Djeti бу китаб 2010 джыл, сентябрны 9-да, орта кюн, Ораза ачылгъан кюн, джазылыб башланнганды

анга сейирсиниу, къыйналыу да джокъду.

Амантишле амантишлеге берелле сый,

къулларын джакълайды, махтайды джорукъ да.

алай бла табханла къуллукъ, саугъа, юлюш...

алтын тегенеге, кюмюш сынджыргъа табыннганла,

сизни багъагъыз, сыйыгъыз да — отуз кюмюш.

эркин халкъ, эркин джурт, эркин фикир, эркин сёз.

Къул кърал бий этгенди къулланы —

къалмаз ючюн ёзден адам, ёзден адет, ёзден сёз.

ёзден халкъны тюрлендириу, къул этиу,

Бюгюлмегенни — къурутуу, тюб этиу.

Къул къралда

ёзден халкъгъа, ёзден адамгъа орун джокъ.
Къулла къуллагъа саладыла эскертмеле.

Амантишле амантишлеге саладыла эскертмеле...

къул кърал кесине къул этерге кюрешеди дунияны.

Ётюрюкдю ёзден болуру, эркин болуру аны.

къул кърал бла къазауат этгенди Кавказ.

Кишиге къул болургъа унамаз Кавказ —

ол биледи: Аллахдан башха джокъду илях.

къайгъыргъанын билдиреди:

-«Къайры ашыгъаса, насыбсыз,

сени джутарыкъ тенгизгеми?

Дунияны кёрюб къалыргъа излейме.

Сенича былай саудан ёлюб,

ичинден чирий тургъандан эсе,

Билеме: джолум таудан тенгизгеди.

Алай а, тенгизге джетгинчи — ёлгюнчю —

джашаудан аллыкъма юлюшюмю».

баргъан суу бла тохтаб тургъан сууну

даулашханларына да тынгылай,

туугъан джерге бегирек иеди тамыр,

Кёкню да бегирек къучакълайды бутакълары бла.
Джерге эмда Кёкге кетиб барады Терек.

Кёк бла Джерни байлайды ол.

Джерге, Кёкге да тюз турады ол.
Шайыргъа Терекден джууукъ

бир джан болмаз дунияда.

Кетиб баргъан суугъа ушаса да,

Джуртда Джангыз Терекди поэт.

барадыла шоркъулдаб суула,

кёгериб, шууулдайды чегет.

Туугъан джерине къууанады миллет.

болама — алай татлыды джуртум.

Болмасала Таш бла Терек,

не этерелле баш бла джюрек?

Мингджыллыкъ Элим — Къарачай-Малкъар.

Мингджыллыкъ тауум — аты уа — Минги.

Тейри адамы — атым да мени.

соргъанлагъа: «къаллайды джандет?»,

бизни джуртну кёргюзтюб тургъанла...

Нарт тулпарла да бу джуртда туугъанла.

къадау ташдан — Сосуркъа да.

Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб,

Кюч алгъанды Къарашауай да.

адам ашаучу эмегенледен.

Бу джуртну аманат этгенле ала:

«Таулучукъла, кёзюу джетеди сизге...».

барадыла шоркъулдаб суула,

кёгериб, шууулдайды чегет.

Джурт турады, къайдады миллет?

Къарайма башындан энгишге:

Къуран. Джангыз кеси.

Кязим бла Сымайыл.

Къайсын, Чингиз, Олжас.

Бабаланы Ибрахим, Батчаланы Мусса.

Абдуллах Бегий, Мурадин Ёлмез.

Лайпанланы Билал.

Чайкала учханлары сайын,

тенгизни унутуб, алагъа къараучанма.

Алгъын, тауда джашагъан сагъатымда,

къуш къанатлагъа къараучанем алай.
Сёзню уа — къанатлы этген,

къанатлы сёз этген,

Акъ сёз этген

несиди?
Назму тизгинле

къанат болмасала,

Ёз кёлтюрюлюрмю ёрге,

поэзия кёгюне чыгъалырмы,

учалырмы анда?

