Djeti бу китаб 2010 джыл, сентябрны 9-да, орта кюн, Ораза ачылгъан кюн, джазылыб башланнганды

Ючден дагъан таймаз.

Алагъа таянмагъан,

ала ючюн сермешмеген —

не Халкъ, не Адам болмаз.
БЁРЮНЮ ТЕЙРИСИ БАРДЫ
Итни барды иеси,

бёрюню уа — Тейриси.

Тейри халкъы, Тейри адамы

болгъаныбыз насыбды.

Бу сыйсыз китабла ючюн кесилген тереклени

гюнахларындан къутулурму адам?
2

- Ким, не ючюн къурман этдиле джанларын джигитле —

хаджиле, шыйыхла, шейитле?

- Хакъ ючюн, Халкъ-Джурт ючюн,

Бёрюле ит болмаз ючюн,

ёзденле къул болмаз ючюн,

эркин джуртда эркин адамла джашар ючюн.
Джыйын джанлыдан не къалгъанды энди?

Къуру къазакъ бёрюле къалгъандыла энди.

Орман чегетледен не къалгъанды энди?

Къазакъ терекле къалгъандыла энди.

ала да барадыла къуруй.

дуния былай турмаз.

Кавказ

кишиге ит, къул болмаз.

мийик Кавказны ол сакълар сыйын.

Къазакъ терекледен къуралыр орман.

Джангыз: керекди чыдам, керекди заман.

Къуралыр Акъ Сёз харифледен.

Джети джулдузлу байракъ чайкъалыр.

Заман хар нени орнуна салыр.

Ол адамны уа —

онгсуз этгенди ауруу.

Табигъат ариуду кемсиз:

агъаралла таула, чайкъалады тенгиз.
Акъджал толкъунлагъа башланнганды чарс.

Тенгиз къушла къанат таууш этиб,

суу башында урадыла харс.
Адам терезеден кёреди барын.

Тенгиз джагъагъа болса да джюз атлам,

ол джюз атламны эталмайды адам.

Джаз а келгенди: кюн да — бир ариу.

«Ызынга отлаб турма да,

джыгъыла эсенг да аллынга джыгъыл».
КЕТ
Къайры къарасанг да — хамхотла,

кёрюнмейди бет.

Орун джокъду санга былайда,

таугъа, чегетге болса да — кет.

деб, айталмагъан,

дуния малгъа табынмаса —

джашаялмагъан

барды бир къауум.

Ол къауумну аты — малкёз.

Къулну къылыгъындан танырса:

Кесинден онглуну чуругъун джалар,

кесинден онгсузну итча къабар.

онглугъа къул болургъа кюрешир,

онгсузгъа бий болургъа кюрешир.
2

Къулгъа соргъандыла:

-Бий болсанг, не этерик эдинг?

-Къул тутарыкъ эдим.

-Не тилейсе Аллахдан?

-Манга да бир къул бер деб.
Къулгъа соргъандыла:

-Патчах болсанг, не этерик эдинг?

-Бийлени къырыб,

ёзденлени уа — къул этерик эдим.

«мен — адамма,

бий, къул да керек тюлдю меннге.

Бий, къул болургъа да излемейме.

Хар адам башына эркин болургъа керекди.

Хар адам, къул, бий да болмагъанлай,

джанын джашатырча, къураргъа керекди джашауну.

Бир Аллахдан башха джокъду илях»,-

деб айталмагъанды.
Алай айтхан а,

аны ючюн кюрешген а —

ол къул тюлдю.
БАШХА ДУНИЯДАН МАКЪАМ
1

Бир мыдах макъам келеди къулагъыма:

Къайсы дуниядан келеди — билмейме.

Бек узакъдан келгенин сеземе джангыз.

аллай бир палахдан, тыйгъычдан ётеди —

меннге джетерге

акълыгъы, джарыкълыгъы да кетеди...

