Dos., b e. n. M. A. Яhmяdov Елми редактору: проф. Я-ж. И. Ящмядов



бет11/27
Дата21.06.2016
өлшемі2.79 Mb.
#152501
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   27

5.5. Юлчцйя эюря чешидлямя
Мейвя вя тярявязляр кейфиййятиня эюря чешидляндикдян сонра юлчцйя эюря чешидлямя апарылыр, йяни мящсул калибрляш­дирилир. Алма, армуд, лимон, нарынэи, портаьал, чяйирдякли мейвяляр (алча вя эавалыдан башга) юлчцсцня эюря чешидлянир.

Мейвяляри ял иля шаблон цзря вя йа эюзяйары калибрляш­дирирляр. Бязян калибрляшдирижи машынлардан истифадя едилир. Жянуб районларында алма вя армудун калибрляш­дирилмяси 1 см дягигликля апарылыр. Галан районларда ися ири, орта вя хырда олмагла ян азы 3 юлчцдя чешидлянир. Ярикляр юлчцсцня эюря ири (40 мм-дян чох), орта (30-40 мм) вя хырда (30 мм-я гядяр) груплара бюлцнцр.

Мейвя вя тярявязлярин ямтяя етималына онларын гябулу, чешидлянмяси, габлашдырылмасы вя маркаланмасы аид едилир. Мейвялярин ямтяя емалынын 4 цсулу вардыр. Ади цсулда ямялиййатлар (чешидлямя, калибрляшдирмя, габлашдырма) айрыжа апарылыр. М.И.Лвов цсулунда мейвяляр яввялжя калибрляшдирилир, чешидлямя иля габлашдырылма ейни вахтда апарылыр. Крым цсулунда мейвяляри яввялжя чешидляйирляр, калибрляшдирмя иля габлашдырманы ейни вахтда апарырлар. Комбиняляшмиш цсулда мейвяляр ейни вахтда чешидлянир, калибрляшдирилир вя габлашдырылыр.

Мейвя габлашдырылан фабриклярдя, ири мейвя-тярявяз база вя сойудужуханаларда мейвялярин ямтяя емалы меха­никляшдирилмишдир. Бу мягсядля механикляшдирилмиш ахын хятля­риндян (мясялян, ЛТО-3) истифадя едилир. Бир чох юлкя­лярдя мейвяляри йетишмя дяряжясиня вя рянэиня эюря чешид­ляйян автомат гурьулар щазырланмышдыр. Бу цсулун мащий­йяти ондан ибарятдир ки, транспортйора верилмиш мейвяляри ишыгландырыб фотоелементин кюмяйи иля онун фосфорессенсийа эцжцнц йохлайыр вя беляликля тяркибиндя хлорофил чох олан кал мейвяляри сечиб кянар едирляр.

Картофун вя тярявязлярин чешидляниб габлашдырылмасы цчцн ахын хятляриндян эениш мигйасда истифадя едилир. Мящсуллар пакетляря, полиетилен кисяляря вя торлу таралара габлашдырылыр.

Сон илляр мейвяляр йыьылдыгдан сонра бирбаша базалара вя сойудужуханалара эюндярилир. Орада сатыша верилдикжя (тядрижян) чешидлянир.

Стандарта ясасян алма, армуд вя цзцм кейфиййя­тиндян асылы олараг 1-жи вя 2-жи ямтяя сортларына бюлцнцр. Галан бцтцн мейвя вя тярявязляр цзря беля бюлэц апарылмыр. Бунлар стандартын тялябиня жаваб верян – стандарт вя жаваб вермяйян – гейри-стандарт групларына бюлцнцр. Гейри-стандарт групуна аид олан мейвя вя тярявяз йа сянайе емалына, йа да мал-гарайа йем кими верилмялидир. Чцрцмцш мейвя-тярявяз тулланты кими атылмалыдыр.

Тярявязляр йыьылдыгдан сонра тяхмини олараг йохла­нылыр вя мцвафиг стандарт ясасында сортлашдырылыр. Бу мягсяд­ля цзяриндя олан торпаьы тямизлямяк мягсядиля картоф гуру­дулур. Бязян бир нечя саатлыьа эцн алтында сахламаг да тят­биг олунур. Кюкцмейвялиляр торпагдан тямизлянир, щавада гурудулур вя кютцк щиссяси 1 см галмаг шяртиля кясилир.

Баш соьан саплаьы иля бирликдя гурудулур. Саплаг щиссянин йахшы гурумасы микроорганизмлярин дахил олмасы­нын гаршысыны алыр. Щава йахшы олдугда соьаны тарлада 7-12 эцн сахлайырлар. Бязян картофу тарлада, йыьым вахты чешидляйирляр. Бунун цчцн ики зянбил йан-йана гойулуб бириня стандарта уйьун, о бриня ися хырда вя чцрцк картофлар йыьылыр.