Ёзню къанатыды Сёз.

къанатлы сёз

Къанатлы джанла бла байламлыды —

Къанатлы сёзле тууадыла, учадыла

джюреклеринден аланы.
КАВКАЗ
Келгенди джаз, къууанчым а — аз:

илинмек аджал къоратханла' — кёб.

Тютюнлейди, булкъанча, Кавказ:

Чамлана болурму бизлеге Кёк?

Аллах буюргъанча джашагъаны ючюн да,-

джетеди къыйынлыкъ Кавказгъа...

Къарайма бачхагъа, арбазгъа.

чыммакъ акъ чакъгъанды балий.

Къолчукъларын да эки джанына джайыб,

кюле, гёбелеккени сюреди сабий.

Балий, сабий да анга — шагъат.

Алай а, от бла тютюн

къоймайла джашаргъа рахат.

джаханимге бурургъа излейле сени.

Окъ-тоб юсюнде къылама намаз,

къара кючлеге бермезме сени.

Кавказ деген кёзюуде, сагъатда,

башха тюрлю болады халым:

Кавказды джюрегим, джаным.

Тейри адамыны джуртуду Кавказ.

Биз бир Аллахха этебиз къуллукъ —

Аллахдан башха джокъду илях.

ол къаратады, тартады ёрге.

Кёк-джер чегинде къылама намаз.

Бизни къаныбыз, джаныбыз да — Кавказ...

болушлукъ излейди эсим:

Кеси къурагъан джорукъгъа,

бойсунамыды экен Тейри кеси?

болургъа башлагъанма ассы...

заман да болгъанды джассы,

намаз къылыргъа керекди меннге.

махтау салайым Джаратханнга.

Къыямат кюн тюбесем Анга,

къызармазча, хазыр болайым.

бойсунамыды къурагъан кеси?

Тейри адамы Тейрисин

излегенча чамландырыргъа,

Бу сорууну къайтарама несин?
Адамларына къурагъан джорукъгъа

Тейри кеси бойсунур къалай?

Адам — башха, Тейри уа — башха...

болса да алай,

тынчлыкъ табарыкъ тюлдю кёлюм.

Къуджур соруула тууадыла

Джетмесе керамат, билим.

джарылгъан ташдан чыкъгъанды терек.

Ушайдыла бир-бирине ала —

таш, терек эмда джюрек.

Таш разыды джашил терекге.

Назму да алай болады себеб,

джарылгъан, къыйналгъан, кюйген джюрекге.

Энди Кёкге джете, болгъанды уллу.

Сакълайды ташны сууукъдан, иссиден да...

Алай сакълайды джюрекни да назму.

Джюрекни рухуча кёрюнеди назму.

Акъ сёзю болмагъан джюрек

кёрюнедиле

Кюню болмагъан Кёкча

неда юйча — чырагъы болмагъан, джанмагъан.
Назму китабына джюрек

атагъан ат: Таш бла Терек.

Таш бла Терекге атагъанды

назму китабын джюрек.

Джурту бла Халкъына атагъанды

рух китабын джюрек.

Бир къанатлы къыйналады Кёкде.

Терек бутакълагъа къоннган чыпчыкъла,

телилигине сейирсинелле аны.

джукъ да айтмай, турама тынгылаб.

-«Ёллюксе,- дейдиле,- ётсенг чекден».

Тургъандан эсе саудан ёлюб,

кёрюрмю эдик ётюб чекден?».
-«Ётгенледен бармыды хапар?».
-«Джокъду. Аны ючюн огъуна,

аладан да хапарлы болур ючюн,

ол дуниядан да хапарлы болур ючюн —

ётерге излейме чекден».

Джан тартады ёрге.

Джан айырылмай тёнгекден,

мадар джокъду ётерге чекден.

Ол анасына болгъанды тансыкъ.

Анасы уа аш излей кетгенди —

къайытырмы, ким биледи, энди.