Сау кел, къара джамчылы мыдах макъам.
Сени акъ джамчынгы къара этген палахла,

мени да къоймагъанла аяб.

Къара джамчынг акъ джамчынгдан эсе

бегирек келиширикди энди манга.

къара джамчынга чырмаб,

алыб кетерге ушайса — сеземе.

Алай а, тёзерме:

не эталлыкъса тёзмей да къадаргъа.
Ким биледи, сени манга ийген,

джанымы, алгъынча, этер эсе уа сау.

Башланса уа джангыдан джашау...
Къой, тынгылайым, айтмайым джукъ...

Быллай бир мыдах да къалай болады макъам.

Эшитилинеди ол джууукъдан джууукъ...

Ол макъамны сёз бла айтсам...

Къой, тынгылайым, айтмайым джукъ.
Дуния макъам тюлдю бу.

Дуния сёз да келишмез анга.

Тау артындан чыкъды Кюн,

огъурлу эте джер джюзюн бютюн.

Кетдиле кечеги къоркъуула, къайгъыла.

Джарыкъ, тыйылмай, тебреди джайыла.
Ол келеди эне таудан, ауушдан.

Уянады ёзен, тола тауушдан.

Джуууб къол-бет,

бираз къалтыраб-титиреб,

джукъусундан аязыйды чегет.

барадыла джангы кюнню аллына.

Къанатлыла да кёлтюрюлюб ёрге,

Аны ашыгъадыла кёрюрге.

дуппур башына джайгъандыла къойланы.

Бир такъыйкъагъа да юзюлмейди

бир-бири бла ушакълары аланы.

ашарыкъларын бишириб анда,

билемисе, кимледиле, ашагъан?

-Билеме, нартладыла ала.

-Ай, аперим, билесе аны да.

Билиминг бла нартланы да

къууандырырча боллукъса бир адам.

Алай а, чаб, бери тый къойланы.

Ол манграмазгъа уа ангылатыб айт —

тынч турмаса, кесиб ашарыкъбыз аны».

Элге келгенди эртден.

Биягъынлай, тюшгенчама джомакъгъа.

Ётюб тенгизден-теркден

сабийлигиме барама къонакъгъа.
Игиден-иги бола барады кёл.

Сабий кёбдю — чачылмагъанды эл.

Саудула аккала, аммала да.

Гошаях бийчесин сакълаб, сюеледи къала да.

эски тонларына чырмалыб,

дуппур башында этелле лахор ,

джазгъа чыкъгъанларына къууаныб.

къараб, этеме сейир.

Тюрленмегенди бир зат —

арадан ётсе да ёмюр.

Суу агъач да къызчыкъны бойнунда,

джангкъылычха ушайды.

Челеклери толу сууну

чайпалтмазгъа кюреше, атлайды ол.

Ташдан, балчыкъдан да толуду джол.

тохтарыкъ тюлме:

харс тауушла чыгъадыла келин келген юйден —

атымы ары бурама мен.

Огъары элге атланама:

джау джиб къургъандыла анда —

джети къыздан сора джаш туугъанды.

Билесиз, кимге.

Энди киши да кюлмез Набийге.

Уянама.

булгъанады кёл:

джокъду мен ёсген эл.
Аты барды. Къаласы да турады.

Юйле да туралла.

Адам а джокъ.

Школ да барды.

Окъургъа анда

сабийле уа — джокъ.

Джашла кетгенле элден.

Келгенликге эртден,

къууаныр адам джокъду анга.

джашайма узакъда.

Эл

китабымда джашайды энди.

Мен — Таудан тёнегереген таш,

Шимал тенгизни джагъасында

джелге, джангургъа боллукъма аш.

Джокъду эскерлик бизни.

Кимме мен? Ташма мен

джагъасында тенгизни.

Бирде сютча уюр,

Бирде чайкъалыб, къатланыб,

джагъаларын талар.

бирде къаралыр.

Анга эс бурмайма энди —

юреннгенме халисине.