Кюкцмейвялиляр щям тарлада (йыьылан вахт) щям дя кютцк щисся кясилян заман стандарта эюря сортлара айрылыр. Бцрцшмясин дейя, саман вя йа аьаж кяпяйи иля габлашдырылыр.

Соьаны там гурутдугдан сонра кейфиййятиня вя юлчцсцня эюря чешидляйирляр. Бязян РТШ-йя эюря чешидлянмиш соьанлар узун мцддят сахламаг цчцн 7-10 эцн ярзиндя 30-350Ж температурда гурудулур. Соьан габыьынын вязиййятиня, юлчцсцня (овал формада оланларын диаметри 3 см, галанлары 4 см), рянэиня эюря чешидлянир.

Сарымсаг чешидляняркян цзяри чылпаг - дишляри эюрц­нянляр сечилиб айрылмалыдыр, чцнки беля сарымсаг узун мцддят сахланыла билмяз.

Аьбаш кялями яввялжя сойугда сахлайыб сонра РТШ-йя эюря чешидляр цзря айырырлар. Сойугда сахладыгда кялямин ич йарпаглары аьарыр вя кялям бяркийир. Гыш цчцн сахланылан кялямин цзяриндя 2-3 йапышмайан йарпаьын олмасына ижазя верилир.

Гарпыз, говун вя габаг юлчцйя вя кейфиййятя эюря чешидлянир. Диаметри 15 см-дян аз олан гарпыз стандарта уйьун дейилдир. РТШ-йя эюря картоф вя тярявязляр стандарт вя гейри-стандарт сортлара айрылыр, ямтяя сортларына бюлцнмцрляр.


5.6. Мейвя вя тярявязин габлашдырылмасы
Башга йейинти мящсуллары кими, мейвя-тярявязин дя кейфиййятли щалда истещлакчыйа чатдырылмасында тара вя габлашдырма материаллары хцсуси ящямиййятя маликдир. Айры-айры мейвя нювляри цчцн тара вя габлашдырыжы материалларын нювляри мейвялярин биолоъи хцсусиййятляриндян асылыдыр. Мей­вяляри габлашдырмаг цчцн йешиклярдян, йешик-гяфяслярдян, сябятлярдян, табаглардан, щабеля кися вя чялляклярдян истифадя олунур. Айры-айры тара нювляри кейфиййятжя стандартын тялябиня жаваб вермялидир. Тара щазырланан тахта тямиз вя нямлийи 202% олмалыдыр. Тахтанын чох гуру олмасы мящсулун кейфиййятиня мянфи тясир эюстярир.

Бурада габлашдырма материалы кими аьаж йонгарын­дан, каьыздан, картондан, торфдан, чялтик вя дары кяпя­йиндян истифадя олунур. Габлашдырма материаллары да мейвялярин зярифлик вя кобудлуьундан асылы олараг дяйишир. Армуд вя зяриф алма нювляри цчцн даща йумшаг материалдан истифадя олунур.

Алманы габлашдырмаг цчцн 2-3 эюзлц тахта йешикдян истифадя едилир. Икиэюзлцляри 25-30 кг, цчэюзлцляри ися 30 кг тутумлу олур.

Йай алмаларыны габлашдырмаг цчцн тутуму 15 кг олан цчэюзлц йарымйешиклярдян истифадя едилир.

Алманы габлашдырмадан габаг ону юлчцсцня, сонра ися кейфиййятиня эюря чешидляйирляр. Бунун цчцн хцсуси машынлардан истифадя едилир. Машын диаметри 40-дан 90 мм-я гядяр олан алмалары 10 нюмрядя сортлара айырыр, щяр сорт юзцндян яввялкиндян 5 мм артыг диаметрля сечилир. Юлчцйя эюря сортлара айырдыгдан сонра ону ялавя олараг кейфий­йятиня вя сахланмаьа давамлылыьына эюря дя чешидляйирляр.

Щазырда алманы габлашдырмаг цчцн, ясасян дахили юлчцляриндян узуну 71,1-55,7 см, ени 40 см вя щцндцрлцйц 27,8 см олан йешиклярдян истифадя олунур. Йешик щазырламаг цчцн, ясасян галынлыьы 19 мм олан шам вя кцкнар тахталарындан вя галынлыьы 6-9 мм олан назик енсиз тахталардан вя фанердян истифадя олунур.

Габлашдырмадан яввял йешийин ичи бцкцжц каьызла юртцлцр вя орайа биргат габлашдырма материалы дюшянир. Сонра мейвя жярэя иля йешийя йыьылыр.

Тохумлу мейвялярдян алма вя армудун габлашдырылмасында 3 цсулдан истифадя едилир:



  1. дцз жярэя иля габлашдырма;

  2. диагонал цзря габлашдырма;

  3. шащмат гайдасы иля габлашдырма.

Алманын зяриф сортлары шащмат цсулу иля, кобудлар ися дцз жярэя иля габлашдырылыр. Бу системлярдян ян ящямиййятлиси диоганал формалы габлашдырмадыр.

Шащмат цсулунда йешийин бцтцн тутумундан там истифадя етмяк олмур. Диоганал цзря габлашдырмада щяр бир мейвя айрыжа каьыза бцкцлцр. Бу жцр габлашдырмада аьаж йонгарындан вя кяпяйиндян истифадя едилир.

Диагонал цзря габлашдырма, ясасян ондан ибарятдир ки, биринжи тябягядя алмалар йешийин ени бойунжа там йыьылыр, икинжи тябягядя ися алмаларын щяр бири биринжи тябягядяки алмаларын арасындакы бошлуьа йерляшдирилир. Беля йерляшдирмядя щяр бир алма даметринин тяхминян дюрддя бири юзцндян яввялки тябягядяки алмаларын арасына кечмялидир. Щяр бир мейвя диагонал шякилли габлашдырмада 12 башга мейвяйя тохунур.

Сон заманлар тохумлу мейвялярин габлашдырылма­сында торф тозундан да истифадя едилир. Бунун цчцн йешийин дибиня каьыз сяриб цзяриня 2-3 см галынлыьында торф тозу тюкцрляр. Сонра бир тябягя каьыза бцкцлмцш алмалары йыьдыгдан сонра цзяриня йенидян торф тозу тюкцлцр. Икинжи тябягяни йыьыб цзяриня йеня торф тюкцр, беляликля, ахырынжы тябягяйя торф тюкдцкдян сонра каьызла юртцб йешийи баьлайырлар. 16 кг-лыг йарымйешийи габлашдырмаг цчцн 2 кг торф тозу лазымдыр.

Мейвяляр торф тозу иля габлашдырылдыгда микроорганизмлярдян даща йахшы горунур. Торф тозу иля габлашдырма мейвянин истещлак йетишмя дяряжясиня чатмасыны йубандырыр вя беляликля дя сахланма мцддятини артырыр. Тяняффцс просеси чох зяиф эетдийиндян тяркибиндяки шякярин иткиси аз олур. Торф тозунун нямлийи 30-32%, отаьын температуру 00Ж-йя йахын, нисби рцтубят ися 80-85% олмалыдыр. Торф тозу иля габлашдырма башгаларына нисбятян 3 дяфя ужуз баша эялир вя мейвя кейфиййятини итирмир.

Армудлары, ясасян 12-15 кг-лыг йарымйешикляря вя 24 кг-лыг цчэюзлц йешикляря, йай вя пайыз сортларыны 7-9 кг-лыг табаглара габлашдырырлар. Пайыз вя гыш сортларыны йешикляря 2-3 тябягядя диоганал вя йа шащмат формасында йыьырлар. Йай вя тезйетишян пайыз сортлары механики зядялянмяйя щяссас олдугларындан онларын габлашдырылмасы цчцн консентрик даиря шякилли табаглар айрылыр.

Алма вя армуду габлашдырдыгда, ясасян онларын йетишмя вахтыны нязяря алырлар. Яэяр алма вя армуд гыш сортудурса вя йетишмя дюврцндян яввял йыьылыбса, сахланылма вахты там йеткинлийя малик олмалыдыр.

Чяйирдякли мейвяляри габлашдыраркян йешиклярдян, табаглардан вя сябятлярдян истифадя олунур. Бурада габлашдырма мейвянин мцхтялифлийиндян асылы олараг сяпмя вя гарышыг жярэя щалында апарылыр. Чяйирдякли мейвялярдян ярийин, шафталынын, эавалынын вя зоьалын габлашдырылмасы цчцн 6 кг тутумлу табаглардан вя йешиклярдян истифадя олунур. Алча цчцн 8-12 кг-лыг, эавалы цчцн 8 кг-лыг йешиклярдян истифадя олунур.

Цзцмцн габлашдырылмасы цчцн 10 кг тутумлу йешиклярдян вя 7 кг тутумлу решоткалардан истифадя едилир. Узун мцддят сахланылмалы олан мящсул, ичярисиня каьыз вя торф тозу сяпилмиш 10 кг тутумлу йешикляря долдурулур.

Эилямейвялиляри габлашдырмаг цчцн аз тутумлу сябятлярдян, решоткалардан вя ачыг йешик лоткалардан истифадя едилир. Моруг вя баь чийяляйи цчцн сябятин тутуму 3 кг, бюйцрткян цчцн ися 8 кг, гара вя гырмызы гараьат цчцн 6 кг олур. Габлашдырылмыш сябятин цстцнц каьыз иля юртмяк лазымдыр.