Хар ким анга атыб таш-агъач,

илгиздик этелле — къоймайла джууукъ.

Тагъылгъан итле да къарайла сууукъ.

къыстагъанды, тута туруб, итин.

Итни джазыуу иесине да джетер —

ол заманда ол сагъыш этер.

ач-джаланнгач этиб, сюрюб айланса,

ол заманда ити тюшер эсине...

бюгюн а — базыбды кесине.

Ол анасына болгъанды тансыкъ.

Сау болса, къайытыр ананг,

бир сюекни келтирир джазыкъ.

ары дери мени бла тур.

Сойкъырымдан, сюргюнден биз да ётгенбиз,

сен да ёлмезсе, «хайт» дегенлей тур.

тюшгенча, кёрюнеди тенгиз кёзюме.

Тансыкъ болса уа ызына, Кёкге,

тенгиз чайкъалады, узалады ёрге.

кёкге булут урса — къаралады тенгиз да.

Кёкдебиз — джер да, адам да, тенгиз да.

Джети къат Кёк бла байланыбды небиз да.

Тенгизни ол бир джанында — акъ таула.

Акъ таулагъа къараб къара тауладан,

тансыкъдан ёле, джашаб тургъан —

къалай болгъанын манга соругъуз.

Ёлсегиз, къалсагъыз да Джуртда болугъуз.

джокъ эсе (аладан сакъласын Аллах),

Айырылмагъыз Джуртдан, Элден.

Къарамагъыз алагъа кенгден.

Кесигизни этмегиз джазыкъ.

Кесимде сынагъанны айтама:

Халкъсыз, Джуртсуз джокъду насыб.
СЁЗГЕ ДЖАН САЛГЪАН
Сёзге джан салгъан адамгъа

айтадыла Джырчы деб, Поэт деб.

джангыз джокъду джаны.

Алай эсе уа — ол ёлюкдю,

къабырладады орну аны.

андан къалады къуру бир хариф.

Ёзю болмагъанны сёзю да болмайды.
КЁЗ да сокъурду, андан къарамаса ЁЗ.

Ёзю болмагъанны, кёзю да болмайды.

Ёзю болмагъан адам да, сёз да.

айырылмагъанма Хакъдан.

Айырылмагъанма Ана тилден.

Айырылмагъанма Хакъ сёзден, Акъ сёзден.

Тансыкълыкъ ауруудан къутхаргъан мени.

-Барды. Биргемедиле Акъ сёз да, Тил да.

Ала бла тюлме джангыз.

Тюлме сансыз, тюлме джансыз.

кюн сайын таулагъа

къараучуму джашыралмам.

Туугъан джер турады тартханлай,

Джуртун унуталмайды адам.
ДЖУРТДА ДЖАНГЫЗ ТЕРЕКНИ ЮСЮНДЕН
2010 джыл, августну 12, «Къарачай» газет. Алим Шаманланы Ибрахимни "Н.С. Иваненковну "Къарачайлыларында" нени юсюнден айтылады?" деген макалеси-статьясы.

Иваненков (статьясы 1913 джылда чыкъгъанды) Джуртда Джангыз Терекни ёлчелерин береди: терекни мийиклиги — 10 сажна, бутакъларыны джайылгъаны — 12 сажна, ёзегини тёгереги — 5,06 метр. Бир сажна бла джарымдан, терекни ёзеги айры болуб ёседи. Терекге минг джыл болгъаны айтылады. Гюрджю патчах тиширыу Тамара Терекге табыныргъа джюрюгени да айтылады.

ташланы тешеди джерде.

Джап-джашил бутакълары бла

булутланы чачады Кёкде.

Джаныуарлагъа да болады ышыкъ.

Къача эсенг хакъсызлыкъдан —

джангыз Терекге джетерге ашыкъ.

Терекге джетселе болалла азат.

Джангыз Терекни къатында

болмайды этерге уруш, къазауат.

келиб Терекни тюбюне кирсе,

анга тиерге болмайды,

оноу этгинчи джыйылыб Тёре.

ёлтюрюрге джокъду эркинлик.

Джангыз Терекден кёргени кимни да —

Къуру Тюзлюк эмда Игилик.

къызны къачыргъан улан да,

насыбы тутуб, Терекге джетсе,

Той этгенле алагъа да.

джалбарыб, этселе тилек,

алагъа сабий туууб тургъанды...

Ма аллай терек болгъанды Терек.

унутханма болгъанын ким —

алай а, эсдеди, Кёк чамланыб, уруб,

Юйюн, кесин да этгени кюл.

Джукълана тебресе миллетде эс,

аны уятыргъа излейди да Кёк,

халкъ тюшюнюрча береди дерс.

айырылса уа Хакъ сёзден, Акъ сёзден да халкъ,

халкъны ахыры болурму къолай —

Кёк чамланыр да аны этер талкъ.

кёчер эсе уа мени сёзюме»-,

дегенлей, назму, китаб да джаздым,

эски айтыула джангыра эсимде.

Джуртда Джангыз Терек болмаса шайыр,

Хакъгъа, Джашаугъа къуллукъ этмесе,

андан кишиге болурму хайыр?

онглуну чурукъларын джалайды,

кесин джазыкъсындырады, джылайды —

юйдегисин садакъа бла асрайды.

джырын джырлайды миниб арбасына.

Махтайды аны, билмей арый, талчыгъа...

санайды кесин дагъыда Джырчыгъа.

адамлыгъы, ёзденлиги алайды.

Къахме къызгъа ушайды фахмусу,

кимге керекди аны джыры, назмусу?

Ол болгъанды дуния малны къулу.

Амантишлени аман тишлериди ол.

Амантишлени алтын тишлериди ол.

аланы кир иннетлерин, къара ишлерин джабаргъа...

аны ючюн алады аладан отуз кюмюш, чын, саугъа.

Уста болгъанды халкъны алдаргъа, кёзбаугъа.

Ол джырлайды, анасы уа джылайды.

Джийиргенедиле тюз адамла андан.

Ёлген игиди аныча джашагъандан.

Бузлагъан чабакълагъа ушайла.

Къызларыу а — сау чабакълагъа:

джылтырайла, къалтырайла, ойнайла.

къурумайды джангуру, джели.

Дуниягъа джангыдан туугъанча болгъанма,

Джангы джерде джангырыб кёлюм.

Къыстайма — унамайды кетерге.

Къоймайды джашаргъа не ёлюрге.

Кетген кюнюм, кетген кюнюм, кетген кюнюм...

бир-бирибизни аямай ашай.

Билмейме, болурму къолай

келлик кюнюм, келлик кюнюм, келлик кюнюм.

Мен билгенле — ёлгенле, саула —

андадыла бары. Ала

тарталла мени, чакъыралла мени.

Арабызда чайкъалады тенгиз.

Тенгизча чайкъалады кёлюм.

Чакъырады Джашау, чакъырады Ёлюм.

тынгысыздыла Кязим, Сымайыл, Къайсын.

тынгысыздыла Сейит, Ибрахим, Мусса...

Алагъа не дерме, джол болуб, барсам.

Абдуллах, Мурадин, Нюр-Магомет

сау-эсендиле — кёб джашасынла.

Аланы кючлеринден Акъ сёз да джашар.

Арабызда чайкъалады тенгиз.

Тенгизча чайкъалады кёлюм.

Билмейме:

къайдады Джашау, къайдады Ёлюм?

Билеме:

Кёкде тюбериме да ышанмай,

энди интернетде излейме аны.
Соруула иелле манга джууабха.

Кирмез ючюн кишини гюнахына

Мен да тюзюн айтыргъа кюрешеме.
-Мен сюеме джазаргъа назму.

-Мен а, окъургъа.

чакъырама аны.

Илхамча, энеди Кёкден,

ётюб келеди чекден.

Аны къолунда

мууал болады гюл да.
Кече да

джууукъ этмейди бизни.

Кюн да къууандырмайды бизни.

Къайырылабыз. Айырылабыз.

Ненча кере болады алай.

Болгъанны тенгледен джашырама.

Джазыуум тюлдю къолай.

Алай а, къалалмайма тохтаб.

Соруулагъа этеме джууаб...

хар не башланады джангыдан.

джатады бачхада.

«Аны тешиб, бир нарат зыгыт

чыгъарыкъды»,- дерча болама.

къыйынды билген.

Азмыды

джангызлыкъдан къыйналгъан, ёлген.

Экисине да этеме тилек.

Къууанама алагъа эртден-ингир.

Алай а, ёмюр —

адам ашаучу ёмюр эди...
Мени джуртдан сюрдюле халкъым бла бирге.

Мен зауаллы тюшдюм Сибирге.

Анда онтёрт джыл турдум тутулуб.

Къара джин ёлдю да — келдим къутулуб.

Эриди джюрегим.

Ташча къата, терекча чагъа, джашадым.

Къара ташха, джашил терекге да ушадым.

Кёб адамны да ёлтюрдю тутмакъда, сюргюнде.

Мен а — саума, Терегим да — сау.

Джангыдан этеме джуртумда джашау.

джараларын багъама джюрекни.

Кечмеклик тилейме Терекден —

бир кёб агъач кесгенме Сибирде.

чегетчи болуб, чегетни къоруб турсам да,

кесген тереклерим кетмезле эсден...

Терсме, терс тюл эсем да мен.

бу Таш бла Терек

ызымдан къараб, этгенле тилек.

Ала къалдыргъандыла джанымы сау.

Ала къайтаргъандыла Джуртума сау.
Аны сезгенлей турады джюрек.

Мен сизге разыма Таш бла Терек.

Сиз да болугъуз манга разы.
Къылгъандан сора манга джаназы,

адамла кетерле. Сиз а турлукъсуз сакълаб мени.

Биз айырыллыкъ тюлбюз.

Мени джаным кёчерикди сизге.

Сиз дунияда болгъан къадарда

ёлюм джокъду меннге да.

«Шайырны джаны аладады»,- деб,

алай къарагъыз Ташха, Терекге да.

Кябаны тёгерегинеча,

айланадыла чабыб адамла.

Дуния-ахрат сагъышладан

къутуладыла табигъатда ала.
Рахат эте джюрекни-кёлню,

чабадыла тёгерегине кёлню.

чабакъла, бабушла, дууадакъла...

не джюзген чабакълагъа,

не учхан къанатлылагъа

къошулалмай,

бир джангыз терекни къатында,

ташха таяныб турама.

башха зат манга тюлдю керек.

чабыб айланнганлагъа да тёгерегине,

къараб, тынгылайбыз.

Бир-бирибизни сёзсюз да ангылайбыз

Таш, Терек, Мен.
ЗАРЛЫКЪ ЁЛТЮРЛЮКДЮ АЛАНЫ
Акъ Сёзню сёзюн этерге кюрешгенле —

къара иннетлиледиле бары,

тилкъауладыла бары,

джюреклери сокъурду, сангырауду.

Аланы сан этмейик.

Зарлыкъ ёлтюрлюкдю аланы.

Биле эсек аны,

Аланы сагъыныб,

сыйын тюшюрмейик Сёзню.
АКЪ СЁЗГЕ ТЫЙЫНШЛЫ
1

Гошаях Бийчени Къызыл Къаласында

Джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз.

Сенден айырылалмай танг аласында,

джукълана да джана турлукъду джулдуз.
Поэтни да Акъ Къаласында

джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз.

Сёзюн, кесин да этсенг а сансыз —

шайыр ёллюкдю танг аласына.

Акъ Сёзюнде джашагъанлай аны.

Сёз къаладан къараб ышарлыкъса,

ариулугъунг бла джумшата дунияны.