аргъы джагъагъа къарайма.

Анда кёрюнедиле таула:

къуру да бирчадыла ала.

Къыш да, джай да туралла агъаргъанлай.

Тебмейле — бир халда туралла.

Мен Джерге эннгенме Кёкден.

Артха къайытхан а — къыйынды,

Къыйынды ётген тенгизден-теркден.

Чайкала къычырыкъ этелле.

Джылла, ёмюрле ётелле.

Агъаралла таула, чайкъалады тенгиз.

бети да саргъала, къарала.

Акъ раса чегет расагъа ушайды —

ёлюм джууукълашханды анга.

ызына айланнганнга ушайды чархы.

Тёрт дуниядан къуюлады ырхы —

кюнден кюннге къатыдан къаты.

таза джурт, таза халкъ да къалмай.

Билмейме, Адам бла Хауа

болгъандыла къаллай?

акъмы, къарамы, сарымы?

Не сакълай болур дунияны алда,

акъ раса да тюб болмай къалырмы?

къуру бир бетли болуб къалырмы?

Неди келе тургъан заман —

ауалмы, ахырмы?

талай минг.

Талай китаб да джаздым.

Энди мен

бир Китаб тюшмейди къолумдан.

Не излейме энди андан?

Сейирди адам.

Сейирди.
ТАШХА БУРУЛГЪАН ТЕРЕК

Джангыз Терек болсам да.

Ташма энди мен,

Къадау Таш болсам да.

къанатлыла, къанатлы джанла, къанатлы сёзле да —

уча, къона джашай эдиле менде;

къанатсыз джанлагъа да бола эдим ышыкъ.

тюз тургъан джашил терек эдим алгъын.

Мен — Тейри Тереги — Тейри адамларына

солургъа бере эдим хауа.

Джангылгъанлагъа, джыгъылгъанлагъа да

болуша эдим сюелирге ёрге.

джарым моллала бла иймансызла

кесиб къурутдула мени —

Келечини.

Кёк бла Джерни арасында байламлылыкъ.

Тюнене бла Бюгюнню арасында байламлылыкъ

юзюлдю.
Тейри терегин сакъламагъан

Тейри адамына, Тейри халкъына да

джетди къыйынлыкъ.

Джангыз Терек болсам да.

Ташма энди мен,

Къадау Таш болсам да.

Тирилиу чакъ келирми халкъгъа?

джангы джуртнуму, эски джуртнуму?

Къутулур джолламы излейди кесине?
Кёкде Кюнню джандыргъан Кючге

къалай болсун тенг

Джерде чыракъны джандыргъан адам?
Ауалны, Ахырны да кёреме

къарасам Кёкге.

Кёк а — джанны:

не этгин,

джазыкъсынмай адамны.

таш башында да джашау эте келгенди халкъым.

Кючюме къюч къошулгъанды Джуртда,

Кесмезде да кесгенди чалкъым.

Бу дуния меннге аманатды.

Кёлюм да, сёзюм да, тауум да — Минги:

джашау дегенинг — аламатды.

аманатха — болгъан хыянат.

Келген кюн Къыямат

не дерле ангы бла эс?

Бу дуния меннге аманатды.

Аманатха болсам а хыянат —

Джарыкъ дуния да ахыратды.

джандет джуртну бергенди бизге,

Къаламны, Китабны да бергенди бизге —

джазыуубузну джазаргъа бергенди мадар,

Адам, Халкъ болургъа бергенди мадар.
Хакъ диннге болмасакъ тыйыншлы,

Ана тилге болмасакъ тыйыншлы,

Ата джуртха болмасакъ тыйыншлы,

ала ючюн джан аямай сермешмесек,

Аллах бергенни сакъларгъа кюрешмесек,

Аллах айтханча джащаргъа кюрешмесек —

бизлеге чамланмазмы Аллах?!

Болалмай эсек Адам, Миллет,

джазалмай эсек а джазыуубузну кесибиз —

Сора,

кесибиздеди къыйынлыкъ, палах.

ёрге ёхтем тутханлай башын,

джюзеди кёлде дууадакъ,

Кёк болгъанча аны сагъышы.

акъ умутну джелпеги.

«Аны бойнуна дууа такъ»,-

дейди манга джюрегим.

юлюш этейим джанымдан.

Акъ Сёзге да ушайды ол

дуниягъа эннген башындан.

Джюзеди кёлде дууадакъ.

Чилле джаулукълу бир къыз

кёрюнеди кёзге тохтаусуз.

акъ таула туралла къараб.

Ким биледи, аладан

келген эсе да дууадакъ.

тохтаб, тинтгенча, къарады.

Кёз джашларын тыялмай,

къызбет дууадакъ джылады.

къанат тюбюне джашырды.

Бир кёб зат тющдю эсиме:

Келди ёлюрюм, джашарым.

ючюсю да болмасала акъ,

Къанат тюбюнден башын

чыгъармай ёлюр дууадакъ.

-Сенде уа бармыды?- дедим.

Джети къатлыды интернет —

хар ким табады излегенин.

къоймайды мени къайгъысы халкъны.

Аланы къутхарыргъа кюрешеди шайыр.

Кимди ол мурдар?

Халкъ кесидими?

Ийнанмам ёмюрде:

халкъ ёлтюрюрмю кесини тилин?

Кеси кесин ёлтюрюрмю халкъ?

Тилин да кеси ёлтюрген —

кеси кесин ёлтюрген

аллай халкъ болурму дунияда?

элледен къуралады Эл:

элледен кетедиле адамла —

чачылады Эл, чачылады халкъ.

къаршчы турмасакъ — боллукъбуз тюб.

Чачылгъан халкъны Джуртха къайтарыб,

Эл эталлыкъ бармыды кюч?

кеси разылыгъы бла къоя эсе халкъ,

Миллет ангысын, тарих эсин

тас этген эсе халкъ,

динин, тилин, туугъан джерин да

дуния малгъа ауушдура эсе халкъ —

кюреширге, этерге къазауат?

Керекди — соруллукъду хар бирибизден:

къутхарыр ючюн къауумунгу —

дининги, тилинги, джуртунгу —

не этгенсе, не этесе сен?

Ана тилибиз ёлгенлей —

ёллюкбюз барыбыз да биз.
Элибден башланады Эл.

СЁЗден башланады ЁЗ.

Хакъдан башланады Халкъ.

Быланы унутсакъ —

барыбыз да боллукъбуз талкъ.
КЪАРЫУСУЗ БОЛМА, ДЖЮРЕК, БЫЛАЙ
Сюеледи Минги Тау да ышара,

Къобан суу да барады джырлай.

Къаяда ёсген терекге да къара —

къарыусуз болма, джюрек, былай.

шашмай тюберге Джуртунгдан юрен.

Къазакъ бёрю улугъанын къоймайд,

ит джыйын тургъанлыкъгъа юре.

Унут джарангы, унут джылынгы.

«Эжиучюле джокъла» деб да, джарсыма.

Къазакъ джюрек, бошуна джарылма.

Сыннган саннга — къара ханс джарар.

Джюрек, кесинги, мени да къыйна —

Ана тилни ёлюмден къутхар.

мадар этсек — болушур Тейри.

Джюрек, ёлсек турурбуз солуй,

ары дери болайыкъ тири.

кюнбетле кёгере башлагъанла.

Джазгъы назмусун айтханча къадар,

Кёк да кюкюрейди, джашнайды.

Ол джети къат кёкден келгенди эниб.

Джети къат джюрекден чыкъгъан эсе да,

айталлыкъ бармыды Акъ сёзню тинтиб?!

Инсан, миллет хакълары ючюн,

дунияны адамлары, халкълары ючюн

къазауат этгенлей айланады Акъ сёз.

Хакъ сёзден, Акъ сёзден айырылса халкъ —

дуниядан болады талкъ:

анга келеди къач, ызы бла къыш.

айырылады тининден, ёзюнден.

Джаны саулай келеди анга ёлюм.

Башхала кючлейле Джуртун, Элин.

эки къанаты адамны-халкъны.

Къанатларындан айырылса уа,

ёлмесе да —

ит джашау, къул джашау сакълайды аны,

сюркелиб джашау сакълайды аны.

кюнбетле кёгере башлагъанла.

Уятыргъа излегенча бизни,

Кёк да кюкюрейди, джашнайды.

Кёб турмай джалан боллукъду терек.

Башха терекле уа, чирчик эте, чагъалла...

Не этсин, джарылмайын джюрек.

Джаз келгенди тыймай тенгиз-терк,

халкъ а андан къалыбды къуру:

акъ чакъгъанды арбазда терек,

Тил терек а — турады къуруй.

халкъгъа уа — келгенди къач:

Тил терек чапракъ арта турады...

Джокъду манга дунияда къууанч.

Сорады: кимге керекди къаяда терек?

Къаранчхача, турады къаяда.

Сау-шау эсе да, не хайыр андан?

Мийикни сюе болур терекни джаны.

Сор аны терекде къанатлыгъа —

ол да толу джууаб бералыр санга.

къаяны байрагъыды терек.

Аны алайгъа орнатхан Кюч,

адамладан эсе игирек

биле болур не этгенин...
-Мийик къаяда терекден

не хайыр адамгъа,- дейсе.

Кёзню къууандыргъан бла къалмай,

бизни ёрге тартхан бла къалмай,

ол джашаргъа юретеди бизни —

таш башында, къаяда, тауда да;

къоркъмай:

иссиден, сууукъдан, борандан, джауумдан да.
Шыбыласы болгъанлыкъгъа,

джарыгъы, джылыуу да болгъан Кёкден

сууумазгъа да юретеди бизни.

Огъай, зараны, хатасы джокъду кишиге,

хайыры уа барды къаяда терекни.
Кёрюнеди: бар болгъанча джокъдан.

Юретеди: бек болургъа да Джуртха.

Ол сюеди мийикни, Кёкню.

Джашаукёллю этеди кёлню-джюрекни.

Болалырмы адам Адам

кёре турмаса къаяда терекни?

не да кесиб, эталмайса отун —

аны ючюн атайса анга ат-бет:

«Хайырсызды,- дейсе,- къаяда терек».

«Не хайыр меннге джерде адамдан —

Къаягъа ёрлеб, кючден къутулгъанма андан.
Балтасындан, мычхысындан къутулгъанымда да,

сёзюнден, кёзюнден къутулалмай турама.

Не хайыр чегетге, терекге адамдан —

хатасын, заранын а келгенбиз сынай...».

къарайдыла бир-бирине.

Къайсыды терек, къайсыды адам?

Къайсыды тыйыншлы насыбха аладан?

Кёкге джууукълашхан адамды терек.

мен — къарайма хар кюн сайын джагъадан.

Кетмейме болгъунчуннга кеч, ингир.

Викингле атагъан атым — Менгир.

не кёресе хаман къараб тенгизге?».

Мен айтама кеп-кертисин алагъа:

«Мен къарайма тенгизге тюл, таулагъа.

Джыкъгъынчыннга ауруу не ёлюм мени,

Таула таба турлукъма къарагъанлай.

Эсен болсун джандет джуртум Къарачай.

Туугъан джуртсуз къалай джашайды поэт?

Ол джашайды джаза джырла, назмула...

Ана тилди тыш джуртда нёгер анга.

Къара кюн да Акъ сёздю къанатым.

Джаным джуртха къайтырыкъды аны бла.

Тенгиз джагъада къаллыкъ болур саным а.

Табылырмы мени ангыларыкъ халкъ анда?

Ана тилин унутхан халкъгъа тюбесем,

не дерме Аллахха, адамгъа да мен?

Агъадыла чапыракъла Терегимден.

Къадау Таш да къаралады кюйгенден.

Бошму къарайма таула таба энди мен?

Къара халкъгъа Акъ сёзюм — керекмиди?

Халкъ да — сакъламагъан, къутхармагъан тилин,

Сёз да — джакъламагъан, къутхармагъан халкъын,

Къыямат кюн не дерикле Аллахха?

адамла джаргъан джюрегими,

багъадыла юч керамат —

намаз, назму, табигъат.

Аллахха, джашаугъа.

Булутланы чача, боранлайды Минги,

бир-бирде кёлюм ушайды анга.

Дунияны да суу ахырзамандан

къутхаргъан тауну этегинде,

этеме намаз, джазама назму —

ауал, ахыр да кёрюне кёзге.
Къарашауайча,

Минги Тауну буз сюммеклерин эме,

кёреме: келеди кеме

эниб джети къат кёкден,

толтура джарыкъдан, нюрден

тёгерекни, джюрекни да...

Алай а, болмайма таукел

анга миниб, кетерге Кёкге —

туугъан джер тартады кесине.

насыб кюннге, ахырзаманнга да.

Дерт тутмай, излейме болушургъа

джюрек джаргъан адамлагъа да.

намаз, назму, табигъат.

Ала джашаугъа къайтаралла мени...

къучакълайма Ташны, Терекни.

джалайма ташын, ичеме сууун.

Адам этген неди адамны,

Халкъ этген неди халкъны? -

Къалам, Китаб эмда Джурт.
Дунияны къара кюнлери

болсала да къыйын, ауур,

Хакъ сёз, Акъ сёз, туугъан джер

Берелле джашаргъа къарыу.

къанатлары джюрекни.

Аладыла танытхан

бизлеге джети къат Кёкню.

адамла джаргъан джюрегими,

сау этедиле юч керамат —

намаз, назму, табигъат.

джайылдыла дуниягъа, къанатлылача.

Ой, бу джашау-ёлюм деген базманда

джашаугъа джан басхан болурму алача?!

Тюзлюкню джанында болгъанлары ючюн,

Хакъ кертини айтханлары ючюн —

кёб къыйынлыкъ джетди назмулагъа да.

Ныхытды деб, джанламады джолундан.

Джюрегини джараларын, табларын

кёреме хар бир назмусунда, джырында.

кюрешгенле шайыр ауузун байларгъа,

ким бергенди сизге эркинлик

кераматлыланы, кераматсызланы да къыйнаргъа?

Зулмуну эмда дуния малны къуллары,

Хакъ сёзню, Акъ сёзню джаулары,

Тейри адамлары бла — шайырла бла —

таша, туру да тохтамай, кюрешесиз,

сыйсыз бола джашайсыз эмда ёлесиз.

къара джинни джюз бетли къуллары,

сиз, къалай хорларгъа умут этесиз

нюрден джаратылгъан назмуланы, джырланы?

бу ёмюрде уа ол къобду, тирилди,

сёзюне, кесине да тыйыншлы багъа берилди...

заман тюзню-терсни, акъны-къараны айырды.

ёлюмсюздю Хакъ джырчыны, Халкъ джырчыны джаны.

Туугъан джер бла, Ана тил бла байланыбды шайырны ёзю.

Сёзю уа, Сёзю —

Кёкге джете мийикди.
Бир къанаты Кёкге джете,

Бир къанаты джерге тие,

учады шайырны джаны.

Аны ёлтюрюр кюч джокъду —

Джаратхан кеси сакълайды аны.
Андан кёчгенди меннге

китаб бла къалам.

Хакъ сёзден, Акъ сёзден ишленнген

ёмюрлюкдю къала.

Бир кёб зат келеди акъылыма.

Къарайма батыб баргъан кюннге:

къаламны, китабны къоярма кимге?