Мярсин вя гушцзцмцнцн габлашдырылмасында 200 литр тутумлу чялляклярдян вя 30-60 кг тутумлу сябятлярдян истифадя олунур.

Гярзякли мейвялярин габлашдырылмасында гуру жут, йахуд кятан-кянаф кисялярдян истифадя едилир. Бу кисялярин тутуму 75 кг-дан чох олмамалыдыр. Гоз ляпяси ися йешикляря габлашдырылыр. Ири гоз ляпяси щяр йешийя 25 кг-а гядяр йыьылыр. Бу йешикляря пергамент каьызы, йахуд парафинли каьыз салыныр, йешийин дибиня вя гапаьын алтына (гозун ляпяси язилмясин дейя) гюфрялянмиш картон сярилир. Фындыг да кисяляря габлашдырылыр. Йабаны фындыг ляпяси 75 кг-лыг кисяляря тюкцлцр.

Банан вя ананасы габлашдыраркян 20 кг тутумлу цчэюзлц йешиклярдян истифадя едилир. Беля йешиклярин алты, цстц вя йанлары фанердян дцзялдилир. Ананас 16-18 кг-лыг йешикляря йыьылыр.

Сатыш цчцн бурахылан ситрус мейвялярини икиэюзлц вя 20 кг-лыг гуру, тямиз вя мющкям йешикляря габлашдырырлар. Габагжа йешиклярин ичиня каьыз салыныр вя сонра юлчцсцня, помолоъи сортуна вя йеткинлийиня эюря йалныз бир група аид олан мейвя йыьылыр. Хырда юлчцдя нарынэидян башга бцтцн ситрус мейвяляри йешийя йыьылмаздан бир-бир назик каьыза бцкцлцр. Каьыза бцкцлмцш мейвяляри сортдан вя йетишмя дяряжясиндян асылы олараг дцз сыра иля, шащмат вя йа диагонал шякилли формада габлашдырырлар.

Италийа портаьаллары 17 кг тутумлу цчэюзлц йарымйешикляря, нарынэи ися 18-19 кг тутумлу цчэюзлц йарымйешикляря йыьылыр.

Тярявязлярин габлашдырылмасында мцхтялиф таралардан истифадя олунур. Тараларда дашынма вя сахланма заманы итки азалыр вя мящсул йахшы галыр. Бу мягсядля мцхтялиф йешиклярдян, сябятлярдян, кисялярдян, щабеля контейнерлярдян истифадя едилир. Говун, кялям, соьан, эюй габаг, тезйетишян картоф, йеркюкц цчцн 10-15 кг тутумлу бюлмяли йешиклярдян истифадя олунур.

Аьбаш кялям дямир вя су йолу няглиййаты иля дашынмаг цчцн 50 кг-лыг йешикляря габлашдырылыр. Автомашынларда дашыдыгда кисялярдян истифадя едилир. Эюйяртинин дашынмасы цчцн 10-12 кг-лыг сябят вя йешикляр даща йарарлыдыр.

Помидорун габлашдырылмасы цчцн 8-12 кг-лыг, галан нюв томат тярявязляри цчцн 20 кг-лыг йешиклярдян истифадя едилир. Щазырда картоф, ясасян юлчцляри 90х90х90 см, чякиси 60-65 кг олан контейнерлярдя дашыныр. Беля контейнерляря 450 кг-а гядяр картоф, 300 кг-а гядяр башга нюв тярявяз габлашдырмаг мцмкцндцр. Тярявязин контейнерляря габлашдырылмасы онларын няглиййата йцкляниб-бошалдылмасынын механикляшдирилмясиня вя беляликля дя иткинин азалдылмасына имкан верир. Щямин мящсул анбарда контейнерлярдя сахланылыр. Мейвя вя тярявяз габлашдырылмыш йешикляря етикет йапышдырылыр, йяни маркаланыр. Бурада мейвячилик тясяррцфа­тынын вя йа тядарцк идарясинин ады, мейвянин помолоъи, тярявязин тясяррцфат-ботаники сорту, ямтяя сорту, нетто вя брутто чякиляри, габлашдырыжынын нюмряси вя габлашдырылма тарихи гейд олунур.



5.7. Мейвя вя тярявязин дашынмасы
Мейвя-тярявязин истещлакчыйа кейфиййятли щалда чатдырылмасы ишиндя дашынманын ящямиййяти бюйцкдцр. Мейвя-тярявяз республиканын ири сянайе шящярляриня ясас истещсал бюлэяляриндян апарылыр. Бунунла йанашы, дашынма мцддяти дя нязяря алынан эюстярижидир. Чцнки тязя мейвянин чоху сахландыгда тез хараб олур.

