Djeti бу китаб 2010 джыл, сентябрны 9-да, орта кюн, Ораза ачылгъан кюн, джазылыб башланнганды

Норвегияда 1970-чи джыл чыкъгъан назму китабы бла белгили болгъанды. Андан бери аны кёб китабы басмаланнганды. Хапарчыча, драматургча да уллу фахмусу болгъаны ачыкъланнганды. Аны бла бирге, буруннгу скандинав ёмюрню тин хазнасын ачыкълаб, эски норвежчадан бюгюн джюрюген тилге кёб затны кёчюргенди. Аланы арасында буруннгу норвеж эпос «Эдда» энчи орун алады. Араб, къаджар, шумер тилледен кёчюргенлери да кёбдюле. Эрлинг назмуну, драматургияны да тилин джангыртханлай, байындыргъанлай барады. Скандинавияны тышында да — Батыда, Шаркъда да — белгилиди Эрлинг. Ол кёб адабият ёчге тыйыншлы болгъанды. Норвегияны эм онглу джазыучуларындан бириди.

Норвеж тилден кёчюрген Билал ЛАЙПАН

Эски къалагъа тийиб алгъа,

Андан да – къая башындан –

Барсча тигелей келиб,

Ачыкъ къабакъ эшикле бла

Ара шахаргъа кирди да,

Аз-аз кёлюн джарытды

Сакълагъан халкъны къарангыда.

Кюн джылыуну тыяды да,

Хар келгенни, байрамгъача,

От джагъасына чакъырады;

Тейри онг берсин хан къонакъгъа –

Келалгъаннга от алыб,

Мийик кёкден, къарангыдан.
99
Къыбыладан, шималдан да тёгюлген

Сейир джырлагъа къулакъ салыб,

Къара тенгизни джагъасында

Джашил таулада уяларындан

Къанатлыла, къанатланыб,

Кёлтюрюлдюле да ёрге,

Кёк шошлукъгъа ташайдыла.
100
Кёк тахтасындан къарай джерге,

Къанатлыла келтирген макъамгъа да тынгылай,

Джер джюзюнде аны адамлары

Не этгенлерин да ангылай,

Аны кёзю-къулагъы болгъан къанатлы джыйынны,

Джангы борч салыб, ашыра ызына,

Джокъдан джукъ эте, сынайды Тейри.
101
Дуния сёлешеди Табигъатны,

Къадарны хакъындан неда

Бир бош затны юсюнден –

Адамны Узайгъа учханы дегенча;

Дуния малны, дуния сёзню сюрюб,

Умут этедиле сатыб алыргъа

Дунияны, ахыратны да.
102
Игилик кетгенинде, аманлыкъ тамыр ийди,

Инсанны джюрегин, джанын да къуу эте.

Кёкге джууукъ къанатлылагъа да, аланы джырларына да

Киши эс бурмады. Сюрюлген джер,

Къабугъу сыдырылгъан терекча,

Ёзюню теренинден тауушсуз къычырыкъ этди, тилек этди,

Алай а, халкъ «амин» дей билмегени себебли,

Тилеги къабыл болмай къалды.

Кюнюн байрамлай тургъанлай халкъ,

Патчах, джорукъну бузуб,

Джыйылгъанланы да мыдах эте,

Кичи юй бийчесини сёзюне тынгылаб,

14 джылгъа Элден къыстады аны –

Чегетде джашаргъа буюрду;

Сита сюйгени да аны бла кетди.

Къарнашы да айырылмады андан.

Къалабалыкъны унутдурду шошлукъ.

Отда джауча кюйдю,

Балча эриди кюн тюбюнде;

Къадарны алгъыш аягъына келишмеди -

Бошуна чачылды, тёгюлдю:

Къадарны алдаргъа этилген къурманлыкъ

Къабыл къалай болур?
105
Тейриге джууукъ болабыз деб,

Къаядан чынгагъан насыбсызла да,

Къанатлылачамы учаллыкъ эдиле?

Алданнган, къарангы джахилле

Къалай боллукъ эдиле Кёкге джууукъ?

