Для того, чтобы человек мог постичь

Концептіге берілген анықтамалар түрліше. Көптеген зерттеушілер оның мәдениетпен байланысын көрсетеді. Кей зерттеушілер мұны негізгі деп тапса, енді біреулері қосымша деп қарастырады. Біздің ойымызша, концептінің негізгі қасиеті болып оның белгілі бір мәдениетпен, қоғамның мәдени тәжірибесімен байланысы табылады. Мәдениет өзін туындатқан халықпен біте қайнасып жататыны айқын және оның бойында өмірлік философияны анықтайтын, барлық адамзатқа тән әлемдік бейнедегі ұғымдардың берік орын алатыны белгілі. Солай бола тұра , осы аталған ұғымдар ұлттық дүниетаным, мәдениет негізінде қалыптаса отырып, ұлттың ұлт болып айқындалу белгісі ретінде де қолданылады. Мәдениетке қатысты концепті адам мен ол өмір сүретін ақиқат шындық аралығын байланыстырушы ретінде қызмет атқаратындықтан оны зерттеудің маңызы зор болып отыр.

С.Г. Воркачевтің ойынша, концептілерге «ең кең мағынада тіл иелерінің «әлемнің аңғал бейнесін» қалыптастыратын және ұлттық тілдік сананың мазмұнын құрайтын лексемалар, мағыналар енгізіледі. Осындай концептілердің жиынтығы ұлттың мәдениеті негізделетін тілдің концептосферасын құрайды» [33, 48б].

Д.С.Лихачев концептосфераның кең мағынада түсінілуін ұсынады: «В совокупности потенции, открываемые в словарном запасе отдельного человека, как и всего языка в целом» можно назвать концептосферой» [34,5б]. Осылайша, ұлттық тілді тұтастай концептосферасы жеке адамның шындықты концептуализациялау нәтижесі болатын жеке индивидуалды концептосфералардан құралады. Индивидуалды концептосферадан өзге ұлттық қауым ішіндегі белгілі бір әлеуметтік және мәдени қауым концептосферасы да болады. Д.С.Лихачев осы ойды әрі қарай жалғастырып, орыс тілінің ұлттық концептосферасындағы мынадай концептосфераларды: «инженер - практик», «отбасы» концептосфераларын бөліп көрсетеді [34, 5б].

«Концептосфера» термині өзіне көлемділіктің,тұтастықтың, үшқырлылықтың (трехмерность) образды коннотацияларын енгізіп, онтологиялық құбылыстың мәнін дәл бейнелейді» [35, 71б]. Концептосфера көп қырлы, кеңістіктік, тұтастықтық құбылыс ретінде көрінеді, әйтсе де ол халықтың әлемтануымен, әлемді қабылдауымен , тарихымен менталитетімен, мәдениетімен байланысты ашық жүйе. Кез- келген тілдің концептосферасының үшқырлылығы оның тілмен, рухани мәдениетпен, объективті шындықпен өзара байланысы мен өзара әсерлесуі нәтижесінде қалыптасады. Осыдан концептосфераның мынадай негізгі белгілері шығады:

• 
  көлемділік, ол халықтың мәдени тәжірибесі, мәдени дәстүрі мен түсініктерінің байланысын білдіреді;
  
• 
  үшқырлылық, тілді халықтың мәдениеті, тарихы, әлемтануы мен әлемді қабылдауын өзіне енгізетін кеңістіктік, барлығын қамтитын құбылыс ретінде көрсетеді;
  
• 
  тұтастық, себебі концептосфера белгілі бір халықтың тұтас ұлттық мәдениетін сипаттайды.
  

Концептілер – белгілі мәдениетті онсыз елестету мүмкін болмайтын ең күрделі, маңызды ұғымдар. Олардың саны шектеулі, себебі кез-келген атау- таңба құбылысы концепт бола алмайды. Белгілі бір мәдениет үшін құнды, өзекті және өзінің бекітілуі үшін саны көп тілдік бірліктерге ие, мақал-мәтелдердің, поэтикалық және прозалық мәтіндердің тақырыбы бола алатын шындық құбылыстары ғана концепт бола алады. Олар халық жадының мәдени иегерлері.

Ю.С.Степанов «концептіні адам санасындағы мәдениеттің қоюы; адамның ментальді әлеміне мәдениеттің сол бір түрде енетін түрі» дейді. « Концепт – это то, посредством чего человек – рядовой, обычный человек, не «творец культурных ценностей» – сам входит в культуру, а в некоторых случаях и влияет на нее» [29, 43б].

С.Г.Воркачев лингвомәдениеттанудың ең негізгі бірлігі деп концептіні («вербалданған мәдени мағынаны») түсінеді. Оның ойынша, лингвоконцептінің ерекше белгісі болып оның этномәдени түрде белгіленгендігі табылады: « Определяющим в понимании лингвоконцепта выступает представление о культуре как о «символической Вселенной» (Кассирер), конкретные проявления которой в каком-то «интервале абстракции» (в сопоставлении с инокультурой) обязательно этноспецифичны». Ғалым концептіні бейне, ұғым, мағына орнына келген және өзіне оларды «шешілген» (в снятом виде), редуцияланған күйде енгізетін лингвоментальді құбылыс, соңғы айтылғандардың «гиперонимі» деп түсінеді: «Концепт «принимает от понятия дискурсивность представления смысла, от образа – метафоричность и эмотивность этого представления, а от значения – включенность его имени в лексическую систему языка». Концептінің ерекше белгілерін көрсетеді:

1) «бастан өту» (переживаемость) – концептілер тек ойланылмайды, сонымен қатар симпатия мен антипатия заты ретінде эмоционалды түрде бастан кешіріледі – адамның рухани өмірін интенсификациялауға қабілеттілігі бар: ой фокусына тускенде оның ырғағын ауыстыру– мұны психологтар «сентимент» деп атайды

2) семиотикалық («номинативті») тығыздылық – тілдік синонимдердің ( сөздер мен сөз тіркестерінің) толық қатары, мақал- мәтелдер, фольклорлық және әдеби сюжеттер, синонимизацияланған символдардың (өнер туындылары, кәделер, мінез- құлық стереотиптері, материалды мәдениет заттарының) тақырыптық қатарлары мен өрістері ретінде көрініс табуы релеванттілікпен, лингвомәдени социум үшін осы концептінің маңыздылығымен, оның мазмұнында болатын құбылыстың аксиологиялық немесе теоретикалық құндылығымен байланысты.

3) білдіруге бағытталуы (ориентированность на план выражения) – концепт атауының тілдің лексикалық жүйесінде қалыптасқан ассоциативті парадигматикалық және синтагматикалық байланысқа енуі, осының семиотикалық «денесінде» концепт заттанады, сонымен қатар осы атаудың «заттық коннотацияның» ассоциативтік жүйесіне енуі – ерекше тілдік метафориканың болуы» [29, 77-78б].

Р.М.Фрумкинаның өзі концепт деп мәдениет категориясында рефлексацияланған вербалданған ұғымды анықтайды және оның ойынша концептіге ең сәтті анықтаманы А.Вежбицкая береді: «Ол « Шындық» әлемі туралы адамның белгілі бір мәдени шартталған түсінігін бейнелейтін және атауға ие болатын «Идеалды» әлемнің объекті».

А.Вежбицкая қалыптастырған концепт түсінігінде негізгі орын әр түрлі мәдениеттегі тірек концептілерге беріледі. Себебі автордың ойынша, мәдениеттегі тірек сөздер (ключевые слова), яғни мәдениеттің ядролық құндылықтарын бейнелейтін концептуалды маңызы зор сөздер көмегімен түсіну мүмкін болады [36, 278-284б].

В.Н.Телия: « Концепт – адам ойының өнімі және идеалды құбылыс, осыған орай ол тек тілге ғана емес, жалпы адамзат санасына тән. Концепт бұл конструкт, ол жаңадан жасалмайды, ол өзінің тілдік сипаты мен тілден тыс білімі арқылы қайта құрылады».

М.В.Никитин, А.П.Бабушкин концептіні дәстүрлі түрде сананың дискретті бірлігі ретінде түсінеді. М.В.Никитин: «Мағына – бұл таңбамен байланысты концепт» – дейді, яғни өзгеше айтқанда, концепт – түрлі таңбалармен (сөз, морфема, сөз тіркесі) байланыста болатын бейне мен ұғым. Олар идеалды, шынайы болмысты бейнелейді.

А.Б.Бабушкин «Тілдің лексико-фразеологиялық семантикасындағы концептілердің типтері» еңбегінде концепт ретінде « шынайы немесе идеалды әлем затын бейнелейтін, танылған субстрат ретінде тіл иелерінің ұлттық жадында сақталатын ұжымдық сананың кез-келген дискретті бірлігін» түсінеді. Концепт вербалданады, сөз арқылы таңбаланады, әйтпесе оның өмір сүруі мүмкін болмас еді [37, 29б].

Е.С.Кубрякова: «Понятие концепта отвечает представлению о тех смыслах, которыми оперирует человек в процессах мышления и которые отражают содержание опыта и знания, содержание результатов всей человеческой деятельности и процессах познания мира в виде неких «квантов» знания».

В.А.Маслованың анықтауынша, концепт эмоционалды, экспрессивті, бағалауыштық ореолмен қоршалған.

1. 
   Концепт – ментальдік және психикалық ресурстарды түсіндіретін және адамдардың білімі мен тәжірибесін бейнелейтін термин.
   
2. 
   Концепт – оперативті есте сақтау бірлігі, әлемнің адам психикасында көрініс табуы.
   
3. 
   Концептілер – сөз және экстралингвистикалық шындықтың арасындағы дәнекерлер.
   

1. 
   сөз арқылы вербалданатын және өрістік құрылымы бар адамзат көзқарасындағы өз тәжірибесінің минималды бірлігі;
   
2. 
   білімді сақтаудың, өңдеудің, айтып жеткізудің негізгі бірліктері;
   
3. 
   концепт жылжымалы шегара мен нақты функцияларға ие;
   
4. 
   концепт әлеуметтік, оның ассоциативті өрісі оның прагматикасын ескертеді;
   
5. 
   бұл мәдениеттің негізгі ұяшығы.
   

Сонымен, концепт – адамзатың әлем бейнесі туралы жинақталған мәдени түсініктерді беретін тірек ұғымдар.

Зерттеушілер концепт анықтамасымен қатар оның құрылымына тоқталады.

Р.И.Павиленис концептінің құрылымын мағынаның объективті және субъективті мазмұнымен байланыстырады. «Шындық құбылыстары (объективті мазмұн) мен заттарының қарым-қатынас және байланыс жүйесі мағыналар тіліне аударылған таңбаланған шындық, объективті реальділік ретінде адам санасында (субъективті шындық) берілген. Сонымен бірге ұғым мен мағынаның өзі тілдік таңбаның субъективті мазмұнының когнитивті және коммуникативті инварианты ретінде байланысады.

З.Д.Попова және И.А. Стернин «Лингвистикалық зерттеулердегі «концепт» түсінігі» еңбегінде когнитивті концепт адам санасында төмендегі көрсетілгендерден құралатындығын айтады:

а) тікелей сезімдік тәжірибесінен – әлемді сезім органдары арқылы қабылдау;

ә) адамның заттық қызметі;

б) оның санасында бар болатын концептілермен болатын ойлау операциялары;

г) тілдік білім (концепт адамға тілдік формада айтылуы, түсіндірілуі мүмкін);

д) тілдік бірліктерді саналы жолмен тану.

Ю.С.Степанов концепт құрылымының күрделілігін айтып, оған бір жағынан ұғымға қатыстының бәрі енеді; екінші жағынан концепт құрамына оны мәдениет фактісі– алғашқы форма (этимология) ететін жайттардың бәрі сонда; негізгі белгілеріне дейін ықшамдалған тарих; қазіргі күнгі ассоциациялар; бағалар және т.б. енеді. Концептінің «қабаттық» (слоистое) құрылымы бар және ол түрлі дәуірлердегі мәдени өмірдің тұнбасы. Ғалым концептінің құрылымындағы үш компонентті көрсетеді:

1) негізгі өзекті белгі;

2) қосымша (пассив, тарихи) белгі;

3) ішкі (сезінілмейтін) форма.

Актив қабат («әрбір мәдениет иесі білетін және ол үшін маңызды болатын негізгі өзекті белгі») жалпы ұлттық концептіге енеді, пассив қабаттар («мәдениет иелерінің жеке топтары үшін ғана өзекті қосымша белгі») жеке субмәдениеттер концептосферасына жатады, концетінің ішкі формасы (« күнделікті өмірде сезінілмейтін, тек арнайы мамандар білетін, әйтсе де концепт сипатының таңбалық, сыртқы формасын анықтайтын») мәдениет иелерінің көпшілігі үшін концептінің бөлігі емес, оның детерминацияланған мәдени элементтерінің бірі [29, 48-55б].

Кейбіреулер концептінің орталығы деп құндылықтарды санайды. Яғни егер мәдениет иелері кез-келген феномен туралы «жақсы» не «жаман» деп айта алса, ол феномен осы мәдениетте концептіні қалыптастырады.

Кең мағынада концепт құрылымын шеңбер ретінде елестетуге болады, оның орталығында негізгі ұғым, концепт ядросы болады да, ал перифериясында мәдениет, дәстүр, халықтық пен жекелік тәжірибе арқылы танылғандар болады.

Ядро – осы не өзге лексеманың сөздіктегі мағыналары. Периферия – субъективті тәжірибе, коннотациялар, ассоциациялар, лексеманы құрайтын түрлі прагматикалық құрамдастар.

Сонымен қатар когнитивті модель құрылымына енетін прототип пен бейнелі түсініктер де концептінің құрылымына енетіндігі туралы кіріспе бөлімде айтылды.

Ортақ анықтаманың болмауы, концептінің күрделі, көп қырлы құрылымын, тіл иесі тек ойлайтын ғана емес, өз басынан кешіретін ұғымдық негізбен қатар әлеуметтік- психо- мәдени бөлікті иемденуін, ассоциациялар, эмоциялар, бағалар, белгілі бір ұлтқа тән ұлттық образдар мен коннотацияларының болуын көрсетеді.

Осылайша, концепт– лингвомәдени спецификасымен белгіленген және осы не өзге түрде белгілі бір этномәдени иелерді сипаттайтын семантикалық құбылыс. Концепт этникалық әлемтануды бейнелей отырып, этникалық тілдік әлем бейнесін таңбалайды және «осы өмір үйін» (дом бытия) құрайтын кірпіш болып табылады ( М.Хайдеггер бойынша).
Зерттеушілер арқылы қазіргі күнге дейін концептілерді зерттеу мен сипаттаудың мынадай әдістемелері жасалған: Е.Бартминский ұсынған профильдеу теориясы (теория профилирования), С.М.Прохорова ұсынған вертикальді синтаксистік өрістер теориясы, Л.О.Чернейко мен В.А.Долинский ұсынған эксплицитті түрде сипатталмаған гештальд- атауларды табуға арналған концептуалды анализ теориясы, О.С.Ахманова мен И.В.Гюббет ұсынған вертикалды мәнмәтін (контекст) теориясы.

Концептуалды анализдің семантикалық анализбен ортақтығы болса да, олар соңғы мақсаттары мен материалдардың қайнар көзі арқылы өзгешеліктерге ие.

Е.С.Кубрякова көрсетуінше, семантикалық анализ « сөз құрылымының семантикалық экспликациясына, оны жүзеге асыратын денотативті, сигнификативті және коннотативті мағыналарын нақтылауға бағытталады».

Концептуалды анализ (Е.С.Кубрякова термині) «бір таңба бойына жиналған және белгілі когнитивті құрылым ретінде таңбаның өмір сүруін анықтайтын ортақ концептілерді іздестіру» болып табылады. Ғалымның айтуынша, семантикалық анализ сөзді анықтаумен байланысты болса, концептуалды анализ әлем туралы білімді игеруге қарай бағытталады.

Семантикалық анализ материалдары: сөзді жасайтын сөйлеу мәнмәтіндері. Концептіні меңгерудің қайнар көздері: прецедентті мәтіндер, көбінесе, афоризмдер, мақал-мәтелдер, әдеби шығармалардың атаулары, рухани мәдениеттің кішігірім шығармаларының түрлері; көркем дифинициялар; сөз өнерінің туындыларында қалыптасып кеткен концепциялар.

Концептуалды анализдің негізгі тәсілдерінің бірі –концептінің концептуалды белгілерін анықтау арқылы оны сипаттау. Концептінің құрылымын қалыптастыратын белгілерді анықтау арқылы оны сипаттау әдістемесі осы не өзге мәдениеттегі тіл иелерінің білімі мен тәжірибесінің бейнеленуінің этноспецификасы туралы мәлімет алуға көмектеседі. Осы әдістемеге байланысты зерттеу мынадай кезеңдерден тұрады:

1. 
   Атау-сөз концептінің этимологиясы зерттеледі, сөз мағынасының тарихы қарастырылады, концептінің уәжді белгілері анықталады.
   
2. 
   Компонентті анализ әдісі арқылы атау- сөздің сөздіктегі дефинициясы және синонимиялық қатардағы сөздердің дифинициясы зерттеледі, нәтижесінде түсіндірмелі белгілері анықталады.
   
3. 
   Метафоралық үйлесімділігі зерттеліп, нәтижесінде концептінің бейнелі белгілері анықталады.
   
4. 
   Зерттеудің барлық кезеңдерінде концептінің анықталған белгілері топтастырылады. Бұл топтар род немесе түр мінезі негізінде бірігіп концептуализацияның осы не өзге тәсілін сипаттайтын белгілердің жиынтығынан құралады. Осы не өзге топтың белгілерінің сандық көрінісі негізінде Әлемнің тілдік бейнесінде концептіні танудағы белгілі бір когнитивті белгілерінің маңыздылығы туралы қорытындылар жасалады.
   

Соңғы кездері зерттелген философиялық және мәдени концептілер: «бостандық», «еркіндік» (Вежбицкая А.), «ақиқат» (Лукин В.А.), «ой», «идея» (Кобозев), «тағдыр» (Радзиевская Т.В.), «рух», «жан», «дене» (Булыгина Т.В.), «жақсылық» пен «жамандық» (Берестов Г.И.), «бақыт» (Воркачев С.Г.), «қуаныш», «ақиқат» т.б. (Степанов Ю.Д), «жан» (Тильман Ю.Д), «шындық», «ақиқат» (Агиенко М.И.), «дом» (Медведева А.В), «быт» (Рудакова А.В), «өзге» (чужой) (Куликова Л.В), «өлім» мен «өмір» (Іргебаева А.Б.), «ана» (Жанпейісова Н.М.), «контраст» (Сүгірбекова С.Р.), «тары» (Күштаева) т.б.