Тярявязин габлашдырылмасына хцсуси диггят йетирмяк лазымдыр. Тярявязин дашынмасында тятбиг едилян тара нювляри мящсулун гурулушундан асылы олараг мцхтялифдир. Бу мящсул, ясасян 3 гайдада – тараларда, тарасыз вя контейнерлярдя дашыныр.

Мейвя-тярявяз дямир йолу, су, автомобил вя щабеля щава няглиййатында дашыныр, ян чоху ися дямир йолундан истифадя едилир. Бу мягсяд цчцн ади юртцклц вагонлар, эерметик вагонлар, щям дя вагон-ешелонлар йарарлыдыр. Ади юртцклц вагонларда ичярийя температур верилмир. Буранын температуру байыр щаванын температурундан асылыдыр. Мящсул беля вагонларда йахын мясафяйя дашыныр. Бу вагонлардан, ясасян йай айларында истифадя едилир. Пайыз айларында тярявяз дашынмасында -20Ж-йя гядяр шахта олдугда вентилйасийадан истифадя едилир. Харижи мцщитдя шахта 50Ж-дян аз олдугда мейвя-тярявязин цстцнц юртцрляр. Юртцк кими памбыг одейаллардан, галын каьыздан вя самандан истифадя едилир.

Ади вагонлар ики вя дюрдохлу олур. Икиохлуларын йцкэютцрмя габилиййяти 18-20 тон, дюрдохлуларда ися 40-50 тондур.

Вагон-бузханалар мейвя-тярявязин кейфиййятли дашынмасыны тямин едир вя вагонун дахилиндя мцнтязям олараг ашаьы температуру сахлайыр. Бу вагонларын ичярисиня буз-дуз гарышыьы вя йа айрыжа буз гойулур.

Эерметик вагонлар мейвя-тярявязин кейфиййятли дашынмасыны даща йахшы тямин едир. Шахта 150Ж-дян ашаьы олдугда вагон исидилир. Бу заман вентилйатор васитясиля щава жяряйаны низамланыр. Байырда +30-дан -450Ж-йя гядяр температур олдугда беля вагонларда +60Ж-йя гядяр сойуглуг йаратмаг мцмкцндцр. Яэяр вагон мейвя-тярявязин йыьылмасындан яввял сойудулмушдурса, тярявяз даща йахшы кейфиййятдя галыр. Мейвя-тярявяз нювцндян асылы олараг йешикляря, йешик-гяфясяляря, сябятляря, решоткалара, контейнерляря габлашдырылараг дашынмаг цчцн щазырланыр. Беля габлашдырылмыш мящсул вагонларда штабел гайдасында йыьылыр вя вагонун эириш йериндян ичярийя доьру 60 см ениндя щярякят цчцн йер сахланылыр. Вагонун таваны иля цст йешик жярэясинин арасы 40-50 см олмалыдыр. Дашынма заманы температур 4-50Ж-дян йухары, 00Ж-дян ашаьы олмамалыдыр.

Гарпыз вя габаьы гуру саман цзяриндя цст-цстя йыьмаг олар. Бунун цчцн эежйетишян сортлары 1,5 м, тезйетишянляри ися 1,2 м щцндцрлцйцндя йыьмаг лазымдыр.

Дямир йолунда дашынмайа нисбятян су няглиййатында дашынма ужуз баша эялир. Бурада барълардан, эямилярдян, моторлу гайыглардан вя рефриъераторлу эямилярдян истифадя едилир. Рефриъераторлу эямиляр хцсуси сойудужу гурьу иля тямин олундуглары цчцн даща сямяряли сайылыр. Баръларда картоф, эежйетишян кялям, гарпыз, габаг, ашхана чуьундуру вя с. дашыныр. Бунун цчцн баръларын дахилиндя решоткалы дюшямя вя анбар дцзялдилир. Баръларда щава ахыныны низамламаг цчцн вентилйасийа борулары гурулур. Ичиня мейвя-тярявяз йыьылмыш таралары штабел гайдасында дивардан 20-25 см аралы йыьырлар. Вентилйасийа олмадыгда вя йыьылмаьа нязарят едилмямяси нятижясиндя ичяридя истилик щяддиндян артыг галха биляр. Бу ися щям микроорганизмлярин инкишафына, щям дя тярявязин кейфиййятинин ашаьы дцшмясиня сябяб олур.

Мейвя-тярявязин дашынмасында автомобил няглиййатындан даща чох истифадя едилир. Автомобилля дашынма йерли ящямиййятя маликдир. Автомобил няглиййаты иля дашынан тезйетишян картоф 30 кг щяжми олан гяфясябянзяр йешикляря, сябятляря вя каьыз торбалара габлашдырылмалыдыр. Эежйетишян картоф, кялям, бадымжан, хийар вя с. бу кими мящсуллар тарасыз дашына биляр. Мейвя-тярявязин кейфиййятинин ашаьы дцшмямяси цчцн мящсул йайда эежя вахты дашынмалыдыр. Дашынан мящсулун цстц ися мцтляг юртцлмялидир. Шящяр кянарындан йерли тяжщизат цчцн автомобил няглиййаты иля эятирилян помидор сябятляря, йахуд гяфясяляря габлашдырылыр.