Аланы джанлары айланадыла энтда

Джансыз Айны учуб тёгерегине.
106
Чыгъышдан келген тин

Къаджар тилде айта назмусун,

Шын тургъан атха ушаш таулада

Къанатлы макъамланы эшиталмады;

Джангыз къанатлы джыйын

Кёк бла джерни чегинде

Ол ангыламагъан тилде джырлай эди.
107
Джаз аздан да башланады,

Алай а, ол бурулур ючюн джазыугъа,

Кёл тенгизни акъджал токъунлары

Шын туруб, Унух файгъамбарны кемеси тохтагъан,

Тау тёппелени къарларын джалаб,

Гималайча мийикден,

Ызларына эниб, рахатланыб,

Назму тизгинлеге бурулуб,

Керекдиле тохтаргъа ёмюрге.
108
Къауум – джангыздан кючлюдю,

Алай а, джангыз - тюзлюк бла болса,

Тейри адамына бурулады ол –

Тейри аны джанында болады да,

Къауумдан кючлю болады джангыз.

Аны джолун джарытады джулдуз,

Къазакъ бёрю да къошулады анга –

Къарангы тыялмайды атарын тангны.

Тышына къуюлады деб да къоркъа,

Джан нёгери бла эмда къарнашы бла

Орман чегетге ташайды.

Аны анасы – Табигъат –

Аны кёз джашларын аязы бла сюртдю да,

Къызгъан бетин, башын да сылаб,

Адамдан толу джокълукъгъа –

Джашауну тирилт деб, ашырды.
110
Ёлюмге башхасы джокъду –

Къушмуса сен, кёкде учхан,

Огъесе бёрюмюсе, джерде чабхан.

Ситагъа уа барды башхасы –

Анга керекди джашау –

Къуругъан сууча тюл, –

Толгъан Айча.
111
Узайда кеме, учхан джулдузгъа тийиб,

Къуш тюгюнлей чачылгъанды.

Ёлгенди къанатлы адам.

Не этсин энди Сита:

Кёз джашлары джангурдан да бек

Джибитедиле джерни, алай а

Кюн таякъ алагъа тийиб,

Джанкъылычны къуралмайды –

Къууанч джыламукъла тюлдюле ала.
112
Умут джилтин да къалмагъанды

Энди джюрегинде Ситаны.

Алай а Рама сауду – ол тириледи –

Ситаны кёз джашлары тирилтедиле аны.

Ситадан а – къалады джангыз

Аламны титиретген сыйыт-къычырыкъ.

Ичерча тюлдю суу –

Тауушу, татыуу, барыуу да джокъду аны;

Терек чапракъла да шууулдамайла –

Сын болгъан кёзюуюдю дунияны:

Айгъа ушаб къалгъанды джер,

Къуралгъаныча чачылгъанды джыр.
114
Алай а, джюрек тирилсе,

Тёгерек да тюрленникди,

Къоркъуу да илгенникди,

Къайытырыкъды патчах да артха,

Джаяу да минерикди атха,

Къуу джерге берекет келликди,

Ёзге, алкъын, алгъынчады хар не.
115
Алан шахаргъа тёрт дуниядан

Саркъадыла: атлы, джаяу да;

Тау суула, джашил аязла, къачхы джелле да;

Тарих кёрюнюуле, бюгюннгю джангылыкъла да;

Алай а, не уллу къалабалыкъ да

Бузалмайды Акъ тауну шошлугъун.

Ишлегенликлерине бир талай храм,

Аны ючюннге къара халкъ

Эски динин этмеди харам,

Тейрисин унутмады адам:

Тейрисине бла тюрк тилине

Кертилей къалды.
117
Заманнга бойсунуб къалмай,

Бойнунда къачы болгъан да,

Джангыз Терекни тёгерегине айланыб,

Кёкден, бурунча кёб зат тиледи,

Тилеги толмай къалгъанында уа,

Терслик къачдады деб,

Къачын храмгъа къайтарды да,

Рахатлыкъ табды кёлю.