Гошаях Бийче къарайды сенден.

Джети къат Кёкден эниб келгенсе,

биз ёлюр ючюн сюймекликден.

Къамгъут бий, Къаншау бий да тюлме,

Шайыр Бийме мен — билесе.

Сени уа, Къамгъутча, урлаб келиб,

Акъ Сёзюме джыйгъанма, кечерсе.
Не бек къаладан да къачаргъа боллукъду,

Акъ Сёзге тюшген а — къалады анда.

Ол Акъ Къалада джашаб тургъан

Сатанай Бийчеге, Гошаях Бийчеге да,

Айджаякъгъа, Акътамакъгъа да

аны ючюн этеме сени аманат.

«Артда туугъан — алдагъыланы

акъылы, саулугъу бла да,

ариулугъу, фахмусу бла да

озады»,- дейле. Сеннге къарасам —

Сёзню тюзлюгюне болама шагъат.

Сёз — узун, къысха да болур,

уста тизилген назму да болур,

хакъ сёз да болур, нарт сёз да болур,

алай а, болургъа унамаз Акъ —

къарамай андан Айджаякъ, Акътамакъ...

тенгизден-теркден да ётер,

тёрт дуниягъа да джетер —

ёзге, къалыр къаралай:

бийче тюрсюн алалмаз,

къанат битиб, учалмаз,

кирмей анга ичкери

бийчеле: Гошаях, Сатанай...

турмаса титирей, джангыра —

къурур, къаралыр кёлча, кёзлеуча,

къара суулары таркъайгъан.

таркъайыргъа да къоймагъан

къара суулагъа, зем-зем суулагъа

болурму махтау салмагъан?!

Кюн таякъла бла Ай джарыгъындан

ишлегенме Юй — сен анда, къууана, джашарча.

«Джылайса,- демезле,- бек къууаннгандан», —

кёз джашларынгы, джаным, дуниядан джашырчы.
Къууаннгандан джылагъанынгы да терсине сюрюрле...

Сюре берсинле, юре берсинле —

Ала ёллюкдюле зарлыкъдан.

Къалгъанла уа тюзюн билсинле:

Сёзге битмез эди къанат.

Акъ сёз болмаз эди тилде,

къууанч тойла бармазелле элде,

къачхы хауа турур эди Джерде.
Хауасыз болурму Адам,

Хауасыз болурму джашау?

Джандетден къыстатса да бизни,

мен Хауагъа салама махтау.

деселе, сайларем сени.

Узалсам да джулдузгъа, Айгъа,

излемем къояргъа Джерни.

Гошаях Бийчени Къызыл Къаласында

Джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз.

Сенден айырылалмай танг аласында,

джукълана да джана турлукъду джулдуз.
Поэтни да Акъ Къаласында

джашаргъа тыйыншлы Сенсе джангыз.

Сёзюн, кесин да этсенг а сансыз —

шайыр ёллюкдю танг аласына.

Акъ Сёзюнде джашагъанлай аны.

Сёз къаладан къараб ышарлыкъса,

ариулугъунг бла джумшата дунияны.

Акъ Сёз башланады сенден.

Джети къат Кёкден эниб келгенсе,

биз ёлюр ючюн сюймекликден.

булутда джашыныб турма да.

Огъесе,

ашыкъмаймыса тюшерге джерге?

шыбыла къамчисин чакъдырмаса,

суу гыбытларын бошламайды булут.
Кёкге уа — т илекден башха,

не айтыр къарыуунг барды.

алай а, къачан?

Тохтагъыз, къайры барасыз —

сизсиз да кёбдю сууу кёлню.

Не этсин джер, не этсин джюрек —

джаугъан да кёлге джауа эсе.
Алай эсе,

не суу болгъан джерге кёчейик,

не суусуз джашаргъа юренейик,

не суу тартайыкъ джангур джаугъан кёлден.

Не да,

джукъ да этмейик да, саудан ёлейик.