Мейвя-тярявязин дашынмасында авторефриъераторлардан истифадя едилмяси иткинин мигдарыны азалдыр вя мейвя-тярявязи гыса мцддятдя истещсал йериндян бирбаша истещлак йериня чатдырмаьа имкан верир.

Сон иллярдя мейвя-тярявязин дашынмасында щава няглиййатындан да истифадя едилир.

5.8. Мейвя вя тярявязин хястяликляри,

зярярверижиляри вя зядялянмяси
Стандартларда мейвя-тярявязин кейфиййяти цзря мцяййян кянарлашмалар нязярдя тутулур. Она эюря дя щяр мейвя вя тярявяз нювц цчцн мцяййян кянарлашма нормасы вардыр.

Йол верилян нормалар цзря зядялянмя вя хястяликляр стандарт щесаб едилир. Бунлара бязи механики зядяляр, кянд тясяррцфаты зярярверижиляринин вурдуьу зядя, бязи тярявяз нювляринин жцжярмяси вя с. аиддир. Йол верилмяйян кянарлашмалара бир чох эюбяляк вя бактериал хястяликляр, бцрцшмя, ичибошлуг (пцк), йаш йанма, анаеробиоз, гозда дири зярярверижилярин олмасы вя с. аиддир.

Механики зядялянмяйя мейвя-тярявязин сыхылмасы, кясилмяси, дешилмяси, бир тяряфинин гопмасы аид едилир. Механики зядялянмя йыьым дюврцндя, чешидлямя вя габлашдырма заманы баш верир. Механики зядялянмиш мейвяляр микроорганизмлярин инкишафы цчцн йахшы шяраит щесаб едилир. Она эюря дя механики зядялянмиш мейвяляр хястяликляря даща тез тутулур вя кейфиййятини итирир. Ейни заманда механики зядялянмиш мейвя-тярявяздя тяняффцс интенсивлийи артыр вя мейвя суйун бир щиссясини итирир. Стандарта ясасян, зядялянмиш йерин сятщи нормалашдырылыр вя бунун мигдары артдыгжа мейвянин ямтяя сорту ашаьы дцшцр. Мясялян, алманын сятщиндя 5 мм2 сятщдя йцнэцл сыхылмыш йер оларса, о ЫЫ ямтяя сортуна аид едилир. Мейвялярдя механики зядяляр метеоролоъи сябяблярдян – долу зядяси, эцн йандырмасы вя с.-дя ола биляр.

Кянд тясяррцфаты зярярверижиляри мейвячилийя вя тярявязчилийя мящсулдарлыьы азалтмаг вя онларын кейфиййятини ашаьы салмагла бюйцк зяряр вурур. Бунлара кялям совкасы, кялям кяпяйи, кялям эцвяси, соьан милчяйи, спиралвари гурд, йеркюкц милчяйи, соьан эяняси, алма гурду, тахыл битляри (казарка, букарка, алма чичякйейяни), чанаглы йастыжа, армуд гурду вя с. зярярверижиляри мисал эюстярмяк олар.



Кялям кяпяняйи. Кялямин йарпагларыны чох йейир (дамарлара ися дяймир). Йарпаьын алт щиссясиндя 15-200 ядяд топа иля йумурта гойур. Зядялянмиш йарпаглар мцтляг кясилиб атылмалыдыр. Дярин зядялянмиш кялям чыхдаш едилир. Зярярверижи йарпагларла гидаланыб орада узунсов йумру дешик ямяля эятирир. Кялямин башында тыртылын йолу олур. Азярбайжанын даьлыг вя даьятяйи районларында чох йайылмышдыр.

Кялям эцвяси. Йарпаглары кичик пянжяряжикляр шяклиндя зядяляйир. Кялям эцвясинин тыртыллары йарпаьын ичиндя йоллар ачыб орада гидаланыр.

Турп кяпяняйи. Кялям кяпяняйиня охшайыр, анжаг ондан бир гядяр хырдадыр. Йарпаглары чох зядяляйир, йалныз габа дамарлар вя йарпаьын бязи щиссяляри саламат галыр. Тыртыллар бязи щалларда ичярисиня ири дешикляр ачырлар.

Соьан милчяйи иля зядялянян биткилярин йарпаглары саралыр, солухур, соьанлар ися чцрцйцр. Соьаны йахшы гурутдугда бу зярярверижи мящв олур. Бязи щалларда сарымсаьа да зяряр вурур.