Тюрк тилде сёлешген джамагъат,

Башха тилли ууакъ къауумлагъача,

Анга да берди эркинлик

Сюйген динин тутаргъа;

Тейри адамы болургъа излемегеннге да,

Къатылыкъ джокъ эди.

Ахыры неге келтирди аны да?

Ахыры хорланмай мадар джокъду:

Бёлюннген халкъны

Къыргъан, джесирлеген да тынчды.

Ёзге ол затха сагъыш этмей,

Ичи гырын болгъан Шошлукъгъа батды –

Батыгъа, Чыгъышха да бойсунмаучу халкъ.
120
Шахаргъа кёчген Эл

Дженгил тас этеди адетин;

Джангы адетлеге да юреналмай,

Кёб заманны къыйынлыкъ чегеди.

Башха диннге кёчген а

Шахаргъа кёчгенча тюлдю –

Джан, санча тюрленмейди дженгил.
121
Аламны эки къаршчы джаны

Бир-бирине тюбеселе,

Не бир джангы дуния къураллыкъды,

Не эски дуния чачыллыкъды да,

Уллу къалабылыкъдан сора,

Къабыр шошлукъ кючлерикди тёгерекни.

Сатыу-алыу – майдандан къаннга кёчеди.

Адамны сагъышы ол болады кюндюз-кече да.

Бу кёзюуде келеди душман да –

Малы къутхармайды джанын адамны.

Къуру джер къайгъылы инсанны

Джер джутады. Кёк да болушмайды анга:

Тейрисин унутханнга болушурму Тейри?

Къанатларын джараусуз этсенг,

Ол сени Кёкге чыгъарырмы,

Элтирми Тейриге джууукъ?

Тубандан кёрюнмейди джукъ,

Чарс басханды кёзюн адамны.

Энди чёб да кёбдю абындырыргъа аны.
124
Акъ Таудан Къара тенгизге

Чынгаб джууунуучу нартла

Бир къайытмай эселе артха,

Эл тюб болургъа башлагъанды.

Къара булут къонннганды башлагъа да.

Не медет, Кёкге кетгенле

Къайытмайла андан.

Джууукълашханды ахырына заман.

Терезеден къараб тургъанла,

Къалай тыярыкъдыла къара джарыкъны –

Ол терезе бла келеди кириб.

Къара джарыкъ джутады

Юйде чыракъны, кёкде Айны да.

Эслей тургъанлай аны да,

Тейрисин эсгерген азды.

Тау джарылыб, чачылыргъа от,

Неда, душман келиб, бёлюнннген халкъны

Къырыргъа эмда сюрюрге джесир этиб?

Не да – эмина, ёлет дегенча ауруула

Къояргъамы керекди халкъны шындык этиб?

Бары да болгъанды – от ырхы келгенди таудан;

Сау къалгъан да, джесирге тюшгенди джаугъа.

Ауруула да талагъандыла халкъны.

Дагъыда Тейри джазыкъсыннганды аны.

Биягъынлай агъаргъанды Тау.

Юй оджакъладан чыгъады тютюн.

Сейирсиндирген а бютюн:

Халкъда джокъду энтда бирлик:

Эсни, ангыны кимди берлик,

Хакъ бла болургъа унамай эсе халкъ?
128
Халкъ джуртуна къайыта билгенди.

Къошулгъанла да кёбдюле анга.

Джангы къайгъыла, джарсыула энди

Тынчлыкъ бермейдиле анга.

Тюрленнгенди аты шахарны,

Андан да бек – магъанасы.

Алай а тил – тюрк тил, алан тил – сауду:

Ата джуртну олду багъанасы.

Ёсгенди нарт улусу Къара-Шауай.

«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да –

Джуртда айнырыкъбыз» дегенди Къарачай.

Къара булутла кетгендиле таудан.

Ёлюб тирилген халкъ – сен,

Энтда ненча сынаудан ётериксе?
130
Джол а узакъ эди къалай.

Джарытса да аны джулдуз бла Ай,

Абыныргъа да тюшдю,

Сюркелирге уа – огъай.

Къанатын элия кюйдюрген къуш да,

Аягъы къабханда къалгъан джанлы да

Эсге тюшюре эдиле халкъны.
131
Рама бла Сита 14-джыллыкъ сюргюнден

Джуртха къайытыб, джашау этгенча,

Къайытды Къарачай да джуртуна,

Отдан, джалындан да ётюб.

Зулмуну хорлагъан тынч болмаса да.

Джарала сау болсала да, табла къалдыла.

Кёбле ёлдюле, къалдыла узакъда.

Ёлмеген – умут эди джангыз.

Кючлю эди халкъны джаны.

«Эл ашагъан эмегенден

Эл Тейриси кючлю» деб,

Бош айтмагъандыла нартла.

Кесек-кесек болгъан къауумла,

Къошулуб халкъ болур ючюн,

Къайытдыла артха, джуртха.

Келди джарыкъ Таудан, мийикден

Чыкъды джарыкъ Ташдан, Терекден.

Кёк-акъ-джашил бояулу байракъ

Кёлтюрюлдю ёрге, ётдю тёрге,

Халкъ баш урду бир къудуретге – Тейриге.

14-джыллыкъ сюргюнден

Къайытханча Рама бла Сита,

Къайытды Къарачай.

Шахарына атады атын.

Джуртунда табарыкъды хакъын.

Таулары мийик, суулары таза...

Кёб къалмагъанды халкъ болургъа азат.

Къарачай алан халкъ –

Шимал Джолну халкъыча,

Джюн (Рун) джазыуланы билген халкъ,

Аланы ташлада керкген халкъ,

Скандинав къауумну къарнашы,

Тейри халкъы, адамы,

Муссадан, Иссадан да хапарлы

Ахырында хакъ диннге къайытмагъанды бош.

Бара-бара тюзеледи къош.

Аман болмаз кёл. Эл

Къуралыр джангыдан. Алгъындан да

Кючлю болур ийман.

Къуру гырджын тюлдю джашатхан адамны.

Сыйратдан ётген халкъ биледи аны.

Ол билимди къутхарлыкъ аны.

Къарачай джашар.

Суу. Таш. Терек.

Джер. Хауа. Кёк.

Джансыз эмда джаны болгъан:

Джюзген, сюркелген, джюрюген, учхан...

Эмда – Адам.

Ол да – аладан.

КЪОРКЪАМА ЧАМЛАНЫР ДЕБ КЁК

Таджал кърал оюлгъанында,

Илинмек аджалдан джоюлгъанла,

Не эсе да болгъандыла кёб.

Кючмю эди тыйыб тургъан бизни?

Аздыла ангылагъанла Сёзню...

Къоркъама чамланыр деб, Кёк.

Кёбдю

Бир-бирин тонагъан, къыргъан...

Хазырмы болуб тура эдик

Болургъа джаныуар, хайуан?

Не хайыр

Палахны айтыудан, санаудан?

Халкъ ёталмаса сынаудан –

Тюб боллукъду дуниядан.

Адамлыгъыбыз, халкълыгъыбыз

Бюгюннге дери да келгенди сынала.

Чингисханла, Темирле, Къурчла да бюгалмай,

Адамгъа, Халкъгъа келгенбиз санала.

Сюргюнледе да тюб болуб къалмай,

Неда – болуб къалмай манкъуртла,

Дуния малгъа, тыш джерге алданмай,

Къайыта билгенбиз Джуртха.

Сойкъырымны, сюргюнню къатында –

Ол зулмуну-зорлукъну къатында –

Не къайгъы, палах барды бюгюн

Биз джуртубузда болур кибик джокъ?

Седиретирча адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны,

Бу ёлюм къоркъуу келеди къайдан?

Аны чурумун табыб, амал этмесек,

Тас боллукъбуз, кёблеча, дуниядан.

Хорлата тебресе кесин

Къайгъыгъа джюрек,

Кёзюме кёрюнеди мени

Къаяда терек.

Къара къаяда джап-джашил терек:

Мийик Кёк — тюню, тюшю.

Джай чилледе кюйюб къалмай,

Къыш чилледе къалмай юшюб,

Турады, болмайын къуу.

Чыдайды джелге, бораннга да.

Къутулгъаннга да

Джерде мычхыдан, балтадан -

Кёкде барды къоркъуу:

Кёк кюкюрейди, джашнайды, чартлайды...

Терек барына тёзеди, чыдайды.

«Отдан чыкъ да — джалыннга» дегенлейди,

Терекни джазыуу:

Не Джерде, не Кёкде -

Джокъду анга тынчлыкъ.

Алай а,

Тамыр ийиб ташха, къаягъа,

Кюрешеди джашаргъа.

Бирде акъ булутла болалла къонакъ,

Бирде къара булутла басалла юсюн.

Ол а — бирча кёгергенлей турады,

Джайгъа, къышха да хорлатмай кесин,

Къууанчха, бушуугъа да хорлатмай кесин.

Буруннгу таулугъа ушайды -

Бошлаб къоймайды кесин.

Хорлата тебресе кесин

Къайгъыгъа джюрек,

Кёзюме кёрюнеди мени

Къаяда терек.

Алай къадалыргъа керекди адам да

Джуртуна, Тилине.

Къара къаяда джашил терек,

Къара кюн да, акъ кюн да -

Сен юлгюсе меннге.

Поэзия тереги — къуру да — джашил,

Чайкъалады Кёкге джете, кеси да.

Болсам да — къара танымагъан — джахил,

Излерелле аны ангым, эсим да.

Аны бла ёрлеб, Кёкге чыгъыучанды джаным,

Бек мийикде джууукълаша Хакъгъа.

Андан а — дуния кёрюнеди джангы,

Джангы сёз да айтырча болама халкъгъа.

Шийир терекни къатында — башха терек неди?

Эки дунияда да анга джетген — не?

Тамырлары джети къат джердеди,

Бутакълары уа — джети къат Кёкде.

Шийир терекни назму чапракълары

Шууулдайла — тынгылачы, къарачы алагъа:

Бир башха мийик дунияны Байрагъы

Эмда Орайдасы-дыла ала.

Шийир терекни кёгетлери...

Алалла сууу, ашы да джанны.

«Бисмилля» этмеген аладан —

Биляллыкъ тюлдю джети къат Кёкню.

Шийир терекни кёгетлери — халал.

Харам адамгъа уа джарашмазла ала.

Дуния мал тюлдюле ала,

Ёмюрде да боллукъ тюлдюле мал.

Алай а, джандет терек да тюлдю шийир терек.

Ёзге аны кёгетинден къабмагъан,

Хакъ сёз бла бирге Акъ сёзню айтмагъан

Джандетге къайыталыкъ тюлдю.

Поэзия тереги — къуру да — джашил,

Кёкге джете, чайкъалады Ол.

Болсам да — къара танымагъан — джахил,

Анга тюберге излер эдим джол.

КЪАЛГЪАНЛАГЪА УШАМАГЪАН

1.СОЛАГЪАЙ

«Огъай, солагъай болургъа

Къоярыкъ тюлме мен сени»,-

Деб, анасы сабийин,

Онгагъай этиб кюреше эди.

«Джюрек да сол джанындады»,- деб,

Дженгалмай эди анасын сабий.

«Ненг да халкъдача болсун»,- деб,

Къазауат эте эди джарлы ана.

Кете тебресем халкъдан терсине,

Ол сабий бла анасы тюшелле эсиме.

Алай а бек керек болса,

Энтда сол къолум узалады алгъа.

Сонг къолум бла джазгъан назмула

Джюрекге джууугъуракъмылла экен?

Не бек кюрешди эсе да джарлы ана,

Халкъдача, халкъча болалмадым мен.

Джуртда Джангыз Терек болургъа меннге

Оноу этилген болуред Кёкде.

Немди артыкъ, не затымды кем —

Билмейме. Алай а,

Халкъча, чегетча болалмадым мен.

Халкъ бла, чегет бла болалмадым мен.

Айырылдым Халкъдан, Джуртдан да.

Джангыз Терекме къачан да, къайда да.

Джуртда — Джангыз Терек эдим,

Тышында да — алай...

Солагъайлай къалады солагъай.

2.АЛТЫБАРМАКЪ

Алтыбармакъ болуб туугъанма мен.

Къалгъанлагъа ушамайма мен.

Алай эсе — не этерге керекди?

Алай эсе —

Артыкъ бармакъларын кесерге керекди.

Артыкъ бармакъларымы кесдиле.

Къалгъан бармакъларым ёсдюле,

Алтынчыларым а — къайда — джокъ.

Сорама уллу болгъандан сора:

-Нек кесгенегиз?

-Сен да къалгъанлача болур ючюн.

Аллах алтыбармакъ этиб джаратхан эсе мени,

Аланы кесерге эркинмелле адамла?

3.1979-1981 ДЖЫЛЛА. НАЗМУЛАРЫМЫ СЮЗЮУ

СЮЗЮУ-ТЕРСЛЕУ:

«В данной рукописи встречаются серьезные недостатки и упущения.
Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью, во-вторых, нет четкого классового подхода, в-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами. В-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи, в-пятых, отсутствует чувство меры и ответственности. Это все делает стихи Билала Лайпанова неинтересными и непонятными».

Назму джорукъну бузаса.

Джорукъну бузаса.

Бузаса.

Солагъайды, алтыбармакъды.

4. ДЖАЗЫУЧУЛА БИРЛЕШЛИГИНИ ОНОУУ:

Керекди: тюзетирге, кесерге.

Тюзетирге, кесерге.

Андан сора, джангыдан къараргъа, сюзерге.

Джангыдан къараргъа, сюзерге.

Къараргъа, сюзерге.

Сюзерге.

АРБАЧЫ БЛА ЧАРХЛА

Тик энгишге

Айланды арба.

Джаш арбачы излемеди

Къартла айтханнга тынгылаб,

Къурушдурургъа чархланы.

«Къарт арбачыла

Къурушдура-къурушдура,

Джаныбыздан этген эдиле.

Джаш арбачы —

Джангы заманны адамы —

Махтау санга,

Бюсюреу санга.

Арба бек къызыу

Барлыкъды энди.

Башыбызгъа бош этсенг а,

Эм аламаты —

Ол боллукъ эди»,-

Дедиле чархла,

Бурула —

Къызыудан-къызыу,

Дженгилден-дженгил.

Терк келген арба

Ауду айланчда.

Аны чархлары

Ёлдюле къууанчдан.

«Азатлыкъ, азатлыкъ» деб,

Этдиле хахай.

Билмейин тохтай,

Тёнгередиле:

Кими Чыгъышха,

Кими Батыгъа,

Кими Къыблагъа,

Кими Шималгъа.

Тёнгередиле

Бирер джары —

Къаллыкъларын билмей

Аман джары.

Кими —

Кетди къаядан,

Тюшдю балчыкъгъа.

Кими —

Баргъанлай тёнгереб,

Кегейлери сына, джыгъылды.

«Азатлыкъ» деб,

Бегирек къычыргъан чарх,

Азат болгъанында

Не этерге билмей,

Батыгъа тутду джол,

Андан Чыгъышха,

Андан Къыбылагъа,

Андан Шималгъа.

Биринден да табмай болушлукъ.

Шош, бек шош къайытыб ызына,

Арба аугъан джерден

Бир къычырым узакълыкъда

Тёнгереди.

Чарх Оба дейдиле

Энди алайгъа.

Арба Аугъан

Дейдиле ол бир джерге да.

Арба Аугъандан

Чарх Обагъа дери

Атланы чарсха

Чабдыралла энди.

Алай а, алада

Кёрюнмейди

Мен таныгъан

Не адам, не ат.

Мен билген тилде да

Джокъду сёлешген.

Ол арбада келген адамланы

Бири эдим мен.

Менден сора да бар эдиле

Къалгъанла сау-эсен.

Къайдалла ала,

Не бла кюрешедиле,

Джангы арбада алагъа

Орун табылгъанмыды —

Билмейме мен.

Билгеним:

Арбаны аугъанында

Гюнах барды

Барыбызда да.

Билгеним:

Къачан болса да,

Джууабха тартыллыкъбыз,

Барыбыз да.