Djeti бу китаб 2010 джыл, сентябрны 9-да, орта кюн, Ораза ачылгъан кюн, джазылыб башланнганды

баш къагъа тургъанча къарт,

назму джаза тургъанлай,

бир кюн мен къалдым джукълаб.

мен назмуму ахырын.

Джашаууму ахырын

кёрдюм, джукълаб тюшюмде.

Бошалмай къалды назмум.

Боллукъну билгенден сора,

Ахырын кёргенден сора —

къалай джашасын адам?!
ТАШЛА
Хар нени — бирер Ташы:

Тау Юйню — Тыбыр Ташы,

Каабаны — Къара Ташы,

Къобанны — Къадау Ташы...

Дебетни Джулдуз Ташы,

Къарчаны Къадау Ташы,

Къайсынны «Джаралы Ташы»...

таш ёмюрден Ахырзаманнга дери,

Къара Ташдан Сын Ташха дери.

Джазыулу ташла, Джазыу ташла,

Тарих ташла.
Джерден чыкъгъан ташла,

Кёкден тюшген ташла.

Къаты, джумушакъ, акъ, къара...

Хунагъа джарашхан, джарашмагъан.
Къалай да джашай болурла

адамла ташсыз Джуртда?!

ташла бармылла экен?

джандетни сайларыкъма мен.

сууун ичиб, ташын джалаб,

джашаргъа разыма мен.
ТАНСЫКЪЛАЙ ДЖАЗНЫ, ДЖАЙНЫ
Къачы — алты ай,

къышы — алты ай.

Билмейме, мында

джашайма къалай.

къайда къалгъансыз сиз?

Къалгъынчыннга ёлюб,

Тюбербизми биз?

джаным сиздед мени.

Тартылгъанда салах

джокълармысыз мени?

джокъду не джаз, не джай.

Джокъду джулдуз, Ай —

викинг джуртду бу.

къар, буз басыб юсюн.

Тюшеди эсиме

джандет джуртум мени.

тутуб турсанг да сен,

бола эсе мадар —

биз ётейик чекден.

алай эсе — сау къал.

Къой, биргеме кел —

сен салма да болджал.

кеч этиб а къойма.

Сокъураныб ёлюрсе,

къалсанг мени табмай...

джашил джазгъа, джайгъа.

Болсакъ сау-эсен —

тюбербиз Къарачайда.

ишлеб бир къала,

турлукъма джаза

джырла, назмула.

Тынгылай алагъа

ышарлыкъса сен да.

Бизлеге адетди

ёлген, тирилген да.

тышында тирилебиз.

Тышында ёлебиз —

джуртда тирилебиз.

билмейме кесим да.

Тюлдюле мени бла

акъылым, эсим да.

къышы — алты ай.

Билмейме, мында

джашайма къалай.

Тил, джурт ючюн сермешгенле —

ёлгенле, саула да —

бересиз манга къарыу:

джангыз тюлме мен.
Бир аскербиз биз,

бирди бизде иннет:

джашасын Ата джурт,

джашасын Ана тил —

джашасын миллет.
КИМГЕ КЕРЕКДИ ДЖАЗГЪАНЫМ ДА ЭНДИ
Заманымы

ийиб бошуна,

кеч джыйдым мен

акъыл башыма.

ёрге тюл — энгишге:

Таудан — тюзге,

тюзден — тенгизге...

тенгиз а — джутду...

тюшдюле эсге

миллетим, джуртум.

тирилгенди къыйын —

дюнгюрдейди джюрек,

джанады мыйым.

чачыллыкъ болса —

къанат битер»,- дейле:

кесимде сынадым.

кетдим элимден.

Терсейгенлени —

бирлериме мен.

тюб болду бир Эл.

Джангыз Терегин да

сакъламады Эл.

Терек да, Эл да.

Халкъ чачылды,

ёлеме мен да.

керекме кимге?

Ана тилде

джокъду сёлешген.

халкъ да ёлгенди.

Кимге керекди

джазгъаным да энди?

айырмазса: ачдырмайды кёзню.