Эювдя нематоду аьымтыл, чох хырда, узунсов ади гурд шяклиндя олур. Биткинин ширяси иля гидаланыр. Соьан эювдя нематодунун зядялядийи соьан анбарда сахланылан заман тамамиля гуруйур. Картоф эювдя нематоду картоф йумрусуну вя помидору да зядяляйир. Эювдя нематоду иля зядялянмиш тярявязин мигдарына мал партийасында стандарт цзря йол верилир. Стандарт цзря соьанда кянд тясяррцфаты зярярверижиляри тяряфиндян зядялянмиш 5%-дяк мящсулун олмасына йол верилир. Сарымсаг партийасында эювдя нематоду вя соьан эяняси иля зядялянмишлярин мигдары 10%-дян чох олдугда мящсул узун мцддят сахланылмаьа вя узаг мясафяйя дашынмаьа йарамыр.

Алма гурду ян эениш йайылмыш зярярверижидир. Алма гурдунун зядялядийи мейвянин ямтяялик дяйяри ашаьы дцшцр. Бу зярярверижи дцнйанын щяр йериндя щям бежярилян, щям дя йабаны щалда битян тумлу мейвяляря чох зийан вурур. Азярбайжанда алма гурду мейвячилик районларында мящсулдарлыьы чох ашаьы салыр. Бу зярярверижинин зядялядийи мейвяляр адятян йеря тюкцлцр. Алма гурду иля зядялянмиш мейвяляр тяняффцся 2-3 дяфя чох шякяр сярф едир, чцрцйцр.

Республикамызын шяраитиндя алма гурдунун ики нясли инкишаф едир.

Стандарт цзря 2-жи сорт алманын ики йериндя, армудун ися бир йериндя алма гурду иля зядялянмиш йерин олмасына йол верилир.

Тахыл бити групунуна аид олан алма чичякйейяни, казарка, букарка, ясасян тохумлу вя чяйирдякли мейвяляри зядяляйирляр. Онлар мящсулдарлыьа зийан вурур, мейвянин сятщиндя дешикляр ачыр вя беляликля мейвянин харижи эюрцнцшцнц корлайырлар. Кцтляви сурятдя чохалдыгда аьажларын йарпаглары тюкцлцр, аьаж зяиф бюйцйцр. Бунлардан башга, мейвя зярярверижиляриня чанаглы йастыжа, гонур мейвя эяняси, алма мишарчысы, гохулу аьажован, тумуржуг гурду, алма эцвяси, йемишан кяпяняйи вя албалы милчяйи аиддир. Тярявяз зярярверижиляриня пахла вя нохуд мяняняси, йеркюкц милчяйи, чятир эцвяси, говун милчяйи вя с. аиддир.

Хястяликляр. Мейвя вя тярявяз мящсуллары йетишмя, дашынма вя сахланылма заманы мцхтялиф хястяликляря тутулурлар. Хястяликляр фитопатоэен вя физиолоъи олур.

Фитопатоэен хястяликляри мцхтялиф микроорганизмляр – бактерийалар вя эюбялякляр тюрядир. Физиолоъи хястяликляр ися мейвя-тярявяздя нормал физиолоъи просеслярин – маддяляр мцбадилясинин, тяняффцсцн позулмасындан иряли эялир.



Мейвялярин хястялянмяси онларын сахланылмасы заманы иткини артырыр.

5.8.1. Фитопатоэен хястяликляр
Мейвялярин хястяликляри. Мейвялярдя дямэил, унлу шещ хястялийи, мейвя чцрцмяси, дешикли лякялилик, гара вя йашыл киф, ситрус мейвяляриндя антракноз, цзцмдя боз чцрцмя, оидиум вя с. хястяликляр мцшащидя олунур.

Дямэил хястялийи тумлу мейвя биткиляриня ян чох зяряр верян вя Азярбайжан шяраитиндя чох йайылан эюбяляк хястяликляриндян биридир. Ону Фусижладиум жинсиня аид эюбялякляр тюрядир. Бу хястялик заманы мейвянмин сятщиндя эирдя, тутгун боз рянэли лякяляр ямяля эялир. Мейвялярин еркян мцддятлярдя зядялянмяси даща горхулудур, чцнки дямэил лякяляринин алтында мантарлашмыш горуйужу тохума ямяля эялир вя мейвянин беля йерляри инкишаф етмир. Мейвя биртяряфли бюйцйцр, онун зядялянмиш йерляринин тохумасы чатлайыр. Беля мейвяляр ямтяялик дяйярини, тамыны итирир вя узун мцддят сахланыла билмир. Йетишмясиня аз галмыш зядялянян мейвялярин формасы дяйишилмир. Бу мейвяляр чатламыр, лакин 2-жи сорта аид едилир. Хястялик сахланылма заманы артмыр вя саьлам мейвяляря кечмир. Дямэил мейвянин харижи эюрцнцшцнц корлайыр, тяняффцсц сцрятляндирдийиндян шякярин вя Ж витамининин мигдары азалыр. Стандарта эюря мейвялярин азажыг дямэил хястялийиня тутулмасына йол верилир.

Мейвя чцрцмяси бцтцн мейвя биткиляриня зяряр верян, эениш йайылмыш хястяликдир. Она монилиа йаныьы да дейилир. Хястялийи Монилиа фружтиэена Перс эюбяляйи тюрядир. Хястялик мейвялярин йетишдийи дюврдя инкишаф едир. Хястялийя тутулмуш мейвялярин яти гонур рянэ алыр, йумшаг олур, ятрини вя дадыны итирир. Мейвялярин сятщиндя бозумтул рянэли эюбяляк йастыжалары ямяля эялир. Эюбяляк телляри мейвянин ятли щиссясинин щяр йериня ишляйир, мейвя бяркийир, гаралыр, башга сюзля десяк, онда мумификасийа эедир. Сахланылма заманы мейвя чцрцйцр, хястялик саьлам мейвяляря дя кечир. Бу, механики зядялянмиш мейвялярдя даща чох баш верир.

Гара эюбяляк хястялийиня алма, армуд вя ситрус мейвяляри тутулур. Ону Элоедес помиэенде эюбяляйи тюрядир. Бу заман мейвялярин сятщи онун харижи эюрцнцшцнц корлайан гара нюгтявари лякялярля юртцлцр. Ятли щисся ися зядялянмир вя мейвя нормал шяраитдя сахланыла билир. Эюбяляк хястялийи башга мейвяляря кечмир. Стандарта ясасян, 1-жи сорта аид едилян мейвялярдя эюбяляк хястялийинин олмасына йол верилмир. Икинжи сорта аид олан алма сятщинин дюрддя бириндя сейряк эюбяляк хястялийи ола биляр.

Дешикли лякялилик, йахуд кластероспороз, ясасян чяйирдякли мейвялярин хястялийидир. Ону Жластеропрориум Жарпопщилум Адерщ эюбяляйи тюрядир. Бу эюбялякляр мейвяни щяля йумурталыг ямяля эялян вахтдан зядяляйир. Мейвялярин сятщиндя яввялжя хырда гырмызы лякяляр ямяля эялир, сонра бу лякяляр йаваш-йаваш бюйцйцр, боз гартмаг шякли алыр. Мейвяляр йейилмяйя йарамыр, чох вахт чцрцйцр. Кластероспороз ярик вя бадам мейвяляриня хцсусиля чох зяряр верир. Мейвя ейбяжяр формада олур. Аз зядялянмиш мейвяляр тядарцк едилир вя сатыша верилир.

Ситрус мейвяляри ян чох киф хястяликляриня тутулур. Эюй киф хястялийини П.италижум, йашыл киф хястялийини ися П.диэитатум эюбяляйи тюрядир. Эюй киф ян чох лимон, портаьал вя нарынэини хястяляндирир. Йашыл киф мейвянин цзяриндя йашыл лякяляр ямяля эятирир вя аз вахтдан сонра ону чцрцдцр. Механики зядялянмишляр киф хястяликляриня даща тез тутулурлар.

Ситрус мейвяляринин антракноз хястялийи Жоллетотрижщум житрус эюбяляйи тяряфиндян тюрядилир. Мейвянин габыг щиссясиндя гуру вя батыг лякяляр ямяля эялир. Щавада рцтубят чох олдугда антракноз хястялийи чох йайылыр. Мейвянин дады ажы-турш, ийи хошаэялмяз олур.

Боз чцрцмя хястялийиня ян чох цзцмчцлцкдя тясадцф олунур. Ону Ботрйтис жинереа Перс бактерийасы ямяля эятирир. Хястялийя, щямчинин алма, армуд, чийяляк вя гараьат да тутулур. Эюбялякляр протеолетик ферментляри вя селлцлозу парчалайан ферментляр васитясиля мейвя щцжейрялярини парчалайыр. Нятижядя бактерийалар зящярли маддяляр ямяля эятирирляр. Нисби рцтубят йцксяк олдугда хястялик артыр. Мейвянин ятлийи йумшалараг тез чцрцйцр.



Эярзянэи цзцмдя раст эялинян вя Унжинула спиралис эюбяляйи тяряфиндян тюрядилян хястяликдир. Бу хястялийя щям йетишмямиш, щям дя кал эиляляр тутулур. Хястя эилялярин цзяри тядрижян аь лякялярля юртцлцр вя сонра гуруйур. Эилялярин габыьы чатлайыр, тумлар эюрцнцр вя беляликля мящсулдарлыьа бюйцк зийан дяйир. Хястялик тезликля саьлам эиляляря кечир.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   27




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет