік, астық-тұқым қоймасы (жемдік дақылдарды қоса) – 12,5 мың бірлік және көкөніс өсіруге арналған жылыжайлары – 4,1 мың бірлік. Мал шаруашылығындағы құрылыстар мен имараттардың саны 2082,9 мың бірлік құрады, сонын ішінде ірі қара мал ұстайтын қоралар– 622,9 мың бірлік, қой ұстайтын қоралар – 513,7 мың бірлік және құс ұстайтын жайлар (құс фабрикаларынан басқа) – 301,5 мың бірлік. Ауыл шаруашылығы құралымдарындағы жөндеу шеберханалары, техникалық қызмет көрсету тұрақты пункттері 2,0 мың бірлік құрады, сонын ішінде жөндеу шеберханалары - 1,6 мың бірлік, техниқалық қызмет көрсететін тұрақты пункттері – 0,4 мың бірлік. Өсімдік және мал шаруашылығындағы құрылыстар мен имараттардың едәуір бөлігі (тиісінше 89,4% және 94,8%) жұртшылық шаруашылықтарында. Жөндеу шеберханаларының ауыл шаруашылығы техникасына техникалық қызмет көрсету пункттерінің негізгі бөлігі ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында - 1,7 мың бірлік немесе құрылыстардың жалпы санынан 83,6% құрады. Жыл сайынғы ауыл шаруашылығы негізгі өнімдердің ресурстары мен пайдалану теңгерімі заттай көріністе ауыл шаруашылығы өнімдерінің белгілі бір типтерінің ресурстары мен пайдалану көлемі туралы деректері келтірілетін жиынтық кестелерден тұрады. Ақпарат жалпымемлекеттік статистикалық байқау деректері, әкімшілік және ведомстволық дереккөздер, эксперттік баға және есептеу базасы негізінде қалыптастырылады. Ауыл шаруашылығы негізгі өнімдерінің теңгерімдері негізгі азық-түлік өнімдерінің және ауыл шаруашылығы шикізаты бойынша бастапқы өнімге қайта есептелген жекелеген түрлері бойынша есептеледі. Теңгерім өнімнің өндіріс мезетінен оның түпкілікті пайдалануына дейінгі қозғалысын көрсетеді. Теңгерімнің ресурстық бөлігіне республикадағы жыл басындағы қорлары, елдегі жылдық өндірісі және басқа елдерден республикаға импорты кіреді. Елдегі жылдық өндірісі өзіне өндірушімен өз тұтынуына пайдаланған көлемдерін қоса өндірістік үдеріс нәтижесінде өндірілген барлық өнімдерді қосады. Теңгерімнің шығыс бөлігіне өнімнің өндірістік тұтынуға пайдалану, өзге де өнеркәсіптік қолдану, азық-түлік мақсатына қайта өңдеу, республикадан басқа елдерге экспорт, шығындар, жеке тұтыну қоры кіреді. Жеке тұтыну қоры есептік жылы барлық түрде тағамға тұтынылған өнімдердің саны. Көрсеткіш азық-түлік өнімдерінің жан басына шаққандағы тұтынуын бағалау үшін қолданылады. Астық ресурстары мен пайдалану теңгерімінде экспортты алып тастағанда астық импортының сәйкес жылға пайызбен астық ресурсына қатынасы ретінде есептелген «Нарықтағы қолжетімді дәнді дақылдардың жалпы көлеміндегі дәнді дақылдар импортының үлесі» көрсеткіші келтірілген. Елімізде АӨК дамыту бойынша бірқатар мемлекеттік бағдарламалар жүзеге асырылуда. Мәселен, ҚР 2017-2021 жылдарға арналған агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру жағдайына тоқталатын болсақ, ол төмендегі кестеде берілген (Кесте 13). Кесте 13 – ҚР 2019-2020 жылдарға аналған агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
Жоғарыдағы кестеден көрініп тұрғандай, ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі 2016 жылмен салыстырғанда 2017 жылы 117%-ке, яғни 1 401,9 мың теңгеден 1636,2 мың теңгеге дейін артқан. Әйтсе де бұл жоғары көрсеткіш емес. Егерде ауыл шаруашылығының еңбек өнімділігін экономиканың басқа салаларының еңбек өнімділігімен салыстыратын болсақ, аталмыш көрсеткіштің әлі де болса, төмен екендігін байқаймыз. Мәселен, 2016 жылы бұл көрсеткіш өнеркәсіптік өндірісте 14 393,0 мың теңге болса, 2017 жылдың қорытындысы бойынша еңбек өнімділігі 15 375,0 мың теңгені құрады. Әдістемеге сәйкес, аталмыш көрсеткіш жыл бойы тек жеке ірі кәсіпорындар бойынша есептеледі. Кестеде берілген барлық экономикалық көрсеткіштер бойынша экономикалық өсудің бар болуы байқалып тұр, тек нақтыланған егіс алқабының көлемі ғана 3 485,2 мың гектардан 3 382,3 мың гектарға дейін төмендеген. жүктеу/скачать 419.97 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||