Алай а, сен Поэтсе:

ышыгъында Сёзню

тынгы табар джанынг.
Къайгъы, къурум, джалын —

бары къалыр артда,

Джангыз, джыгъылма сен,

Боракъ деген атдан.

иляхладан кёлню,

Олду чыгъарлыкъ

баш къатына Кёкню.

Боракъ джюрюш — джарыкъча.

Кёкге элтген джолда

неге да джолугъурса.

дуния мал да — алай.

Алай а, сен Сёзню

къулу эсенг — чыда.

Алай эсе — алгъа.

Къалмаз ючюн джолда,

бол тыйыншлы — негеми? -

Боракъ деген атха,

Поэт деген атха.

тюшмезсе.

Тюшсенг да — кюймезсе,

къалырса сау-эсен.

дуния малгъа къул болма —

Поэт эсенг сен.
Атынг сени — Поэт,

атынг сени — Боракъ.

Кёк айтханны эт,

джыкъмаз ючюн боран.

болмаз «Акътамагъынг».

джазгъанынг

джыр, назму болмаз.
Болмаса къанатынг,

сёзюнг да — къанатлы

къалай болур? Болмаз.
Къанатсыз джюрекден

къанатлы сёз

тууармы? Огъай.
Сюймеклиги болмагъан адам,

Акътамагъы болмагъан адам —

Джырчы-Назмучу болаллыкъ тюлдю.
Сюймеклиги болгъан джюрекге

энеди илхам да Кёкден.

Хакъгъа, халкъгъа, адамгъа, джуртха —

адамны Адам да, Джырчы да этеди.
Сымайылны «Анам» деген джырын,

Сымайылны «Акътамакъ» деген джырын,

Сымайылны «Минги Тау» деген джырын

аны ючюн джырлайды халкъ.

кетмейди соруу эсимден:

Тамблагъа кёчер не

адамны ишинден, сёзюнден?

тохтаусуз барады заман.

Ахырзаманнга джетер къайсы —

бюгюн джашагъан халкъладан?

тохтаусуз барады заман:

гюнахларыбызны кечер ким —

болалмасакъ Халкъ, Адам?

сакълаялмаса ёзюн-ёзденлигин,

динин-тилин, джуртун, эркинлигин,

Хакъ буюргъанча джашаялмаса халкъ —

не этерикди болмайын талкъ?
Бир-бир халкъла туралла джашаб,

бир-бир халкъла кетелле ёлюб —

башхалагъа къошулуб, тас болуб, эриб.
Бизни халкъгъа да барды къоркъуу.

Соруу:

Боллукъмуду тамблабыз бизни?

Хар ким кесине сорсун аны.

дин да, тил да, джурт да бериб,

къара да танытхан эсе —

Къалам да, Китаб да бериб,

«Мен бергенлени сакъласанг — сакъланырса»,-

аны да къойгъан эсе билдириб,

кимни къолундады джазыуу халкъны?

Хар ким кесине сорсун аны.
ИГИЛЕ БЛА АМАНЛА
Умметчи-миллетчи къауум

Хакъ ючюн киреди отха.

Иймансыз, намыссыз къауум,

джан сакълай, къалады артха.

замансыз кетедиле игиле.

Ала алай къутхаргъан Ючню,

артда къурутадыла итле.

кёгети джетеди аманлагъа.

Кёгетин ашаб бошасала,

терекни кесин да кеседиле ала.

сакъларгъа амал джокъду аны.

Халкъны да тазаламай амандан,

халкълыгъын, адамлыгъын сакълаялырмы адам?

КёЛтюРюЛе-чёге-КёЛтюРюЛе къайгъым,

джагъадан узая барады къайыгъым.
Таула таба тутханма джол.

Суу анасы, мени джанлы бол —

излеме мени тыяргъа, джутаргъа:

кече кетерге, танг да атаргъа

Шимал Джолдан керекме чыгъаргъа.
«Ётерге бир болуш деб чекден»,-

Базмасам да, тилейме Кёкден.

Джол тюзетеме къарай джулдузлагъа,

артыкъ да разыма бюгече алагъа.

Къарангыда агъара джелпек,

джарай тынгысыз джаныма,

элтеди керекли джанына.

джюрек ахырзамандан къутулурса къалай?

Джюрек борандан къутулурча ышыкъ

табалмай, дунияны чыкъдым къыдырыб.

топрагъыммы тартад да Джуртха —

тенгиз бла барама кетиб.
Толкъунла озалла джетиб —

мени сакълаб тургъан тауладан

сюйюмчю алыргъа ашыкъгъанча.

Огъесе, сезиб боллукъну

чабамы болурла къуугъуннга?

Къайдан эсе да чекчи къайыкъ чыгъыб,

аллымы тыяды. Башланады соруу:

-Къайданса? -Къалюбаладан.

-Кимден къачаса? - Ахырзамандан.

-Къайры бараса? - Ата джуртха.

-Не элтесе? -Талай назму.
Шашханнгача къарайла манга.

Сора кемелерине тебрейле сюйреб.

Кюрешеме аладан тилеб:

-Къатылмагъыз джолоучугъа,

тыймагъыз джолумдан мени.

Тейри адамыма мен,

чамландырмагъыз бир да Тейрими.
Тынгыларгъа, ангыларгъа да излемей,

келтирелле мени кемеге.

Болушлукъ Аллахдан тилемей,

нек тилейме мен быладан?

кечмеклик тилейме Аллахдан:

-Чексиз кючюнге таянама,

къутхар мени палахдан.

билмейме, джарсыды неме.

Тенгиз чайкъалды да — кеме

батыб кетди, азат эте мени.

джагъадача — адамсыз, тенгсиз.

Къайры къарасам да — тенгиз,

алай а: джаным — сау, къайыгъым да — сау.

аймы, джылмы, ёмюрмю?

Болджал джетмесе адам ёлюрмю?

Джер бар эсе — къайдады?

Келеди къалюбаладан.

Къачады ахырзамандан.
Алай а, къачсын къайры, къалай?

Ахырзаман — джюрегиди аны.

Иши да болурму къолай,

джолу да болурму аны?

тенгиз бла да, джюреги бла да.

Даулашады амалсыздан

Джердеги бла да, Кёкдеги бла да.

Ныхытды ол баргъан джол.

Адамны хорлармы къайгъы?

Тенгизде чайкъалады къайыкъ.

115 джылдан (1943) Къарачай областны къурутду Къурч.

Энди 115 джылдан (2058 джыл) а не болур?

Къарайма туудукълагъа къоркъуб.

чыпчыкъ бала уа — уясындан:

Сейирсиннгенден сёлеширча бола,

биринчи кере кёрелле бир-бирин ала.

Сабийчик да арбасын чайкъалтады.

Ашыгъалла: бири учаргъа, бири да джюрюрге —

Аз къалалла экиси да ёлюрге.

бири кетеди уясындан.

Эки шохай тюбейле алай...

башланады къычырыкъ-хахай.

сабийин алады къойнуна.

Бир тири джашчыкъ да ёрлеб терекге,

чыпчыкъ баланы салады уясына.

бири арбадан, бири да уядан.

Энтда кёб кере джыгъыллыкъдыла

хапарлы болгъунчу дуниядан.

джер а — агъарыбды къардан.

Кёкдеги, джердеги да билирча,

айтыгъыз назмула, хапарла.

адамлада алагъа тыйыншлы

бармыды Назмучу-Джырчы?
Ол агъарыб сюелген таулагъа,

бу чайкъала тургъан тенгизге —

джандетге ушаш табигъатха —

тыйынщлы сёз айталлыкъ а бармыды?

Атомну ичине къараялгъан адам улугъа,

джерни тартыуун хорлаялгъан адам улугъа,

Аллахына джууукълашхан адам улугъа

тыйыншлы сёз айталлыкъ а бармыды?
ТЮЗЮН БИЛГЕН...
Ташда ёседи Терек.

-Ташха неге керекди Терек?

-Ол сын болуб къалмаз ючюн.
-Терекге уа неге керекди Таш?

-Ол къалгъанладан болур ючюн баш.

Тюзюн билген а — Таш бла Терекдиле.

Алай а, сорургъа алагъа

эсине келмейди кишини да.

Сокъурансанг да,

Ёлтюрген заманынгы артха къайтаралмазса,

Сатылгъан, джоюлгъан фахмунгу

Энди бетин чыгьаралмазса,
Джыйгъан байлыгьынгы уа —

Джыргъа, назмугъа, макъамгъа буралмазса:

Къаядан тюл, джашаудан тюл,

Поэзиядан, Поэзиядан кетдинг сен.

Къыл къобузну гыл къобуз этиб къойдунг сен.

Фахму кьудретинги, ёзден бетинги джойдунг сен.

Къыл къобузну къул къобуз этдинг сен,

Иймандан чыкъдынг— Поэзиядан кетдинг сен.
Ай медет а...

Джети къат кёкден кетдинг —

Аллах берген фахму бла

Ибилисге къуллукъ этдинг.

Кюн къобузну кюл этген джарлы,

Джандетин джаханим этген джарлы!

Кимден да бек кесинг кюе болурса...

Джазгьанымы джылай джаздым, окъурса.
Москва, 1993 джыл.
ДЖАШАБ ТУРУРГЪА ИЗЛЕЙМЕ ДУНИЯДА
Чабакъла, ёрге-ёрге чынгай,

джюзедиле кёлде.

Джюрегим да бир-бирде алай

чынгайды...

кёкюрекде?

Джандетге къайыталса да адам,

чыдармы кёбге?

Дуниягъа къайытыргъа да излер.

Сюргюнде туугъан джерин

излеученди да кёрюрге адам.

адам ёлмезми джау басыб джюрегин?

Огъай, не этерикме мен джандетде,

болмасала анда Ташым, Терегим?

Ана тилим, Ата джуртум болмаса —

не этерикме ол дунияда мен?

мен ёллюкме бу дуниягъа тансыкъдан.

мен ушаб башлайма ёлюкге.

Джандет кёлде ёледиле чабакъла,

тюшмеселе да чабакъ аугъа, къармакъгъа.

мен ол джандетге барлыкъ тюлме джууукъ.

сюеме джазаргъа назму,

джырларгъа, тебсерге да сюеме...

мен джандетге джараулу тюлме — сеземе.

ахырат азабын дунияда чекген къауумданбыз биз.

-Джашаб турургъа излейме дунияда.

Ангысы, эси да аны,

Эшитиую, кёрюую, сезиую да,

къарыусузла бютюн.

Учууу да — джертин.
Некди алай?

Нек бармайды алгъа адам?

Хазыр болуб нек турады

болургъа джаныуар, хайуан?

Неди

Хакъны, Хакъ Сёзню, Хакъ Джолну

билдирдиле, ангылатдыла ала.

Сора уа?
Адам улу тюрлендими? Нюрлендими?

Бир-бирин тонагъанны, къыргъанны къойдуму?

«Къазауат», «илинмек аджал» дегенча сёзлени унутдуму?

Бир адамгъа джетсе да къыйынлыкъ,

къайгъырыб, бютеу адам улу ёрге турдуму?

джазыуун нек джазалмайды адам?

Джашаугъа тыйыншлы болалмайды нек?
Аллах къурутургъа деб джаратмагъанды

джашауну, адамны.

Джууукълашдыргъан Ахырзаманны

адам кесиди.

къыйынды аны.

Тамбласы

бармыды адамны?

бирлени уа — тилкъау.

Къаршчы тургъанладан а —

хазна киши къалмады сау.

тилсиз бла тилкъау,

сокъур бла сангырау

эмда

къул-къарауаш болгъанла анга.

болуб «сокъур», «сангырау» -

тюз халкъ джанын сакълады алай.

Бир ёмюр да кетгинчи,

ёзден халкъ къул халкъгъа бурулду алай.
Энди ненча ёмюр керекди

къул халкъ эсгериб кесин,

алгъынладача,

ёзден халкъ болур ючюн?

бир талай соруу берсем,

сен, закий джан, не дерсе?
Эки башлы эмегенни

Сталин эди бир башы,

Гитлер да экинчиси.
Мен Сталинни махтадым —

къалыр ючюн сау-эсен.

Сен Гитлерге сый бердинг —

айтырмыса, не ючюн?

адамланы, халкъланы

ашай элле. Тыяргъа

кюч джокъ эди аланы.

экинчи баш джутланды.

Бютеудуния къазауат

алай бла башланды.

боллукъсуз эркин»,- деди.

«Ол сёзню уа Сталинден да

эшитген эдик»,- дедим.

диннге бош этди бизни.

Коммунист джыйын къачды

джумуб ачхынчы кёзню.

«совет власт, ач власт,

Гитлер келеди къач власт».
Экинчи бащ биринчиден

къутхаргъанча этди да,

ийнаннганла да болдукъ

ол кёзбаугъа керти да.

динни, джерни, малны да

Гитлер къайтарды халкъгъа —

джашырмайыкъ аны да.

ол бир этди келгенлей.

Совет власт а халкъланы

тура эди бёлгенлей.

ара шахар — Нарсана.

Экинчи башха — махтау

салдым мен да — ахсына.

къайтаргъан динибизни,

къуратхан Элибизни —

ол къалай алдар бизни?».

къырыб баргъанын кёрдюм.

«Аямагъан аланы —

бизними аяр?»- дедим.

Ол эки эмеген башны

арасына тюшдюм мен.

Къалай къалдым сау-эсен?

Сакълады болур Аллах —

ким, не ючюн? Билмейме.

Гитлерге сый нек бердинг —

бу соруугъа не дерсе?
ТОЛУБДУ МЕНИ ДЖЮРЕГИМ
Толубду мени джюрегим

джарсыудан, бушуудан, къайгъыдан.

Тенгиз кёлюм къуруб бошаса —

не магъана кемеден, къайыкъдан?

ушайды къадарым.

Кёлюм: бир — тау къуш, бир — шорбат чыпчыкъ,

тюрлендирирге уа джокъду мадарым.

джутланалла тауларыбызгъа да.

Коста` айтханлай, джокъду тынчлыкъ

ёлгенлерибизге, сауларыбызгъа да.

эки сюргюнден да къайыталдыкъ.

Тейриден-Аллахдан башхагъа болмадыкъ къул,

Адамбыз, Халкъбыз — кюрешдик, джашадыкъ.

бюгюннге джетдирдиле ата-бабала.

Аладан къалгъан джандет джуртну, тилни

тас этсек — биз кимбиз? - Къулла, манкъуртла.

Эркинлигибизни, бетибизни сакълар ючюн,

адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызнгы сакълар ючюн

биз мийик таулагъа ёрледик...

тыйыншлы болмай ата-бабагъа,

тыйыншлы болмай Тилге, Джуртха,

Тарихибизге тыйыншлы болмай,

дуния малны ызындан сюрюб,

тюзлеге джайылыб, чачылыб, тас болуб кетсек,

Ата джуртну, Ана тилни да харам этиб,

кеси кесибизни ёлтюрсек —

эркишилигибиз, ёзденлигибиз да къайда?

Адамлыгъыбыз, муслиманлыгъыбыз да къайда?

къууанчдан, бушуудан, къайгъыдан.

Къуругъан тенгизни юзмезине

батылыб, атылыб тургъан кемеле, къайыкъла

бютюн къоркъуталла мени.
Америкада болгъанымда

сын болгъанем, айталмайын джукъ:

джер-суу атла — индей тилде,

индейлиле кеслери уа джокъ...

джашай эдиле таулула —

Кавказдан, Тюркден кетген...

Нек кетгенле джуртларындан ала?

Кимге къойгъанла джуртларын ала?
...Ата джуртда джер-суу атла — Ана тилде...

«Бир тюрк халкъ джашагъанды былайлада»,-

Джер-суу кёре келгенлеге хапар айта,

айланады ким эсе да бир гид кибик...

Алан халкъымы къадарына эте сагъыш,

Индей джуртдан мен къарайма Ата джуртха...
Халкъыбыз, тилибиз да къуруб,

бизден да джер-суу атламы къаллыкъдыла къуру?

Таб ала да къалмазгъа болурла —

юрешедиле аланы да тюрлендириб, къурутуб.

джарсыудан, бушуудан, къайгъыдан.

Бир кёб затха этдирелле сагъыш

Къуругъан тенгизде къайыкъла.

джарым башчыла, джарым моллала, джарым айдынла —

джарым адамла, бир сёз бла айтсакъ.
Бир поэт а аны джашаугъа къайтаргъанды:

Джуртда Джангыз Терек энди

джашайды назму болуб, китаб болуб.
Къайда да, къачан да — олду шайырны борчу:

джашаугъа къайтарыу — терекни, адамны да;

къоруу — табигъатны, инсанны да.
Не эди Джуртда Джангыз Терек?

Керамат кючю бар эди аны:

«Тейри Терек»,- дей эди анга Тейри адамы.
Аны къатында не адамгъа, не джаныуаргъа

болмай эди тиерге, салыргъа заран:

итледен къачхан джанлы да,

джанлыдан къачхан кийик да

ол Терекден таба эдиле болушлукъ.
Джарсыуу болгъаннга джарай эди ол,

адамгъа Адам болургъа болуша эди ол,

зулмудан, терсликден къутхара эди ол —

Тейри тереги эди ол.

Аны хайыры белгили эди дуниягъа.

Сабийи болмагъаннга да джарай эди ол.

«Джангыз бола эсенг да, Джангыз Терекча бол»,-

дей эди халкъ.
Джуртну къарауулу, сакълауулу эди

Джуртда Джангыз Терек.

Ол халкъ терекни кесиб, бир насыбсыз

кесине ишлегенди юй.

Тёзерми эди Кёк —

мурдарны юйюн, кесин да

кёсеу этгенди уруб.

поэтге кёчгенди:

Джангыз Терекледиле поэтле да.
Джашайды Джангыз Терек

Поэтни джюрегинде, сёзюнде.

Джуртда Джангыз Терек деб,

поэтге айтадыла энди.

джанлы, джансыз табигъат ючюн,

Хакъ ючюн, халкъ ючюн,

аны ёзю-ёзденлиги ючюн

сермешеди поэт.
Джангыз Терекни къатында

улуйду къазакъ бёрю.

Джангыз Терекни башында

джанады Темиркъазакъ джулдуз.

Джурт-Тил белгиси, ёлюмсюзлюгю

джашайды Джангыз Терек.

Къарачай бла да бошалады —

олду къыйынлыгъым, насыбым да мени ...
Бу джуртдан башха билмейме джуртланы,

Джуртда Джангыз Терекме кесим да.

Таурухлары, хапарлары нартланы —

аладыла бурундан эсим да.

ол тилде ангылайма бурхуну, Аламны да,

ол тилде ангылайма табигъатны, адамны да,

Ол тилде ангылайма Къуранны да.

ангылатыргъа да Аллахны Сёзюн

Ана тилими джете эсе къарыуу —

сора, насыблы адам тюлмеми мен?

Ана тилин билмеген а — адаммыды?

Анасыз къалгъан — болады джаралы-джарлы,

Ана тилсиз къалгъан а — ёледи.

Ата джуртунда турса да джашаб.

Тили кетгенлей халкъны,

бир джугъу да къалмайды аны:

динин, джуртун да тас этеди ол,

атын, сыфатын да тас этеди ол.

халкъны тилиндеди-сёзюндеди Ёзю:

СЁЗдеди ЁЗ.

Кетгенлей СЁЗ — кетеди ЁЗ.

Бир къанатын тас этген халкъ — учалырмы?

чыгъалырмы Кёк башына?

Аллахха, Аллахына джууукълашалырмы?

Ана тилинден башланады адам.

не насыблы халкъбыз биз.

Аланы тас эте баргъан

не хомух адамлабыз биз.