Dos., b e. n. M. A. Яhmяdov Елми редактору: проф. Я-ж. И. Ящмядов


Ыв фясил Йабаны мейвя вя эилямейвяляр



бет8/27
Дата21.06.2016
өлшемі2.79 Mb.
#152501
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   27

Ыв фясил
Йабаны мейвя вя эилямейвяляр

Ящалинин йцксяк кейфиййятли мейвя-эилямейвя вя онларын емалы мящсуллары иля тямин едилмясиндя щямин мящсулларын истещсалынын артырылмасы ясас йерлярдян бирини тутур. Мящз буна эюря мейвя-эилямейвя вя цзцм истещсалынын артырылмасы, щабеля йабаны мейвя, эилямейвя, эюбяляк вя дярман биткиляри тядарцкцнцн эенишляндирилмяси мцщцм мясялялярдян биридир.

Азярбайжан яразиси Бюйцк вя Кичик Гафгазын, Талыш даьларынын мешяляри вя еляжя дя Кцргыраьы тугай мешяляри иля эениш сащялярдя ящатя олунмушдур. Щямин мешялярдя бир чох йабаны мейвя вя эилямейвя йетишир ки, онлардан да мцхтялиф йейинти мящсуллары истещсал етмяк олар. Мешя алмасы, армуд, язэил, йемишан, алча, зоьал, албалы, мешя цзцмц, итбурну, гараьат, чайтиканы, бюйцрткян, моруг, мешя чийяляйи, йабаны фындыг, шабалыд, фыстыг, йунан гозу, йабаны нар, хырник, ийдя, иннаб, аь вя гара тут беля мейвяляря мисал эюстяриля биляр. Бу мейвялярин бир чох мядяни сортлары да мювжуддур, лакин йабаны нювляр бу вахта гядяр дягиг вя эениш сурятдя юйрянилмямишдир.

Азярбайжанын бир чох районларында зоьал, йабаны алма, нар, бюйцрткян, итбурну, чайтиканы, йабаны фындыг вя башга мейвя-эилямейвяляр тядарцк едилир, лакин онларын мигдары ещтийатындан гат-гат аздыр. Бир чох гиймятли мейвя-эилямейвяляр ися тамамиля тядарцк едилмир. Йерли ящали юз ещтийажларыны юдямяк вя колхоз базарларында сатмаг цчцн аз мигдарда йабаны мейвя-эилямейвя топлайырлар, кцлли мигдарда мейвя-эилямейвя ися мешялярдя чцрцйцб хараб олур.

Бу сащядя ясас вязифя республика яразисиндя йабаны мейвя вя эилямейвя ещтийатыны юйрянмяк вя онлары тядарцk едиб, сямяряли истифадясини тяшкил етмякдян ибарятдир.

Бир чох елми-тядгигат вя тядрис институтлары йабаны мейвя-эилямейвялярдян сямяряли истифадя олунмасы мясяляси иля ялагядар тядгигат ишляри апарыр. Йабаны мейвяляр щям йейинти сянайеси, щям дя техники-дярман мящсуллары истещсалы цчцн хаммал кими юйрянилир. Щазырда ясас мясяля йабаны мейвялярин тядарцкцнц артырмагдан вя онлардан сямяряли истифадя йолларыны ашкар етмякдян ибарятдир.

Гейд етмяк лазымдыр ки, Азярбайжан яразисиндя битян йабаны мейвя вя эилямейвяляр щаггында мялумата пяракяндя шякилдя, аз да олса, мцхтялиф ядябиййатларда, дюври мятбуатда вя елми-тядгигат ишляриндя раст эялинир. Бязи йабаны мейвяляр щаггында ися азярбайжан дилиндя щеч бир мялумат йохдур.

Дярслийин бу бюлмясиндя Азярбайжан яразисиндя битян йабаны мейвя-эилямейвялярин мяншяйи, йайылмасы, гыса ботаники вя биолоъи тясвири, кимйяви тяркиби, тядарцк мцддяти вя истифадя олунмасы щаггында мялумат верилир.



4.1. Йабаны мейвялярин тясяррцфат ящямиййяти
Мейвяляр инсан гидасында мцщцм йер тутур. Буна эюря дя йабаны мейвяляр гядим заманлардан бяри инсанлар тяряфиндян гида мящсулу кими истифадя едилир. Мядяни щалда бежярилян мейвяляр кими, йабаны мейвялярин дя тяркибиндя инсан организми цчцн зярури олан гидалы маддяляр – шякярляр, азотлу маддяляр, йаьлар, цзви туршулар, ферментляр, витаминляр, ятирли, пектинли вя минерал маддяляр вардыр. Ящалинин тязя вя емал едилмиш мейвя-эилямейвяляря олан тялябатынын юдянилмясиндя йабаны мейвялярдян истифадя олунмасынын бюйцк халг тясяррцфат ящямиййяти вардыр.

Яввялa, йабаны мейвялярдян истифадя олунмасы цчцн габагжадан щеч бир капитал гойулушу тяляб олунмур. Йалныз щямин мейвяляри тядарцк едиб мцвафиг сянайе мцяссисяляриндя емалыны тяшкил етмяк лазымдыр. Икинжиси, йабаны мейвялярин тядарцкцня сярф олунан хярж, йяни онун майа дяйяри мядяни мейвялярин бежярилмясиня сярф едилян хярждян икигат аздыр.

Йабаны мейвяляр щям тязя щалда, щям дя емал олундугдан сонра истифадя едилир. Бир чох йабаны мейвялярин мцалижяви хассяляри дя вардыр, буна эюря дя щямин мейвяляр дярман биткиси кими дя тядарцк едилир.

Йабаны мейвяляр кимйяви тяркибляриня эюря чох да йцксяк калорилийя малик дейилляр. Лакин онларын тяркибиндя кцлли мигдарда биолоъи актив маддяляр – витаминляр, минераллы маддяляр, фитонсидляр вя с. вардыр. Буна эюря дя йабаны мейвяляр саьлам инсанларын гидасында, мцалижяви гидаланмада, ушагларын вя йашлыларын гидасында вя пийлянмяйя гаршы истифадя едилир.

Сон иллярдя мейвялярин гидалылыг дяйяри щаггындакы мцлащизяляр эенишлянмиш вя мцяййян едилмишдир ки, башга гида мящсуллары иля гябул олунан мейвя-эилямейвяляр гиданын щязмини йахшылашдырыр, зцлалларын, йаьларын вя минераллы маддялярин мянимсянилмясиня кюмяк едир.

Кимйяви тяркибжя зянэин олан йабаны мейвя-эилямейвяляр йейинти мящсуллары истещсалы цчцн щяртяряфли истифадя олуна биляр. Йабаны мейвя-эилямейвялярдян мейвя-эилямейвя ширяси, мейвяли ичкиляр, екстрактлар, шярбятляр, мейвя-эилямейвя шяраблары, мармелад, пастила, мцряббя, жем, ъеле, повидло, карамел цчцн ичлик, мейвя-эилямейвя консервляри, компотлар, гурудулмуш мейвя, дондурулмуш мейвя-эилямейвя, техники вя йейинти йаьлары истещсал етмяк мцмкцндцр.

Йейинти мящсуллары истещсалы цчцн хаммал олмагла йанашы, йабаны мейвялярдян итбурну, чайтиканы, моруг, чийяляк, гараэиля, щейва туму вя с. яжзачылыг сянайесиндя гиймятли хаммал щесаб едилир.

Йабаны мейвя аьажлары вя коллары щям дя балверян битки кими дя бюйцк ящямиййятя маликдир. Полифлоралы балын мцхтялифликляриндян олан мешя вя баь балы йцксяк кейфиййятли щесаб едилян чичяк балы ады иля сатыша верилир. Щямин балы арылар йабаны мейвя-эилямейвялярин чичякляринин нектарындан щасил едирляр.

Бир чох йабаны мейвя аьажларынын одунжаьы харратчылыгда гиймятли материал щесаб едилир. Зоьал, язэил, армуд, гоз, фындыг, шабалыд вя с. мейвя аьажларынын одунжаьындан йцксяк кейфиййятли мебел, бязякли тющфяляр, мяишятдя ишлядилян мцхтялиф мямулатлар (гашыг, охлов, табаг, тякня вя с.) щазырланыр. Йабаны мейвя-эилямейвя аьажларынын бир ящямиййяти дя ондан ибарятдир ки, онлардан йцксяк кейфиййятли жалаг материалы кими истифадя едилир вя мцвафиг мейвя-эилямейвялярин мядяни сортлары артырылыр.

4.2. Йабаны мейвялярин тяснифаты
Мцхтялиф жоьрафи яразидя йетишян йабаны мейвяляря щяср олунмуш ядябиййатларда мейвяляр мцяййян ардыжыллыгла верилир. Бир чох мцяллифляр йабаны мейвяляри мейвянин адынын баш щярфи цзря ялифба сырасы иля изащ едирляр. Диэяр мцяллифляр ися нисбятян даща чох йайылмыш мейвядян башлайараг онларын тутдуглары сащяйя вя тядарцкцнцн мигдарына эюря шярщ едирляр. Азярбайжан яразисиндя мцхтялиф йабаны мейвя-эилямей­вя йетишир. Щямин мейвялярин юйрянилмясини асанлаш­дырмаг мягсядиля биз онлары ямтяяшцнаслыгда гябул олунмуш тяснифата уйьун олараг ашаьыдакы кими груплашдырырыг.


  1. Тумлу(tumlu) мейвяляр. Бу група йабаны мешя алмасы, ади вя йа мешя армуду, узунсов вя йа ади щейва, йабаны вя йа ади язэил, йемишан, цвяз вя б. аиддир.

  2. Чяйирдякли мейвяляр. Бу група ади ярик, ади албалы, йабаны эилас, щягиги зоьал, йабаны алча, эюйям вя йа тиканлы эавалы вя б. аиддир.

  3. Эилямейвялиляр – 3 йарымгрупа бюлцнцрляр:

    1. щягиги эилямейвяляр – мешя вя Амур цзцмц, ади зиринж, фирянэ цзцмц, чайтиканы, гара вя гырмызы гараьат, итбурну, гараэиля, сумаг вя б.

    2. мцряккяб эилямейвяляр – бюйцрткян, ади вя йа мешя моруьу вя б.

    3. гейри-щягиги эилямейвяляр – мешя чийяляйи вя б.

  4. Гярзякли мейвяляр – 2 йарымгрупа бюлцнцрляр:

    1. сцмцкгабыглылар – йунан гозу, бадам, щягиги пцстя, Шярг фыстыьы, йейилян шабалыд вя б.

    2. щягиги бяркгабыглылар – ади мешя фындыьы, пекан вя б.

  5. Субтропик мейвяляр. Бу група йабаны нар, янжир, хырник (Гафгаз хурмасы), иннаб, дарйарпаг ийдя, аь вя гара тут вя б. аиддир.

Азярбайжанда даща чох йайылмыш йабаны мейвя вя эилямейвяляр: ади ярик, узунсов вя йа ади щейва, алча, ади зиринж, гырмызы йемишан, Шярг фыстыьы, Амур цзцмц, мешя цзцмц, мащалеб албалысы, чюл албалысы, нар, ади вя йа мешя армуду, бюйцрткян, мешя чийяляйи, щягиги шабалыд, ади зоьал, фирянэ цзцмц, мешя фыстыьы, дарйарпаг ийдя, ади моруг, йабаны бадам, ади бадам, ади язэил, чайтиканы, Йунан гозу, пекан, гара гараьат, гырмызы гараьат, сумаг, эюйям, гара тут, аь тут, иннаб, щягиги пцстя, хырник, йабаны эилас, итбурну, дярэил, мешя алмасы.

Йухарыда адлары гейд едилянлярдян башга Азярбай­жанда нисбятян аз йайылмыш мярсин (брусника), эяндялаш (бузина), су гозу (водйаной орех), жыр мярсин (голубика), биэявар вя йа йабаны гушгонмаз (иглитса), шимал моруьу (костйаника), Гафгаз гараэиляси (кафказскайа черника), гара­эиля вя йа мяржаны (черника), башынаьажы (калина), даьда­ьан (каркас), шанаэцлля (лотос), дяфняэилас (лавровишнйа), жюкя (липа), кцсдцм (мимоза), гара гушцзцмц (паслен черный), цвяз вя йа гушармуду (рйабина), гарачющря (тисс) вя с. бу кими йабаны мейвя-эилямейвяляр дя битир.

Йабаны мейвяляри онларын тяйинатына, истифадясиня, Ким­йяви тяркибиня вя башга эюстярижиляриня эюря дя груплашдыр­маг олар.

4.3. Азярбайжанда йетишян йабаны мейвялярин сяжиййяси

4.3.1. Т0xumlu(tумлу) мейвяляр
Йабаны мешя алмасы. Алма гызылэцлчичяклиляр фясилясин­дян олуб, 30-дан чох нювц вардыр. Йабаны формалардан мешя, Шярг, Сибир, Чин вя йа эавалыйарпаг алма нювляри даща чох йайылмышдыр. Азярбайжанда, ясасян Шярг алмасы битир.

Бюйцк вя Кичик Гафгаз сыра даьларынын, щямчинин Талыш даьларынын мешяляриндя алма аьажлары чохдур. Бунлар мешя аьажлары ичярисиндя йа гарышыг вя йа да халис алмалыглар шяклиндя битир. Ел арасында «алмалыг» ады иля танынмыш бир нечя мешя сащяляри вардыр.

Йабаны алма апрелин ахыры, майын яввялляриндя чичякляйир. Ейни заманда йарпаглар да ямяля эялир. Мейвяси сентйабрын сону, октйабрын яввялляриндя йетишир. Аьажы 5-10 йашындан мейвя верир. Алма чарпаз тозландыьындан йабаны алмаларын мцхтялиф формалары вардыр. Ясасян йумру, йасты-йумру, йумуртавари вя башга формаларда олур. Йабаны алманын диаметря эюря юлчцсц орта щесабла 2 см-дир (1-дян 2,5 см-я гядяр). Ири аьажлар орта щесабла 30-50, бязян ися 100 кг-а гядяр мящсул верир. Мейвяляри йашыл, аь-сарымтыл, гырмызы вя йа гарышыг рянэдядир. Лакин, ясасян йашыл-сары рянэдя олур. Ясас рянэдян башга, цзярляриндя гырмызы йанаг вя йа хятляр олур. Габыьынын алтында мцхтялиф рянэли халлар, нюгтяляр ола биляр. Дад вя ятриня эюря мцхтялиф формалар бир-бириндян фярглянирляр. Дады турша-ширин, ятирлидир. Ятлийи бярк, там йетишдикдя ися йумшаг вя пцревари олур. Мейвя йуважыьында бир нечя аракясмяляр вар. Онларын щярясиндя бозумтул-гящвяйи рянэли бир тохум йерляшир.

Йабаны алманын тяркибиндя 7-14% шякяр (фруктоза, глцкоза, сахароза), 2,4% цзви туршу (алма, шяраб, лимон вя с.), 3%-дян чох пектинли маддя, 30-80 мг% Ж, Б1, Б2 витаминляри, каротин (провитамин А), ашылайыжы маддяляр, дямир, фосфор вя калсиум дузлары, тохумунда ися 23-33% йаь вардыр. Цзви туршуларын чох олмасы йабаны алмадан тязя щалда истифадяни мящдудлашдырыр. Лакин узун мцддят сахладыгда биокимйяви просеслярин нятижясиндя дады йахшылашыр.

Йабаны алмадан ширя, квас, шярбят, екстракт, мцряб­бя, повидло вя щямчинин мейвя-эилямейвя шяраблары (мяся­лян, сидр) щазырланыр. Тяркибиндя пектинли маддянин чох ол­масы ону мармелад, пастила вя ъеле истещсалында гиймятли хаммал едир. Йабаны алма гурусу чай вя гящвя ичкиляри цчцн дя ишлядилир.

Йабаны алма халг тябабятиндя эениш тятбиг олунур. Ондан мядя-баьырсаг хястяликляриня, ган азлыьына вя башга хястяликляря гаршыи сифадя едилир. Биширилмиш алма вя йа онун чайы сойугдяймяйя вя юскцряйя гаршы еффектли дярмандыр.

Алманын одунжаьынын рянэи вя формасы эюзял олдуьундан бюйцк тясяррцфат ящямиййяти вардыр. Алма, щямчинин бащар фяслиндя бол нектар верян бал биткиси дя щесаб едилир.

Мешя армуду. Армуд гызылэцлчичяклиляр фясилясиндян­дир, 30-дан чох нювц вардыр. Бу армудун ян чох йайылмыш нювляриндян Рус, Гафгаз, Уссурийа, Чин, сюйцдйарпаглы вя киркан армудуну эюстярмяк олар. Азярбайжанда ян чох Гафгаз мешя армуду, бязи районларда ися сюйцдйарпаглы армуд (Дявячи, Ширван, Жянуби Гарабаь мешяляриндя) вя Киркан армуду (мясялян, Талышда) йетишир. Гафгаз армуду Бюйцк вя Кичик Гафгаз даьларынын мешяляриндя бюйцк сащяляри тутур.

Йабаны армуд апрелин ахырларында чичякляйир. Чичяк­ляри аьдыр. Йарпаглары иля бирликдя ямяля эялир. Мейвяляри пайызда йетишир. 6-10 йашындан баш верир. Щяр аьажы 10-40 кг вя даща чох мейвяси олур. Тумлары иля чохалыр. Йабаны армуд аьажынын 50-80 ил, бязян 150-300 ил юмрц олур. Мей­вяляри армуду, йумру вя конусвари олур. Рянэляри йашыл, сары, бязян гырмызымтыл йанаглы вя йахуд пас лякялидир. Саплаьы армудун юзцндян узундур. Ятлийиндя чохлу дашлашмыш тохумалар вардыр. Дады ширин, турш вя йа мейхошдур. Йабаны армуд мейвясинин формасына, рянэиня, дадына вя башга хассяляриня эюря мцхтялиф формалар йарадыр. Беш щиссядян ибарят мейвя йувасынын щяр бириндя 1-2 ядяд боз вя йа парлаг гара рянэли тохуму олур. Мейвяляр дярилдикдян сонра йеткинляшир, хцсуси дад вя ятир кясб едир.

Йабаны армудун тяркибиндя 6-13% шякяр (ясасян глцкоза вя фруктоза), 0,12-0,19% (бязян 1,3%-я гядяр) цзви туршу (алма вя лимон) , азотлу, ашылайыжы вя рянэляйижи, пектинли вя минерал маддяляр, каротин, витамин Ж вя Б1 вардыр. Тохумунда 12-21% йаь олур.

Йабаны армуд компот, мейвя ичкиляри цчцн cövhər, квас, мейвя шярабы, сиркя вя с. мящсулларын истещсалында истифадя едилир. Йабаны армудун тяркибиндя 4%-я гядяр пектинли маддя олдуьундан, ондан повидло, сукат, мармелад, пастила, карамел цчцн ичлик вя еляжя дя мцряббя щазырламаг мцмкцндцр. Говрулмуш тумлары гящвянин, гурудулмуш мейвяси ися чайын явязедижиси кими ишлядилир.

Халг тябабятиндя армуддан исщал ялейщиня вя сидикговужу кими бюйряк хястяликляриндя истифадя олунур. Армудун тяркибиндя фитонсидляр дя тапылмышдыр.

Армудун одунжаьы аьыр, еластики, гырмызы-гонур рянэли олуб, йахшы парлаглашдырыла билир. Ондан кейфиййятли мебел, мусиги алятляри вя бир чох мямулат щазырланыр. Армудун одунжаьы йахшы гатланыр вя чатламыр.

Армуд, щямчинин балверян битки кими дя мяшщурдур. Чичякляринин пис ятри олмасына бахмайараг, бащар фяслиндя арылар цчцн йахшы нектар вя чичяк тозжуьу мянбяйи щесаб едилир. Армудун аьаж габыьындан гящвяйи, йарпагларындан ися сары рянэли бойаг (парча цчцн) алыныр.

Ади щейва. Гызылэцлчичяклиляр фясилясиндяндир. Мейвя биткиси кими 4000 илдир ки, мялумдур. Йабаны щалда ян чох шярг йарымкцрясиндя даща чох битир. Бюйцк Гафгазын шярг щиссясиндя, Мяркязи Загафгазийада вя Талышда йетишир. Мядяни щалда дцнйанын бир чох юлкяляриндя бежярилир.

Азярбайжанда щейванын йабаны формалары чохдур. Лакин бунлар аз юйрянилмишдир. Щейванын аз юйрянилмяси онун мейвясинин аз гиймятляндирилмясидир. Лакин щейванын тясяррцфат ящямиййяти бюйцкдцр.

Щейва май айында чичякляйир. Чичякляри ири аь вя чящрайы олур. Ятирлидир. Мейвяси сентйабр-октйабрда йетишир. Щейванын йабаны формалары хырда олмагла, узун мцддят сахландыгда ятри йахшылашыр. Мейвяляри йумру, узунсов вя армуд шяклиндя, рянэи йашыл, ачыг вя йа тутгун сары олур. Мейвянин цстц боз, тцнд сары вя йа тцнд гящвяйи рянэли пянбя иля юртцлцдцр. Ятлийи аь вя йа сарымтыл, яввялжя бярк, лакин галыб йетишдикжя йумшалыр. Ятлийиндя дашлашмыш бярк тохумалар вардыр. Дады ширин, турша-ширин вя эяр (бцзцш­дцрцжц) олур.

Тохум йувасы бешдир. Ичярисиндя боз вя йа гара-дарчыны рянэли тохумлар йерляшир. Тохумлар лыьаблыдыр (йаьлы-щорралыдыр).

Щейванын тяркибиндя 5-12,2% шякяр, о жцмлядян 2,14% глцкоза, 6,27% фруктоза вя 0,64% сахароза, 0,85-1,22% цзви туршу (алма, лимон), 0,35-1,25% ашылайыжы маддя, 0,27-0,45% пектинли маддя, 0,51-0,85% минераллы маддя, о жцмлядян 30 мг/кг дямир, 1,4 мг/кг мис, 20 мг% витамин Ж, каротин вардыр. Щейванын, ясасян габыг щиссясиндя топлан­мыш енант-етил вя пеларгон-етил ефири онун ятрини ямяля эятирир.

Щейвадан биширилмиш щалда(бязян кцллямя форма­сында) истифадя едирляр. Щейванын мейвяси мармелад, ъеле, повидло, сукат, мцряббя, компот, жем щазырламаг цчцн гиймятли хаммалдыр. Щейванын ятри даща кяскин олдуьундан, алма вя армуддан щазырланан мящсуллара хош дад вя ятир вермяк цчцн ондан бир гядяр гатылыр.

Азярбайжанда щейвадан бир чох хюряклярин щазырлан­масында истифадя едилир (ят вя гуш хюрякляриня гарнир кими, гиймялянмиш щейванын щазырланмасында, кялям долмасынын йанында вя с.).

Щейванын тяркибиндя дямир чох олдуьундан онун екстракты ган азлыьында истифадя олунур. Дярман мягсяди иля щейванын тумлары мядя-баьырсаг, цряк-дамар хястяликля­риндя, тяняффцс йолларынын илтищабында йумшалдыжы вя бяльям­эятирижи юскцряк дярманы кими тятбиг едилир. Щейванын йарпагларындан дямлянмиш чайдан бронхиал астма хястялийиндя вя цряк аьрыларына гаршы, одунжаьынын габыьындан щазырланмыш чайдан ися мядя-баьырсаг хястяликляринин мцалижясиндя истифадя едирляр.

Щейва балверян битки кими дя гиймятляндирилир. Щяр эцлц орта щесабла 3,5-5,5 мг нектар верир. Нектары ширин, шяффаф, йцнэцл вя ятирли олдуьундан арылар тяряфиндян йахшы топланыр. Лакин щейванын чичякляри аз олдуьундан щяр щектардан 15-18 кг бал щасил едиля биляр.

Щейванын одунжаьы аь рянэдядир. Бязи харратлыг мямулатынын щазырланмасында истифадя едилир.



Йабаны язэил. Гызылэцлчичяклиляр фясилясиндяндир. Йабаны щалда Гафгазда, Кичик Асийада, Крымда, Тцркмя­нис­танда, Балкан йарымадасында, Шимали Иранда битир. Йабаны язэил Азярбайжанын шимал вя жянуб районларынын даьлыг мешяляриндя йайылмышдыр. Мядяни щалда Азярбайжанда, Авропанын бир чох юлкяляриндя вя АБШ-да бежярилир. Азярбайжанда йабаны формаларын вя мядяни сортларын бир чох нюв мцхтялифликляри вардыр.

Йабаны язэил апрел айында йарпаглайыр вя майын яввялляриндя чичякляйир. Мейвяляри октйабрын ахыры вя но­йабрын яввялляриндя йетишир. Мейвяси боз-дарчыны рянэдядир, цстц азажыг инжя тцклярля юртцлцр, диаметри 2,5-5,0 см-дир. Мейвяляри йумру, йасты-йумру вя йа армудшякилли олур. Щяр мейвянин биртохумлу беш чяйирдяйи вардыр. Мейвянин ятлийи бяркдир, тяркибиндя ашылайыжы маддя олдуьундан аьыз бцзцш-




Йабаны язэил мейвясинин формалары

Мядяни язэил сортлары вя онларын мейвясинин кясик щиссядя эюрцнцшц

дцрцжцдцр. Лакин дярилиб сахландыгдан сонра вя йа мейвяни шахта вурдугда йумшалыр вя дады ширин олур. Йабаны язэилин тяркибиндя 8,2-9,4% шякяр, 1,8-2,1% цзви туршу, ашылайыжы, рянэляйижи вя пектинли маддяляр вардыр. Йетишиб ютмцш язэилдя шякяр вя цзви туршу нисбятян аздыр. Йетишиб ютдцкдя сиркя туршусу вя спирт ямяля эялир ки, бунлар да мейвяйя спесифик ий верир. Язэилдя каротин (провитамин А) вя Ж витамини дя вардыр.

Йабаны язэили щям тязя щалда йейир вя щям дя емал едирляр. Язэилдян пастила, повидло, компот, конфет вя кара­мел ичлийи, сиркя, сидр, тамлы йейинти екстракты вя с. мящсуллар щазырланыр. Язэил тумунда 25% йаь, ашылайыжы вя екстрактлы маддяляр олдуьундан гящвя явязедижиляриндя ишлядиля биляр.

Язэилдян мцалижяви мягсядля гиданын йахшы щязми вя баьырсагларын фяалиййятини йахшылашдырмаг цчцн истифадя олунур. Кал мейвяляри мядя-баьырсаг хястяликляриндя, хцсусян исщала гаршы тятбиг едилир. Язэилин йарпагларындан дямлянмиш чайла боьазы йахалайырлар.

Язэилин йарпагларындан вя кюкцндян гящвяйи вя йашыл бойаг алыныр. Одунжаьынын габыьы вя йарпаглары ашылайыжы маддялярля зянэин олдуьундан дярилярин ашыланмасында, одунжаьы ися харратлыгда хырда мямулатларын щазырлан­масында истифадя едилир.

Язэил, щямчинин балверян биткидир. Онун чичякляриндян топланан нектар ятриня вя шяффафлыьына эюря башга нектар­лардан эери галмыр.



Йемишан. Гызылэцлчичяклиляр фясилясиндяндир. Шимали Америкада 200-дян чох мцхтялиф аьаж вя кол нювляри йайылмышдыр. Гафгазда 14, Азярбайжанын даь-мешя район­ларындаи ся 9 нювц йайылмышдыр. Азярбайжанда жыр йемишан­ларын форма мцхтялифликляри чохдур. Ири мейвяли йемишанлар ися даьлыг районларда баь мейвяси кими бежярилир.

Йемишан май-ийунда чичякляйир. Чичякляри ятирли, аь вя чящрайыдыр. Мейвяляри сентйабр-октйабрда йетишир. Мейвяляри гырмызы вя гарадыр. Мейвяляри йумру вя бир гядяр йасты олур. Ятлийи йумшаг вя бир гядяр кюврякдир. 3-4 ядяд чяйирдяйи (бязян 2 вя йа 5 ядяд) вардыр. 10-15 йашындан мейвя верир вя 200-300 ил юмцр сцрцр.

Йемишанын мейвяляри хоша эялян дадлы, ширяли, ширин вя мейхошдур. Йемишанын тяркибиндя 3,78-7,97% шякяр (ясасян глцкоза вя фруктоза, сахароза аздыр), 0,46-0,81% цзви туршу (алма, лимон, шяраб вя с.), 0,46% ашылайыжы вя рянэляйижи маддя, 1,5% пектинли маддя, 2,3% селлцлоза, 0,92% азотлу маддя, 1,26% пентозанлар вардыр. Йемишанда, щямчинин фитостеринляр, флавоноидляр, сапонинляр, глцкозидляр, каротин, холин, витамин Ж вя б. маддяляр вардыр. Йемишанын тоху­мунда 30-37% йаь вардыр. Чичякляриндя ися 1,5% ефир йаьы олур.

Йемишан тязя щалда йейилир, ондан компот вя кисел, лавашана щазырланыр, сиркя гойулур вя араг чякилир. Мейвялярини гурудуб цйцтдцкдян сонра, унла гарышдырыб чюряк биширирляр. Говрулмуш мейвялярдян гящвя явязедижиси, йарпагларындан ися чай ичкиси щазырламаг олар.

Йемишан мейвясиндян цряк аьрыларында вяйа хроники цряк хястялийиндя чай кими дямляйиб ичирляр. Мцасир тябабятдя йемишанын тинктурасындан вя екстрактындан щипертонийада эениш истифадя олунур. Йухусузлуьа, цряк ясябляриня гаршы тятбиг едилир. Сон заманлар мцяййян едилмишдир ки, йемишан екстракты ганда холестерини азалдыр. Она эюря дя йемишандан атеросклерозун мцалижяси вя профилактикасында да истифадя олунур.

Йемишан гиймятли балверян битки олуб, щяр чичяйи 0,5 mг нектар верир. Нектарын тяркибиндя 64,4% шякяр олур.

Йемишанын одунжаьы бярк вя мющкям олдуьундан, харрат мямулатынын щазырланмасында ишлядилир. Йемишанын йарпагларындан вя одунжаьынын габыьындан алынан бойа маддяси парчалары гырмызы вя гящвяйи чаларлы рянэляйир.
4.3.2. Чяйирдякли мейвяляр
Йабаны албалы. Гызылэцлчичяклиляр фясилясиндяндир. Албалы жинсинин 140 нювц вар. Нюв мцхтялифликляриндян ян чох йайыланы ашаьыдакылардыр:

- мярмярик албалы;

- мащалеб албалысы;

- чюл албалысы.

Эцман едирляр ки, ади мядяни албалы йабаны эилас иля чюл албалыларынын тябии щибридидир. Азярбайжанда мярмярик вя чюл албалысы битян сащяляр чохдур.

Йабаны албалы апрел-майда чичякляйир. Аь рянэли чичякляри 2-4 ядяд бир йердя узун саплаг цзяриндя ямяля эялир. Мейвяляри ийулун ахыры вя августда йетишир. Мейвяси мядяни сортлара нисбятян хырда олуб (8-10 мм диаметрли), гырмызы, тцнд гырмызы вя йа гара-бянювшяйидир. Турш вя йа турша-шириндир. Бязян дады ажы олур, щяр 3-4 илдян-бир бол мящсул верир.

Тяркибиндя 12% шякяр (садя шякярляр), 2%-я гядяр цзви туршу (алма вя лимон), каротин, Ж, Б1, ПП витаминляри, фол туршусу (Бж), ашылайыжы вя пектинли маддяляр вардыр.

Мейвяляри компот, кисел, ширя, шярбят, шяраб, мцряббя вя спиртсиз ичкиляр истещсалында ишлядилир.

Албалынын йарпаглары тярявязляри дуза вя сиркяйя гойдугда истифадя едилир. Чяйирдяйи вя ляпяси ятриййат сянайе­синдя, бязи сабунларын ятирляндирилмясиндя тятбиг олунур.

Мцалижяви мягсядля албалынын мейвяляриндян алынмыш екстрактдан, йарпагларындан вя мейвя саплаьындан истифадя едилир. Йарпагларындан алынмыш сулу тинктура сарылыьа гаршы, мейвя саплаьындан алынмыш сулу екстракт исщала гаршы тятбиг олунур.

Албалынын ятлийи вя ширяси антисептик тясиря маликдир. Халг тябабятиндя албалынын сцдля бирликдя суставларын илтищабы заманы гябул едирляр. Щямчинин няфяс йолларынын илтищабында бяльямэятирижи кими тятбиг едилир.

Албалы щям дя балверян биткидир. 1 щектар албалы сащясиндян арылар 15-53 кг бал щасил едя билирляр.



Йабаны эилас. Гызылэцлчичяклиляр фясилясинин албалы жинсиня аиддир. Йабаны щалда Украйнада, Молдавийада, Крым вя Гафгазда битир. Щазырда мядяни эилас сортлары чох олдуьундан йабаны эилас юз ящямиййятини итирмишдир. Лакин мешялярдя йабаны формалара чох тясадцф едилир.

Йабаны эилас апрел-майда чичякляйир. Чичякляри аь, ятирли, бешлячякли вя узун саплаглыдыр. Бир нечя чичяк бир йердян чятир кими салланыр. Мейвяляри ийун-ийулда йетишир. Формасы йумру вя йа цряк шяклиндядир. Гара, сары-гырмызы вя тцнд гырмызы рянэдя олур. Дады ажытящяр вя бязян ширин олур. Ширинляр тязя щалда йейилир, еляжя дя ондан компот, ширя, екстракт, мцряббя вя башга мящсуллар щазырланыр. Ажы эиласлар ися шяраб истещсалы цчцн йарарлыдыр.

Йабаны эиласын тяркибиндя шякяр, цзви туршулар, каротин, Ж вя П витаминляри вардыр. Чяйирдяйиндя 30% йаь вя 1%-я гядяр ефир йаьы вардыр. Техники мягсядляр цчцн ишлядиля биляр. Йарпагларында 250 мг% Ж витамини вардыр. Йабаны эилас кцлли мигдарда гятран ифраз едир ки, бундан да парчаларын бойанмасында истифадя едилир.

Эилас ширяси гиданын йахшы щязм олунмасы цчцн тятбиг едилир. Халг тябабятиндя гябз олмаьа гаршы да истифадя олунур. Одунжаьы бярк, сары-гырмызы рянэдядир. Эиласын одунжаьындан харрат мямулаты, назик будагларындан ися гялйан чубуглары щазырланыр.

Эилас балверян вя бязяк биткиси кими дя ящямиййятлидир. 1 щектар чичякляйян эилас сащясиндян арылар 36-40 кг бал щасил едя билирляр.

Ади ярик. Гызылэцлчичяклиляр фясилясиндяндир. Ярик жин­синин 10 мцхтялиф йабаны формасы вардыр ки, бунун да 3 нювц – ади, Сидир вя Манжурийа ярийи даща чох йайылмышдыр. Бу нювлярдян ади ярик даща чох йайылмыш вя тяжрцбəvи ящямиййятя маликдир. Ади йабаны ярик Орта Асийада вя Гафгазда битир.

Ади ярик март-апрелдя чичякляйир. Чичякляри аь вя йа ачыг чящрайыдыр, йарпагларындан чох яввял ачылырлар. Чичяк саплаглары гысадыр. Мейвяляри ийун-августда йетишир. Мейвяляри бирчяйирдякли олуб, рянэи аь, сары вя гырмызы-нарынжы олур. Мейвясинин аьырлыьы 3-18 г, формасы ися мцхтялифдир. Ятлийи ширяли, ширин вя йа турша-шириндир.

Ади ярийин тяркибиндя 20%-я гядяр шякяр (ясасян сахароза), 2,6% цзви туршу (алма, лимон вя аз мигдарда салисил, шяраб), 1%-я гядяр пектин, каротин, Б1 вя Б2 витаминляри вардыр. Чяйирдяк ляпясиндя 40%-я гядяр бадам йаьына охшар гурумайан йаь, 20%-я гядяр зцлали маддя, 10% карбощидрат вардыр. Йабаны щалда битян яриклярин чяйирдяк ляпясиндя 1-3% мигдарында ажы амигдалин глцкозиди олур. Она эюря дя гида мягсядляри цчцн ишлядилмир.

Ади ярик тязя щалда истещлак едилир. Ондан компот, ширя, мцряббя, жем, мармелад, пат, пастила, ъеле, повидло, сукат, карамел цчцн ичлик вя шяраб щазырланыр, щямчинин гурудулур. Чяйирдяйи иля бирликдя гурудулдугда урйук, чяйирдяксиз бцтюв гурудулдугда гайсы, ики йеря бюлцнцб гурудулдугда ися курага адланыр. Гурудулмуш ярикдян тамлы гатгы кими бир чох хюряклярин щазырланмасында истифадя олунур. Чяйирдяйинин габыьындан активляшдирилмиш кюмцр, будагларынын ифраз етдийи гятранлардан ися клей щазырланыр. Балверян битки кими аз мяшщурдур. Чцнки чох гыса мцддятдя чичякляйир. Йабаны ярик гиймятли жалаг материалы щесаб едилир. Мядяни сортларын йетишдирилмясиндя онун бюйцк ящямиййяти вардыр.



Йабаны алча. Гызылэцлчичяклиляр фясилясинин эавалы жинсиня аиддир. 30-дан чох нювц вардыр. Йабаны алча Гафгаз, Орта Асийа вя Загафгазийада эениш йайылмышдыр. Азярбай­жанда ян чох Губа вя Хачмаз районларында, Даьлыг Гарабаьда битир.

Алча йарпагламаздан бир аз яввял март-май айларында чичякляйир. Чичякляри аь вя хырдадыр. Йабаны алчанын мейвяляри ийун айындан башламыш сентйабрын ахырына гядяр мцхтялиф вахтларда йетишир. 4-7 йашында бар верир. 100-120 ил юмцр сцрцр. Мейвяляри яксяриййятля йумрудур. Йасты-йумру вя бир гядяр овал шяклиндя оланлары да вардыр. Бир мейвянин чякиси 2-6 гр-дыр. Ятлийи чяйирдяйиндян айрылмыр. Мейвяляри сары, гырмызы, чящрайы, тцнд бянювшяйи, йашыл вя аь рянэдя олур. Мейвяляри, щямчинин юлчцсцня, дадына, формасына вя йетишмя мцддятиня эюря фярглянирляр.

Йабаны алчанын тяркибиндя 3,12-5,96% шякяр, 1,32-3,97% цзви туршу (ян чох лимон), 0,46-1,39% пектинли маддя, каротин вя Ж витамини вардыр.

Тязя щалда йейилир. Йабаны алча гурудулур, компот, мцряббя, повидло, пастила щазырланмасында истифадя едилир. Ширясиндян спиртсиз ичкиляр цчцн cövhər щазырланыр. Ятлик щиссясиндян щазырланан лавашана ашпазлыгда эениш тятбиг олунур. Мейвяляри (щямчинин кaл мейвяляри) бязи хюряклярин щазырланмасында истифадя едилир ки, нятижядя щазыр хюряк туршмязя дадлы олур. Чяйирдяйиндя йаь вардыр, лакин ондан тяжрцби олараг щялялик истифадя едилмир.

Халг тябабятиндя алча лавашы сингайа гаршы тятбиг олунур. Боьаз аьрысында алча екстрактындан истифадя едилир. Алчанын габыг щиссясиндян алынан гятран юскцряйи зяифлятмяк мягсяди иля ишлядилир.

Ади зоьал. Зоьал фясилясинин зоьал жинсиндяндир. Зоьал жинсинин 4 нювц мялумдур ки, бунлардан йалныз бири – ади зоьал йайылмышдыр. Ади зоьал йабаны щалда Гафгазда, Загафгазийа республикаларында, Крымда, Орта Асийада, Молдавийада битир. Азярбайжанда, Бюйцк вя Кичик Гафгаз сыра даьларынын ятякляриндя, орта даь дюшляриндя, ачыг вя эцней йерлярдя балажа мешяликляр тяшкил едир. Башга мешя аьажлары арасында да тяк-тяк битир.

Зоьал йарпагламаздан чох яввял феврал-мартда чичякляйир. Сары чичякляри бир йеря топланыб чятир кими саlланыр. Мейвяляри августун ахыры вя сентйабрда йетишир. Мейвяляри йумру, овал, армудаохшар вя силиндрик олур. Мейвясинин рянэи гырмызы, тцнд гырмызы, гара гырмызы вя бязи формалары ачыг сары олур. Ади зоьал мейвяси ирилийиня, формасына вя рянэиня эюря чох мцхтялифдир. Йабаны зоьал хырда олмагла 2-6 гр, мядяни щалда баьларда бежярилянляр ися 20-22 гр чякисиндя олур. Ятлийи чяйирдяйиндян айрылан вя айрылмайан формалары да вардыр. Ятлийи бяркдир, лакин йетишиб ютдцкдя вя дярилдикдян бир мцддят сонра йумшалыр. Бу заман биокимйяви просеслярин тясириндян зоьалын дады ширинляшир. Дады турш, туршаширин вя мцхтялиф дяряжядя ширин олур. Там йетишмямиш мейвялярдя ашылайыжы маддялярин мигдары чох олдуьундан аьыз бцзцшдцрцжцдцр. Чяйирдяйи чох бяркдир, ужлары шиш вя йа кцт олур.

Зоьалын тяркибиндя 10%-я гядяр шякяр (ясасян инверт шякяри), 2-3,5% цзви туршу, 0,62-1,6% пектинли маддя, 1,14% азотлу маддя, 1,03% селлцлоза, 1,18% минераллы маддя, 0,71-1,24% ашылайыжы вя рянэляйижи маддя вардыр. Зоьалын тяркибиндя 55 мг%-я гядяр Ж витамини олдуьундан синга ялейщиня тятбиг едилир. Зоьалын ятри онун тяркибиндяки ефир йаьынын мигдарындан асылыдыр. Чяйирдяйиндя 30% йаь олур.

Зоьалдан ширя, мцряббя, компот, повидло, ъеле, пастила, шярбят, спиртли ичкиляр (ликюр, наливкa, пунш, шяраб, араг), сиркя, сяринляшдирижи ичкиляр, лавашана щазырланыр. Зоьал чяйирдякли вя чяйирдяксиз гурудулур. Гурудулмуш зоьал ахтасы вя тамлы зоьал екстракты (мяти) ашпазлыгда ишлядилир.

Зоьал техники йетишмя дюврцндя дярилир. Лавашана, сиркя вя ширя щазырламаг цчцн дярилмиш мейвяляр сахланылыр вя йумшалдылыр (лалыхлайыр).

Зоьалын бцзцшдцрцжц хассяси вя тяркибиндя фитонсидлярин олмасы, ондан мцалижяви мягсядля мядя-баьырсаг хястяликляриндя истифадя олунмасына имкан верир. Исщала гаршы зоьалын сулу мящлулундан истифадя едилир, ушаглара ися зоьал кисели верилир. Зоьал мцряббясини гарын аьрысына вя сойугдяймяйя гаршы тятбиг едирляр. Маддяляр мцбадилясинин позулмасында, ган азлыьында вя дяри хястяликляриндя зоьалдан истифадя олунур.

Зоьалын йарпагларындан вя жаван будагларындан алынан сулу мящлул юд вя сидикговужу васитя кими истифадя едилир. Зоьалын кюкляри вя одунжаьынын габыьы хинин явязиндя иситмяйя гаршы тятбиг едилир. Бязи йерлярдя жаван йарпагларыны гурудуб чай явязиня ишлядирляр.

Зоьал бцтцн мейвялярдян яввял чичякляйир. Чичякляри ятирли вя чох нектарлы олдуьундан арылар сары тозжугларла бирликдя зоьал нектарыны чох щявясля топлайырлар.

Одунжаьы сары рянэдя, олдугжа мющкямдир. Шямшид аьажы кими бярк олдуьундан тохужулуг алятляри (ешмя аляти, мякик, масура, мил) щазырламаг цчцн ишлядилир.

Эюйям. Гызылэцлчичяклиляр фясилясинин эавалы жинсиня аиддир. Шимали Гафгазда, Загафгазийада, Крымда битир. Украйна, Белорусийа вя Латвийада да раст эялинир.

Эюйям, йарпаглары ямяля эялмямиш, еркян йазда – апрел-майда чичякляйир. Мейвяляри ийул-августда йетишир. Гыша гядяр будаглардан тюкцлмцр. Мейвя саплаглары гыса вя тцксцздцр. Мейвяляри йумру, тцнд, гара-бянювшяйи рянэдя олур. Цзяри галын, аь мум тозу иля юртцлцдцр. Ятлийи йашыл рянэдя туршаширин вя эярдир (бцзцшдцрцжцдцр). Азярбайжанда мейвяляри чох ири, ширин вя дадлы баь эюйям сортлары вардыр ки, бунлара ел арасында Ханэюйям дейилир.

Эюйямин тяркибиндя 8%-я гядяр шякяр (фруктоза вя сахароза), 2,5% цзви туршу (ясасян алма), 1% пектинли маддя, 1,5% ашылайыжы маддя, витамин Ж вя рянэляйижи маддяляр вардыр. Дады эяр олдуьундан тязя щалда йейилмир. Эюйямдян мцряббя, повидло, компот, «терновка» адлы спиртли ички, сиркя, квас щазырланыр. Гурудулмуш мейвяляри ашпазлыгда ишлядилир. Дуза гойулмуш эюйям чох дадлы олур.

Мейвяляри шахта вурдугда дады ширинляшир вя тязя щалда йейилмяк цчцн йарарлыдыр. Чяйирдяйиндя 37%-я гядяр йаь вардыр. Тяркибиндя ажы амигдалин глцкозиди олдуьундан техники мягсядляр цчцн ишлядилир.

Йарпагларында 222 мг% Ж витамини вардыр. Чай явязедижиси кими ишлядилир. Щям дя бундан сидикговужу вя маддяляр мцбадилясини йахшылашдыран васитя кими истифадя едилир. Тязя эюйям ширяси исщала гаршы, гатылашдырылмыш ися ганлы исщала гаршы тясиредижи васитядир. Эюйям чичякляриндян алынан сулу мящлул ися ишляtмя дярманы кими тятбиг олунур.

Эюйям щям дя балверян вя бязяк биткисидир. Мядяни эавалы эюйямля алчанын тябии щибридиндян ямяля эялмишдир.



Дарйарпаг ийдя. Ийдячичяклиляр фясилясинин ийдя жинсиня мянсубдур. 45 нюв аьаж вя мейвя колундан йабаны щалда 2 нювц йайылмышдыр. Ийдя йабаны щалда Шимали Гафгазын шярг районларында, Азярбайжанын Кцр вя Араз чайларынын кянарларында эениш сащяляр тутур. Бу биткинин йарарлы мядяни сортлары Азярбайжанын аран щиссяляриндя олдугжа чохдур.

Ийдя 3-7 м щцндцрлцкдя олур. Йабаны ийдянин щцндцр вя кол щалында битян формалары вардыр. Йабаны аьажлары балажа тиканлыдыр. Йарпаглары узунсов-овал, йашыл-эцмцшц рянэдядир.

Май-ийунда чичякляйир. Чичякляри ятирли олуб, 1-3 ядяд йарпаг голтуьунда ачылыр. Дюрдлячяклидирляр. Лячяйин харижи щиссяси парлаг эцмцшц, ич щиссяси сарыдыр. 4 еркякжийи вя бир дишижийи вардыр.

Ийдянин мейвяляри сентйабр-октйабрда йетишир. Чяйирдяйинин цзярини мейвянин унлу ятлийи бцрцйцр. Чяйирдяйи узунсов-овал шяклиндядир, ятлийи ширин вя азажыг туршумтулдур. Йабаны ийдялярин мейвяляри дадсыз вя эяр олур. Мейвясинин габыьы боз сары, тцнд дарчыны, гырмызы рянэдя олур. Унлу ятлийя йапышмыр, йейиляндя кянар едилир.

Ийдянин мейвяси чох гидалы вя узун мцддят сахланылмаьа давамлыдыр. Ятлийи мейвясинин 52%-ни тяшкил едир. Тяркибиндя 40% шякяр, о жцмлядян 20% фруктоза, 10% цзви туршу, рянэляйижи маддяляр, калиум вя фосфор дузлары вардыр. Йарпагларында 350 мг% Ж витамини, одунжаг габыьында вя чяйирдяйиндя ися алкалоид вардыр. Мейвяси тязя щалда йейилир, ондан щазырланмыш уну чюряйя, шорбайа вя башга йемякляря гатырлар. Тязя мейвяляриндян спирт алырлар. 100 кг ийдядян 13 литр спирт алмаг олар.

Гарын хястяликляри цчцн ийдя унундан щазырланмыш щорра олдугжа хейирлидир. Ийдя щям дя балверян биткидир.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   27




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет