Dos., b e. n. M. A. Яhmяdov Елми редактору: проф. Я-ж. И. Ящмядов


Картофун вя тярявязлярин хястяликляри



бет12/27
Дата21.06.2016
өлшемі2.79 Mb.
#152501
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   27

5.8.2. Картофун вя тярявязлярин хястяликляри
Картофун фитопатоэен хястяликляриня фитофтора, хярчянэ, дямэил (ади, гара, сяпэили) вя чцрцмя (гуру, щалгавари вя йаш-бактериал чцрцмя) аиддир.

Фитофтора хястялийини Пщйтопщтщора инфестанс эюбяляйи тюрядир. Хястялик иглим шяраити чох рцтубятли олан районларда картоф биткисиня бюйцк зийан вурур. Картоф йумрулары цзяриндя бозумтул батыг лякяляр ямяля эялир. Картофу газыб торпагдан чыхардыгда, фитофтора хястялийини мцяййянляшдир­мяк олмур, чцнки бу хястялик чох вахт гышда картоф сахланан заман ашкара чыхыр. Хястялийя тутулмуш картоф йумрулары кейфиййятсиз олур. Сахланылма заманы йумрулар йаш вя гуру чцрцмя хястяликляриня дя тутулур. Бязи илляр бу хястялийин тясириндян мящсул 25-35% азалыр.

Хярчянэ хястялийини Сйнощйтриум ендобиотижум Перс эюбяляйи тюрядир. Картоф йумрулары цзяриндя фырлар ямяля эялир вя тядрижян бюйцйцр. Картоф биткиси цчцн ян горхулу хястялик сайылыр. Бязи иллярдя картофун мящсулдарлыьыны 40%-дяк ашаьы салыр. Хярчянэ хястялийиня тутулмуш картоф йумрулары мцтляг сечилиб чыхдаш едилмяли, тядарцкя верилмямялидир.

Дямэил хястялийинин 3 формасына тясадцф олунур: ади, гара вя сяпэили дямэил. Йалныз картофун габыьына дяйиб, ятлийинин кейфиййятиня тясир етмяйян дямэиля ади дямэил дейилир. Зядяляр дярин олуб, картофун габыьында чатлар ямяля эятирдикдя буна сяпэили дямэил дейилир.

Ади дямэил хястялийини Ажтиномйжес сжабиес Л. эюбяляйи тюрядир. Хястялик йалныз картоф йумруларыны зядяляйир, онларын цзяриндя чох да дярин олмайан чюкякляр вя йа йаралар ямяля эятирир. Беля йумрулар анбарда сахланан заман асанлыгла гуру вя йаш чцрцмя хястяликляриня тутулур.

Гара дямэил хястялийини Рщизожтониа солани эюбяляйи тюрядир. Йумруларда гарамтыл йаражыглар ямяля эялир вя асан газыныр. Дямэил хястялийи иля картоф сятщинин 25%-нин зядялянмясиня ижазя верилир. Гара дямэилля картофдан башга помидор, габаг, кялям, хийар, йеркюкц, чуьундур вя башга тярявязляр дя хястялянир.

Сяпэили (вя йа дянявяр) дямэил хястялийини Спонэоспора Субтерранеа эюбяляйи тюрядир. Йумруларда яввялжя шишкин йерляр эюрцнцр, сонра бунлар даьылараг чюкцкляр вя йа йаралар ямяля эятирир. Бу хястялик бир чох районларда йайылмышдыр вя бязи районлар цчцн дахили карантин хястялийи сайылыр. Хястялик нятижясиндя мящсулдарлыг азалыр.

Гуру чцрцмя хястялийини Фусариум жинсиня аид эюбялякляр ямяля эятирир. Механики зядялянмиш картоф йумрулары бу хястялийя даща тез тутулурлар. Зядялянмиш йердя яввялжя аь вя йа ачыг чящрайы рянэдя спорлар олан эюбялякляр эюрцнцр. Картофун йумшаг щиссяси тозшякилли унлу кцтляйя чеврилир. Бу хястялик йаз фяслиндя анбарларда температурун артмасы нятижясиндя чохалыр.

Йаш бактериал чцрцмя чох горхулу вя йолухужу хястяликдир. Бу хястялийя шахта вурмуш вя фитофтора иля хястялянмиш картоф даща тез тутулур (чцрцйцр). Чцрцмцш картофу онун пис ийиня эюря мцяййянляшдирмяк олур.

Щалгавари чцрцмя хястялийини Бажтерижум сепедонижум Спиек ет Коттщ бактерийасы тюрядир. Хястялийя тутулмуш йумруларда щалгавари чцрцнтц эюрцнцр. Картоф йумрусуну ениня кясдикдя буну айдын эюрмяк олур. Хястялийин илк мярщялясиндя йумрунун кясийиндя сары лякяляр ямяля эялир, сонра щямин лякяляр гаралыр. Хястялийин тясириндян биткилярин мящсулу кейфиййятсиз вя аз олур. Хястялик рцтубятли щавада йахшы инкишаф едир вя биткийя чох зийан вурур.

Кюкцмейвялилярин хястяликляриня аь, гара вя боз чцрцмя, йеркюкц вя чуьундурун фомоз хястялийи аиддир.



Аь чцрцмя хястялийини Сжлеротиниа Либертиана эюбяляйи тюрядир. Бу хястялик мейвякюкляри анбарда сахланан дюврдя зядяляйир. Хястялийя тутулмуш мейвякюклярдя аь киф шяклиндя эюбяляйин митселиси инкишаф едир. Мейвякюклярин тохума щиссяси даьылараг чцрцйцр. Аь чцрцмя хястялийиня батат, топинамбур, лобйа, нохуд, хийар, помидор, кялям, шальам, кярявиз, жяфяри вя башга тярявяз биткиляри дя тутулур.

Гара чцрцмя хястялийини Алтернариа радижина эюбяляйи тюрядир. Хястялик анбарда сахланан мейвякюкц зядяляйяряк, гара чцрцмя ямяля эятирир. Гара чцрцмя яввялжя мейвякюклярин йан вя тяпя щиссяляриндя эюрцнцр, сонра ися мейвякюклярин юзяк щиссясиня кечир. Хястялик нятижясиндя мейвякюкляр йумшалараг чцрцйцр вя истифадяйя йарамыр. Гара чцрцмя хястялийи щаванын рцтубяти артыг олан дюврдя сцрятля инкишаф едяряк бюйцк зийан вурур. Зядялянмиш тярявяз башга бактериолоъи хястяликляря дя мяруз галыр вя тез бир заманда хараб олур.

Боз чцрцмя хястялийиня йеркюкц тутулур. Хястялийи Ботрйтис жинерае эюбяляйи тюрядир (йалныз мящсул анбарда сахланылан дюврдя). Йеркюкцндя боз киф шяклиндя митселляр, конидиляр вя гара рянэли склеросийалар инкишаф едир. Зядялянмиш мейвякюкляр чцрцйцр вя истифадяйя йарамыр. Хястялик саьлам тярявязя дя кечир.

Фомоз хястялийини Пщома Рострурии эюбяляйи тюрядир. Эюбяляк мейвякюкц зядяляйяряк, боз-гящвяйи вя тцнд гящвяйи лякяляр ямяля эятирир. Зядялянмиш мейвякюклярин тохума щиссяси даьылараг бошлуглар ямяля эятирир вя дахилиндя митсели инкишаф едир. Гышын икинжи йарысында анбар шяраитиндя мейвякюклярин цзяриндя чохлу мигдарда гара нюгтяляр шяклиндя эюбяляйин пикнидляри ямяля эялир. Пикнидлярин ичярисиндя спорлар йерляшир вя хястялийи йайыр.

Чуьундурун фомоз хястялийини (юзяк чцрцмяси) Пщома бетае эюбяляйи тюрядир. Бу хястялик чуьундурун ичиня кечир вя тохумалары даьыдыр, нятижядя юзяк гаралыр. Ашхана чуьундуру гуйруг чцрцмяси иля дя хястялянир. Бу хястялийя шящяр зибилляри иля эцбрялянмиш сащялярдя бежярилян чуьундурда даща чох раст эялинир.

Соьанын хястяликляриня боз боьаз чцрцмяси, гара киф вя фузариоз чцрцмяси аиддир.

Боз боьаз чцрцмяси хястялийини Ботрйтис аллии эюбяляйи тюрядир. Бу хястялийя, ясасян орта зонада бежярилян баш соьан тутулур. Эюбяляк соьанаглары тарлада зядяляйир. Анбарда сахланылма дюврцндя соьанын сятщиндя боз юртцк, сонра ися гара кцтля ямяля эялир. Соьанаглар гонурлашыр, биширилмиш кими йумшалыр вя истифадя етмяйя йарамыр. Хястялик саьлам соьанлара кечя билдийиндян,чцрцкляр тезликля сечилиб айрылмалыдыр. Анбарда сахланылан соьанаглар чох ням олдугда хястялик сцрятля инкишаф едир вя кцтляви сурятдя йайылыр.

Гара киф хястялийини Асперэиллус ниэер эюбяляйи тюрядир. Хястялянмиш соьанаглар тцнд лякялярля юртцлцр. Бу хястялик зядялянмиш соьанлара даща тез йолухур. Сахланылма заманы йцксяк температурда хястялик инкишаф едир.

Соьан вя сарымсаьын фузариоз чцрцмяси Фусариум жинсиня аид эюбялякляр тяряфиндян тюрядилир. Соьан вя сарымсаьын цзяриндя сарымтыл, чящрайы вя гара рянэли батыглар ямяля эялир. Фузариоз йолухмуш соьанаглар башга хястяликляря дя тутулур вя мящсулу чцрцдцб зай едир.

Кялямин хястяликляриня боз вя аь чцрцмя вя бактериоз аиддир.

Кялямин аь вя боз чцрцк хястялийини мейвякюклцлярдя гейд олунан эюбялякляр тюрядир. Боз чцрцмя кялямин цст йарпагларыны зядяляйир вя бу да сонрадан кялямин бцтцнлцкля чцрцмясиня сябяб олур. Аь чцрцмя хястялийиндя кялямин сятщи аь-бозумтул тцклц пянбя иля юртцлцр вя сонра кялямин цст йарпаглары селикляшир вя чцрцйцр. Чцрцмя кялямин йарпагларындан башланыр, сонра онун йумаьына (баш щиссясиня) кечир.



Бажтериум жампестре бактерийалары кялями бактериоз хястялийи иля щяля тарлада икян зядяляйир. Сахланылма заманы хястялик инкишаф едир. Габагжа йарпагларын дамаржыглары, сонра ися бцтцн тохумалары гаралыр. Сахланылма заманы кялямин йумаьы чцрцйцб хошаэялмяйян ий верир. Хястялийин гаршысыны алмаг цчцн сахланылма реъиминя ямял едилмяли вя сахланылма дюврцндя кялямин вязиййяти вахташыры йохланылмалыдыр. Ейни заманда, сахланылмаьа давамлы вя зядясиз саьлам кялямляр сечилиб сахланылмалыдыр.

Бостан тярявязляринин хястяликляриня антракноз (гонур лякя) вя хийарын бактериозу аиддир.



Антракноз хястялийини Жоллетотрижщум Лаэенариум эюбяляйи тюрядир. Хястялянмиш битки мейвяси цзяриндя эюбяляйин чящрайы рянэли спор йастыгжыглары ямяля эялир. Бу хястялийя тутулмуш мейвяляр чцрцйцр. Ятлик щисся йумшалыр вя дады ажылашыр.

Хийарда бактериоз хястялийини Псеудомонас бажрйманж бактерийасы тюрядир. Мейвялярдя даиряви сулу лякяляр ямяля эялир, сонра бу лякяляр мейвянин ятлийиня доьру дяринляшир. Хястялийя тутулмуш хийар чцрцйцр. Бу хястялийя говунда да тясадцф олунур. Жцжцляр хястялийи башга тярявяз биткиляриня кечирирляр.

Помидорун хястяликляриня фитофтора, фузариоз, чцрцмя вя тяпя чцрцмяси хястяликляри аиддир.

Фитофтора хястялийини картофу хястяляндирян эюбялякляр тюрядир. Фитофтора помидорун ян тящлцкяли хястялийи олуб, сон иллярдя Азярбайжанын ясас тярявязчилик районларында эениш йайылмышдыр вя щяр ил хейли помидор мящсулу иткисиня сябяб олур.

Помидор мейвяляри биткинин цзяриндя икян хястялийя тутулур. Чох заман хястялик гонур рянэдя бяркимиш йайьын лякяляр шяклиндя кал помидорун тяпясиндя ямяля эяляряк, эет-эедя мейвянин бцтцн сятщини бцрцйцр. Мейвянин зядялянмиш харижи тохумалары бозумтул, боз вя йа боз-гонур рянэ алараг, зядялянмямиш тохуманын йашыл рянэиндян фярглянир. Мейвяляр йыьылдыгдан сонра онларын ялавя олараг йетишдирилдийи дюврдя дя хястялик арта биляр.

Помидорун фузариоз хястялийини Фусариум эюбяляйи тюрядир. Зядялянмиш йерлярдя аь вя йа чящрайы памбыьа­бянзяр йастыгжыглар ямяля эялир. Чцрцмцш помидорлар кяскин хошаэялмяз ий верир.

Помидор мейвяляриндя гара чцрцмя, боз чцрцмя вя тяпя чцрцмяси хястяликляри йайылмышдыр. Гара чцрцмяни Диплодина дестружтива эюбяляйи тюрядир. Хястялийя тутулмуш мейвялярин цстцндя чохлу мигдарда гара нюгтяляр – пикнидляр эюрцнцр. Хястялик ян чох шимал районларында йайылмышдыр. Азярбайжанда ися бу хястялийя бязи иллярдя тясадцф едилир.

Помидор мейвяляриндя тяпя чцрцмяси хястялийи Азярбайжанда Губа-Хачмаз массивиндя, Абшеронда тясадцф олунур. Мейвялярин тяпя щиссясиндя гонурумтул консентрик даиряви лякяляр ямяля эялир. Зядялянмиш тохума яввялляр гуру олур, рцтубятли щавада ися йумшалыр. Хястялийя тутулмуш мейвяляр тез йетишир, сонра ися чцрцйцр.

Бунлардан башга, помидорда бактериал хярчянэ хястялийи, сталбур, мозаика вирус хястялийи дя олур.

Тярявяз биткиляриндя хястяликлярин ямяля эялмясиня сябяб онларын щям тарлада, щям дя сахланылма заманы микроорганизмлярин, бактерийаларын, эюбяляклярин тясириня мяруз галмасыдыр. Сахланылма реъиминя дцзэцн ямял едилмядикдя дя мцхтялиф хястяликляр тюряйир. Температур вя нисби рцтубят тярявяз анбарларында нормадан чох олдугда мящсул чцрцйцр. Яэяр тярявяз тарлада йыьылдыьы вахт бу вя йа башга хястялийя тутулмушса, онда тядарцк мянтягяляриня хябярдарлыг едилир вя йарарсыз мящсул сечилиб атылыр.



5.8.3. Физиолоъи хястяликляр
Физиолоъи хястяликлярин баш вермясиня гейри-нормал шяраитдя сахланылма вя дашынма, нямлийин вя карбон газынын чох олмасы, оксиэенин чатышмамасы, чох йцксяк вя йа ашаьы температур сябяб олур. Бир сюзля, физиолоъи хястяликляр физиолоъи просеслярин – маддяляр мцбадиляси, тяняффцс вя с. позулмасы нятижясиндя ямяля эялир.

Мейвялярдя физиолоъи хястяликлярдян йанма, ятлийин бозармасы, габыгалты лякялилик, гящвяйи лякялилик, суланма, кюпмя вя с. дя тясадцф олунур.

Йанма юзцнц тцнд чящрайы лякяляр шяклиндя эюстярир. Хястялийя алма вя армудун, ясасян йашыл вя сары рянэли сортлары (Антоновка, Гар гялвил, Розмарин, Симеренко Ренети, Сары синаб) тутулур. Бу хястялийин сябяби тяняффцсцн позулмасыдыр. Бязи тядгигатчылар бу хястялийи алма тохумаларында спирт вя асеталдещид топланмасы иля изащ едирляр. Чцнки тяняффцся алма туршусу сярф олундугда асеталдещид, тяняффцс оксиэенсиз шяраитдя эетдикдя (анаероб тяняффцс) ися спирт ямяля эялир. Хястялик юзцнц сахланманын ахырынжы дюврцндя эюстярир. Биринжи ямтяя сортуна аид алмаларда бу хястялийин олмасына йол верилмир. Икинжи ямтяя сортуна аид алмада йанвар айындан ийул айынадяк бу хястялийин олмасы мцмкцндцр.

Ятлийин бозармасы юзцнц ятлийин мцхтялиф щиссяляринин бозармасы шяклиндя эюстярир. Бу заман спирт вя асеталдещидин айрылмасы артыр, мейвяляр хошаэялмяз тама малик олур вя йарарсыз щала дцшцрляр. Хястялик, ясасян ашаьы температурда вя анбарда щава жяряйаны йахшы олмадыгда баш верир.

Габыгалты лякялилик мейвялярин йетишмяси вя сахланылмасы заманы ямяля эялир. Хястялийя тутулмуш сары рянэли мейвялярин сятщиндя йашыл, башга рянэли мейвялярдя ися тцнд гырмызы лякяжикляр ямяля эялир. Лякяжикляр мейвянин харижи эюрцнцшцнц корлайыр вя онлары фитопатоэен хястяликляря гаршы щяссас едир. Йцксяк рцтубят хястялийин ямяля эялмясини лянэидир. Хястялийин сябяби аз юйрянилмишдир.

Гящвяйи лякялилик, ясасян ситрус мейвяляриндя раст эялян хястяликдир. Мейвянин габыьында гящвяйи рянэли батыг лякяляр эюрцнцр. Хястялийи габыгда олан ефир йаьлы тохумаларын парчаланмасы тюрядир. Гящвяйи лякялилик мейвянин харижи эюрцнцшцнц корлайыр вя ону сахланылмаьа давамсыз едир. Стандарта эюря мейвядя мцяййян юлчцдя гящвяйи лякялилийин олмасына йол верилир.

Суланма хястялийиня бир чох алма сортлары (Антон, Папировка, Каьыз ренети, Аь Щяштярхан вя с.) тутулур. Хястялик нятижясиндя алма тохумаларынын арасы су иля долур вя ятликдя шяффаф, шцшяйябянзяр щиссяжикляр ямяля эялир. Суланма заманы алманын чякиси артыр. А.Ф.Жяфяровун мялуматына ясасян, суланма хястялийиня тутулмуш мейвялярдя суйун мигдары ади мейвядякиндян орта щесабла 3% чохдур.

Алманын гыш сортлары суланма хястялийи кечирдикдян 1-2 ай сонра башга хястяликляря тутулурлар.



Кюпмя хястялийиня тутулмуш алманын ятлийи бош, даьылан гуру, габыьы бязи йерлярдя шишкин вя гопуг олур. Ян чох алманын Аь гялвил, Симеренко ренети, Аь налив, Наполеон, Сары белфлер вя с. сортлары бу хястялийя тутулур. Мейвя йетишиб ютдцкдя дя бу хястялик мцшащидя едиля биляр. Кюпмя хястялийиня тутулмуш мейвяляр ямтяя эюрцнцшцнц итирир вя сахланылмаьа давамсыздырлар. Онларда габагжа физиолоъи-биокимйяви просесляр сцрятлянир, сахланылманын сонунда ися тохумалар арасында ялагя позулдуьундан бу просесляр кяскин сурятдя ашаьы дцшцр.

Эавалыда кюпмя хястялийи мейвя йетишдикдя вя дярилдикдян сонра мцшащидя едилир. Мейвянин чяйирдяйи инкишаф етмир вя беляликля, кюпмцш мейвя ямяля эялир. Кюпмцш мейвяляр саьлам мейвялярдян ири олур, лакин мейвя йанлыьынын ширяли щиссяляри гырышыр вя дадыны тамамиля итирир. Зядялянмиш мейвяляр йейилмяйя йарамыр.

Тярявяз биткиляриндя физиолоъи хястяликлярдян картоф црякжийинин тцндляшмяси хястялийиня, паслы лякялилийя, анаеробиоза, кялямдя гохаржайа вя нюгтяли некроза раст эялинир.

Картоф црякжийинин тцндляшмяси сахланылмаг цчцн йыьылмыш картофда 3-5 айдан сонра мцшащидя едилир. Картоф йумрусунун харижи эюрцнцшцнцн дяйишмямясиня бахмайараг, онун ичиндя одунлашмыш щиссяжикляр олур. Картофун щавасы йахшы дяйишилмяйян вагонларда дашынмасы, оксиэенин чатышмамасы вя карбон газынын щяддиндян артыг олмасы, щямчинин сахланылма температурунун йцксяклийи картофун црякжийинин тцндляшмясиня сябяб олур. Бязи тядгигатчылар буну аминтуршусу тирозинин оксидляшиб мела­нинляр ямяля эятирмяси иля изащ едирляр. Картофун 3-40Ж температурда, щавасы йахшы дяйишдирилян анбарларда сахланылмасы хястялийин гаршысыны алыр.

Картофун паслы лякялилик хястялийи онун йетишмяси заманы минерал гидаланманын позулмасындан иряли эялир. Бу хястялийи картофун кясийиндяки боз-сары лякялярин олмасы иля мцяййян етмяк мцмкцндцр. Эежйетишян картофда паслы лякя­лилик хястялийиня тутулмушларын 2%-я гядяр олмасына йол верилир.

Анаеробиоз физиолоъи хястялик олуб, картоф тохума­ларында оксиэенин чатышмамасы карбон газынын щяддиндян артыг олмасы нятижясиндя баш верир. Хястялянмиш картоф йумрулары тутгун эюй чаларлы олур. Картофун габыьы асан сойулур, ятлик селикляшир. Анаеробиозла зядялянмиш картоф йумрусунда спирт вя асеталдещид чох олдуьундан йаш чцрцмя ямяля эятирян микроорганизмляр тяряфиндян парчаланыр вя хошаэялмяз ий верир.

Кялямдя гохаржа (тумак) хястялийи кялями мянфи температурда узун мцддят сахладыгда баш верир. Кялям ичиндян тцндляшир, лакин харижи эюрцнцшц саьлам олур. Сахланылма заманы дахили зядялянмиш йарпагларда цзви маддяляр парчаланыр вя кяскин ий ямяля эялир. Е.П.Широковун мялуматына ясасян, Амаэер сортлу кялямдя мянфи 20Ж-дя 3-4 щяфтядян сонра, мянфи 40Ж-дя 1 щяфтя ярзиндя гохаржа хястялийи мцшащидя олунур. Мянфи 10Ж-дя ися бу хястялик мцшащидя едилмир.

Кялямдя нюгтяли некроз хястялийи онун йарпагларынын гаралмасына сябяб олур. Бу хястялик йарпаьын епидермис вя паренхим тохумасынын бир нечя гатыны зядяляйир. Нюгтяли некроз дахили йарпагларда да ола биляр. Онун баш вермясиня сябяб тохумаларын артыг мигдарда мцяййян тяркибли азотлу маддя синтез етмясидир. Щямин артыглыг маддяляр мцбадиляси заманы там истифадя едилмир вя оксидляшиб некроз ямяля эятирир.

Йухарыда эюстярилян хястяликлярин гаршысыны алмаг цчцн мейвя вя тярявяз мящсулларынын сахланылмасы заманы оптимал температур реъиминя вя нисби рцтубятя даим нязарят едилмяли, онларын кейфиййяти вахташыры йохланылмалы, бу вя йа башга хястялик эюрцндцкдя дярщал мал партийасы сатыша верилмялидир.



Вы фясил
Мейвя вя тярявязин сахланылмасы

6.1. Мейвя вя тярявязин сахланылмасы заманы

баш верян просесляр
Мейвя вя тярявяз жанлы организм олдуьундан сахла­нылма заманы онларда мцряккяб просесляр эедир. Бунлара физики дяйишикликляр, дашынмасы вя сахланылмасы заманы онларын истещлак хассяляринин вя кмйяви тяркибинин дяйишмяси, щямчинин физиолоъи-биокимйяви просесляр аиддир. Бу просесляр мящсулун кейфиййятиня вя сахланылмасына тясир эюстярир.

Сахланылма обйекти кими мейвя вя тярявяз мящсуллары биткилярин мцхтялиф органларындан алыныр. Мейвя-эилямейвяляр вя мейвяли тярявязляр биткилярин чохалма органлары олуб, йумшаг мейвя йанлыьындан вя тохумдан ибарятдир. Картоф, соьан, кялям, мейвякюклцляр биткилярин веэетатив органла­рындан ибарятдир.

Сахланылма заманы мейвялярдя баш верян ясас просеслярдян бири тохумун вя мейвя йанлыьынын йетишмясидир. Бу эювдя-аьаж цзяриндя башлайыб сахланылма дюврцндя дя давам едир. Сахланылма заманы йетишмя просесиндя мейвялярин дады вя ятри йахшылашыр, рянэи дяйишиб тцндляшир. Ятлийи йумшалыр. Йетишиб ютмя мейвялярин щяйатынын сон мярщялясини тяшкил едир. Бундан сонра йетишмя просеси давам едирся, мейвя пуч олур. Она эюря дя сахланылма заманы мейвя-тярявязин йетишиб ютмяси просесини низамламагла сахланылма мцддятини узатмаг мцмкцндцр.

Веэетатив тярявязляр сахланылма заманы инкишаф едирляр. Онларда тумуржуг, чохалма органларынын илк жцжяртиси ямяля эялир. Онлар веэетатив инкишаф мярщялясиндян эенератив инкишафа кечирляр. Бир чох тярявяз мящсуллары йыьылдыгдан сонра сакитлик дюврц кечирир. Чцнки сахланылма заманы онларда мцяййян дюврдя жцжярмя просеси эетмир. Мясялян, картофун сахланылмасынын илк дюврц сакитлик дюврц адланыр. Соьан вя сарымсагда сакитлик дюврц зяиф олур. Кюкцмейвялиляр вя кялямдя сакитлик дюврц олмур. Сакитлик дюврц 3 фазайа айрылыр. Биринжи фаза сакитлийя кечид, горуйужу тохумаларын йаранмасы вя мцяййян зядялярин саьалмасы дюврцдцр.

Икинжи фаза дярин сакитлик дюврцдцр. Беля ки, бу дюврдя жцжярмя цчцн ян йахшы шяраит олдугда беля жцжярмя эетмир.

Цчцнжц фаза мяжбури ойанма дюврцдцр. Бу фазада температур 30Ж-дян ашаьы олдугда жцжярмя эедя билмир.

Щавада карбон газынын мигдары жцжярмяйя тясир эюстярир. ЖО2 10%-дян чох олдугда жцжярмя дайаныр. Рентэен шцалары жцжярмянин гаршысыны алыр.

Сахланылма заманы мейвя-тярявяз мящсулларында суйун бухарланмасы, истилик айрылмасы вя температурун дяйишмяси кими физики просесляр эедир.

Мейвя-тярявязин тяркибинин 80-90%-ни су тяшкил едир. Онларын тяркибиндя зцлал, пектин вя с. бу кими каллоид маддяляр аз олдуьундан сусахлама габилиййяти ашаьыдыр вя сахланылма заманы суйуну интенсив бухарландырыр. Суйун бухарланмасы мейвя вя тярявязляр цчцн арзуолунмаз просесдир. Тязя мейвя вя тярявяз илк дюврдя суйу даща интенсив бухарландырыр. Бу просес температурдан вя щаванын нисби рцтубятиндян асылыдыр. Температур йцксяк, нисби рцтубят ися ашаьы олдугда суйун бухарланмасы сцрятлянир.

Мцяййян едилмишдир ки, пайызда вя йайда мейвя вя тярявяз даща чох су бухарландырыр. Гыш мювсцмцндя ися суйун бухарланмасы 2 дяфя азалыр.

Суйун бухарланмасы механики зядя алмыш вя кянд тясяррцфаты зярярверижиляринин зядялямиш олдуьу мейвя вя тярявяз мящсулларында да чохдур. А.Ф.Жяфяровун мялуматына эюря 3 см2 сятщдя дямэил хястялийиня тутулмуш алма 6 ай ярзиндя 2,8%, 6 см2 сятщдя зядялянмишляр 5,7% су итирдийи щалда, щямин дюврдя саьлам алма 0,8% су итирир.

Мейвя вя тярявязин кцтлясинин азалмасы щям суйун бухарланмасы, щям дя тяняффцся сярф олунан гуру маддялярин (шякяр, алма туршусу) щесабына олур.

Бязян мейвя-тярявяздя суйун мигдары артыр. Буна сябяб йцксяк нисби рцтубятдя сахланылма, ейни заманда аероб тяняфцс заманы ямяля эялян судур.

Суйун бухарланмасынын гяршасыны алмаг цчцн мейвя вя тярявяз сахланылан анбарда оптимал шяраит (температур, нисби рцтубят вя актив щава жяряйаны) йарадылмалы, мящсулун цстцня ням гум тюкцлмяли, мейвяляр каьыза бцкцлмялидир. Истилийин айрылмасы, ясасян тяняффцс просесиндя олур. Лакин ямяля эялян истилийин щамысы айрылмыр. Онун бир щиссяси суйун бухарланмасына сярф олунур, бир щиссяси ися АТФ-дя кимйяви бирляшмиш енеръи щалында (ещтийатда) галыр. Аероб тяняффцс заманы айрылан карбон газынын мигдарына ясасян, мейвя-тярявязлярин сахланылма заманы айырдыьы истилийи щесабламаг олар. Тяняффцс заманы айрылан истилик физиолоъи истилик адланыр. 1 мг ЖО2 газына 2,25 ккал вя йа 9,43 кЖоул истилик уйьун эялир.

Айрылан ЖО2-нин мигдары експеримент апарылмагла мцяййян едилир. ЖО2 газы щям дя анаероб тяняффцс вя декарбоксилляшмя нятижясиндя ямяля эялир.

Тяняффцс просесиндя ямяля эялян истилик мейвя вя тярявязин температурунун дяйишмясиня сябяб олур. Она эюря дя мейвя-тярявязин сахланылмасы цчцн мящсулун сойудулмасында бу нязяря алынмалыдыр. Щям сахланылманын илк мярщялясиндя, щям дя сахланылма дюврцндя анбарда актив щава жяряйаны йарадылыр ки, айрылан истилик вахташыры кянар едилсин вя мящсул лазыми температур реъиминдя кейфиййятини дяйишмядян узун мцддят галсын.

Мейвя вя тярявязи узун мцддят сахламаг цчцн ашаьы температурдан истифадя едилир. Сахланылма температуру мцвафиг мейвя вя тярявязин донма температуруна йахын олмалыдыр. Мейвя вя тярявязин донма температуру ися онун кимйяви тяркибиндян, ясасян цзви туршуларын, шякярлярин, пектин маддяляринин мигдарындан асылыдыр. Бу температур мейвя вя тярявязин тяркибиндяки суйун мигдарындан асылы олараг мянфи 0,5-2,50Ж арасында дяйишир. Мясялян, хийар -0,50Ж-дя, картоф -1,50Ж-дя, йеркюкц, кялям вя чуьундур -1,60Ж-дя, алма -20Ж-дя, цзцм -3,8-4,50Ж-дя донур. Мейвя-тярявязин сахланылмасы заманы ашаьы температурун тятбиг едилмяси бязян онларын дад-там кейфиййятиня мянфи тясир эюстярир. Мясялян, эюй помидору вя ананасы мянфи температурда сахладыгда онларын йетишмяси лянэийир. Картофу 00Ж-дя сахладыгда онун дады, кулинар вя технолоъи хассяляри писляшир.

Мейвя-тярявяз мящсулларынын донмасы заманы онларын тяркибиндя бир чох арзуолунмаз дяйишикликляр баш верир. Она эюря дя сахланылма вя дашынма заманы мящсулун донмасына йол вермяк олмаз.

Сахланылма заманы баш верян кимйяви дяйишикликляр, ясасян мцряккяб цзви бирляшмялярин садя бирляшмяляря щидролитик парчаланмасындан ибарятдир. Бу дяйишиклик илк нювбядя карбощидрат комплексиндя баш верир. Нишаста щидролиз олунуб сахарозайа, о да юз нювбясиндя глцкоза вя фруктозайа парчаланыр. Нятижядя нишаста вя сахароза азалыр вя йа тамамиля йох олур, моношякярлярин мигдары ися артыр. Шякярлярин бир щиссяси тяняффцся сярф олундуьундан карбощидратларын цмуми мигдары азалыр.

Ситрус мейвяляриндя тяняффцся шякярдян башга цзви туршулар да (мясялян, лимон туршусу, алма туршусу вя с.) сярф олундуьундан сахланылманын сонунда онларын дады писляшир. Лакин бязи мейвялярдя тяняффцся цзви туршуларын сярф олунмасы шякяр туршу ямсалынын артмасына сябяб олур вя мейвя даща да ширинляшир.

Сахланылма заманы протопектин пектиня чеврилир. Нятижядя тохумалар арасында ялагя зяифляйир, мейвянин бярклийи вя ятлийин кобудлуьу азалыр. Йетишиб ютмя заманы протопектинин там парчаланмасы баш верир, мейвя йанлыьынын гурулушу позулур, тохумалар юлцр вя мейвя чцрцйцр.

Азотлу маддялярин цмуми мигдары дяйишмир, лакин щялл олунан зцлали маддялярин мигдары артыр.

Полифенол бирляшмялярин бир гисми сахланылма заманы тяняффцся сярф олунур, бир гисми азотлу маддялярля бирляшир. Она эюря дя там йетишмиш вя узун мцддят сахланылан мейвянин бцзцшдцрцжц хассяси вя дады итир.

Сахланылма заманы Ж витамининин мигдары азалыр. Яэяр мейвя сахланылмаьа давамсыздырса, витамин даща тез парчаланыр. Мцяййян едилмишдир ки, бир чох тярявяз мящсуллары 5-7 ай сахландыгдан сонра Ж витамининин 30-50%-ни итирир.

Сахланылма заманы мейвя-тярявяз мящсулларында синтез просеси дя мцшащидя олунур. Мейвяляр сахланыларкян мцряккяб ефирляр, ефир йаьлары синтез олунур. Бунлар мейвяляря хцсуси ятир вя дад верир. Картофда бязян сахарозадан нишаста синтези, жцжярмиш соьанда ися Ж витамини ямяля эялир.

Гуру маддялярин тяняффцся сярф олунмасы иля онларын мигдары азалыр. Лакин бу дюврдя бухарланманын интенсивлийи гуру маддялярин тяняффцся сярфиндян йцксяк олдуьундан гуру маддянин мигдары яввялкиня нисбятян артыр. Нарын сахланылмасы заманы тяркибиндя эедян дяйишикликляри А.С.Гарашарлы ятрафлы юйрянмишдир. А.С.Гарашарлы узун мцддят сахламаг цчцн нары Бакы Мейвя-тярявяз комбина­тынын анбарында сахламышдыр. Тядгигат заманы нарын сахланылмаьа давамлылыьы, онда баш верян иткинин мигдары вя башга яламятляри ясас эютцрцлмцшдцр. Алимин тяжрцбясиндя Азярбайжан эцлюйшяси, Мяляйи, Гырмызыгабыг вя Чящрайы эцлюйшя сорт нары 4 ай сахландыгда мейвянин 1,5%-и чцрцмцшдцр. Галан сортларда ися чцрцмя мцшащидя едилмямишдир.

Алты ай сахладыгдан сонра тябии иткинин мигдары нарын сортундан асылы олараг 9-12% олмушдур. Каим нар, Шириннар вя ВИР № 1 сортларында итки даща аз олмушдур. Сахланылманын сонунда хцсуси дегустасийа комиссийасы щямин нарларын ямтяя кейфиййятиня вя дадына йцксяк гиймят вермишдир.

Физиолоъи-биокимйяви просеслярин ясасыны тяняффцс тяшкил едир. Мейвя вя тярявязлярин тяняффцсц сахланылма заманы онлара хас олан физиолоъи просес олуб, оксиэенин иштиракы иля цзви маддялярин су вя карбон газына парчаланмасындан ибарятдир. Бу просес шяраитдян асылы олараг баш верир. Беля ки, оксиэенли (аероб) шяраитдя тяняффцс заманы карбон газы, су вя истилик айрылыр.

Ж6Щ12О6+6О2 = 6ЖО2 +6Щ2О+674 ккал вя йа 2814 кЖоул.

Айрылмыш енеръи там хариж олунмур. Бунун бир щиссяси реаксийа заманы алынмыш суйун бухарланмасына (физики просес) сябяб олур. Бир килограм суйун бухарланмасына 600 ккал вя йа 2514 кЖоул енеръи сярф олунур. Тяняффцс заманы айрылан ЖО2 газынын тяняффцся сярф олунан вя йа удулан О2 нисбяти тяняффцс ямсалы адланыр. Тяняффцся шякяр сярф олундугда реаксийайа ясасян, тяняффцс ямсалы ващидя бярабярдир. Яэяр тяняффцся йаь сярф олунарса, ямсал ващиддян кичик, зцлал сярф едилярся, ващиддян бюйцк олур.

Мейвя-тярявязин сахланылмасы заманы тяняффцся цзви туршулар сярф олундугда тяняффцс ямсалы ващиддян бюйцкдцр.

Тяняффцся шяраб туршусу сярф олундугда тяняффцс ямсалы 1,6, лимон туршусу сярф олундугда ися 1,33-дцр.

Мейвя-тярявязин сахланылмасы заманы бязян тяняффцся сярф олунан шякяр там оксидляшмир вя тяняффцс ямсалы 1,33-я бярабяр сявиййядя галыр.

6Щ12О6+6О2=8ЖО2+6Щ2О+2Ж2Щ5ОЩ

Тяняффцс оксиэенсиз (анаероб) шяраитдя эетдикдя реаксийа мящсулу ЖО2 вя спиртдян ибарятдир.

Ж6Щ12О62ЖО2+2Ж2Щ5ОЩ+28 ккал вя йа 117 кЖоул

Аероб тяняффцсдян фяргли олараг, анаероб тяняффцсдя оксиэенин иштирак етмямяси реаксийаны сцрятляндирир.

Реаксийанын сцряти вя йа интенсивлийи бир саат мцд­дятиня 1 кг мящсулдан айрылан ЖО2 газынын мг-ла мигдары иля мцяййян олунур (саатда мг/кг). Бу эюстярижи мейвя-тярявязин нювцндян, зядялянмя дяряжясиндян, сахланылма мцддяти вя мювсцмцндян, анбарын газ тяркибиндян, сахла­нылма температурундан вя нисби рцтубятдян асылы олараг дяйишир. Мцхтялиф мейвя-тярявяз мящсулларынын тяняффцс ям­салы вя тяняффцс интенсивлийи ейни температурда мцхтялиф олур.

150Ж-дя 1 саат ярзиндя 1 кг баш соьанын тяняффцс ямсалы 1,06, алмада 1,15, йеркюкцндя 1,07, картофда 1,08, нарынэидя 1,26, лимонда 1,33-дцр. Эюстярилянляря нисбятян помидорда вя эилямейвялярдя тяняффцс интенсивлийи даща гцввятлидир. Бу ямсал гыш мювсцмцня нисбятян пайызда даща чох олур. Тяняффцсцн интенсивлийи температурун дяйишмя­синдян дя асылыдыр. Мцяййянляшдирилмишдир ки, артан щяр 100Ж истилийин мцгабилиндя тяняффцс интенсивлийи 2-3 дяфя артыр. Мейвя вя тярявязлярин сахланылмасынын илк дюврц физиолоъи актив дювр олдуьундан тяняффцс интенсивлийи аз олур. Анбарда карбон газынын артмасы вя оксиэенин азалмасы иля тяняффцс интенсивлийи зяифляйир. Мяс., Жонатан алмасынын 5% карбон вя 5% оксиэен газы шяраитиндя сахланылмасы заманы, ади атмосфер шяраитиндя сахланылмайа нисбятян тяняффцс интенсивлийи 60%-я гядяр азалмышдыр. Гаранлыгда сахланан мейвя-тярявязин тяняффцс интенсивлийи ишыгда сахлананлара нисбятян аздыр.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   27




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет