Денені жалпы дамытатын жаттығулар

209 
Сӛйтіп, бір мезгілде пайдаланатын жаттығуларды кӛрсетілгеніндей іріктеу 
бала организміне жан-жақты күшейтуші ықпал жасайды. Дәлдікті, 
айқындықты, белгілі бір бӛлшектенушілікті және сонымен бірге тұтастықты 
талап ететін денені жалпы дамытатын жаттығуларды орындау баланы ой 
тоқтатуға, ерік-жігерге, мақсаттылыққа, тежеу сезімталдығына, ӛз қимылын 
үйлестіре білуге баулуға кӛмектеседі. 
А л ғ а ш қ ы т ұ р у қ а л п ы . Кез келген жаттығу алғашқы тұру қалпынан: 
дененің дұрыс қалпында тұруынан (түрегеп, отырып, жатып) және қолы мен 
аяқтың жасалатын жаттығуға қажетті қалыпта тұруынан басталады. Иық 
белдеуі бұлшық еттерін дамытатын жаттығулар үшін тӛмендегідей алғашқы 
тұру қалпы қолданылады: аяқ үшін-аяқ алшақ, табаны иықтың еніндей 
кеңдікте бір-біріне параллель тұрады (бұл кішкентайлар мен естиярлар 
тобындағы балаларға ұсынылады), ересектер мен мектепке даярлық 
тобындағы балалар үшін бұл жаттығулар негізгі тұруда ӛкшені қосып, аяқтың 
ұшын алшақ салып тұру (кейде аяқтың ұшынан басып, кӛтерілу) берілуі 
мүмкін. Қол үшін - қолды денені бойлай, тӛмен қарай түсіру, алақанды 
кеудеге қарату, қолды артқа ұстау, қолды бүйірге таяу, қолды шынтақтан 
бүгіп артқа созу, қолды кеудеге қою, қолды екі жаққа созу, қолды жоғары 
кӛтеру, қолды түзу ұстап артқа қарай созу, қолдың ұшын иыққа тіреу, қолды 
тӛбеден асырып ұстау. Кӛрсетілген барлық алғашқы тұру қалпы 
жауырындарды жақындастырып, омыртқаны тікейтіп, кӛкірек қуысын 
кеңейте келіп, дене тұлғасын дұрыс қалыптастыруға кӛмектеседі. Бұлар бүкіл 
денені ыңғайлы, қалыпқа келтіреді. Кішкентайлар мен орта топтың 
балаларында құрсақ шандыры мен аяқ бұлшық еттерін дамытатын 
жаттығуларға түрегеп тұрған қалпында аяқ үшін мынадай алғашқы тұру 
қалпы қолданылады: тік тұру-аяқ иықтың кеңдігінде керіледі, табаны бір-
біріне параллель немесе аяғын қосып тұрады. Ересектер мен дайындық 
тобының балалары үшін: негізгі қалып – ӛкше бірге, аяқтың ұшы алшақ. 
Мұндай қалыпты сақтау жартылай отыру, толық отыру кезінде қолданылады, 
баланың тізенің аралығын кеңейтуіне арқаны тікейтуіне және ӛкшені 
кӛтеруіне мүмкіндік туады, ол әрі аяқты жеке кӛтеру және бүгу, аяқты алға, 
оңға солға, артқа созу кезінде қолайлы. Кішкентайлар мен ортаңғы топтағы 
балалар үшін отырған кездегі алғашқы қалып: аяғы алға қарай созылған; 
ересектер мен дайындық тобындағы балалар үшін: аяғы алға қарай созылған, 
аяғының ұшы қосылған және тартылған, аяғы айқасқан. Арқаның бұлшық 
еттері мен омыртқаның иілгіштігін дамытатын жаттығулар үшін түрегеп 
тұрған кезде аяқтың мынадай алғашқы тұру қалпы пайдаланылады: барлық 
жастағы топтар үшін аяқ алшақ тұрады. Ол денені тұрақты қалыпқа келтіреді, 
тура, қапталға иілу үшін және кеуденің әртүрлі бұрылулары (айналу) үшін 
ыңғайлы. Ересектер тобындағылар үшін отырған кездегі қалып: аяқтар алға 
қарай созылған, табандар қосылған, аяқтың ұшы тӛмен қарай тартылған. 
Шалқадан жату кезіндегі қалып: аяқ созылған, табан қосылған, аяқтың ұшы 
тартылған, қол денені бойлап, жанбастан асыра созылған. 
Т ы н ы с а л у. Кейін кӛкірек қуысының құрылысында жасқа байланысты 
ерекшелік болатын балада (қабырғасының сәл ғана иілуі және жоғары тұрған 

210 
диафрагма) тыныс беретін жоғары серпінді қозғалыс болмайды, тыныс алу 
үстіртін, баяу болады. Шапшаң дене шынықтыру жаттығулары процесінде 
оттегіге деген кӛп қажетсіну пайда болады: бала таза ауаны сіміре жұтып 
терең тыныс ала бастайды және сонымен бірге организмде пайда болған кӛмір 
қышқылын сыртқа шығару қажеттігін сезеді, мұның ӛзі дем шығару 
қажеттігін туғызады. Жаттығу тыныс алуды реттейді және күшейтеді, кӛкірек 
қуысының дамуына және ширақ қозғалуына кӛмектеседі, ӛкпенің тыныс алу 
сыйымдылығын ұлғайтады, оттегі мен қоректік заттардың ағылып келуі 
арқасында қанның құрамы жақсарады. Барлық жаттығуларды орындау кезінде 
баланың дұрыс тыныс алуы маңызды рӛл атқарады. Ол ретімен белгілі (тс, 
шш, пф және т.б.) дыбыстарды шығарып, толық интенсивті терең тыныс алу 
және біртіндеп баяу дем шығару болып табылады. Мұның, әсіресе, оттегі 
тәртібіне ӛте сезімтал дамып келе жатқан бала организмі үшін зор маңызы 
бар. Балаларды дене шынықтыру жаттығулары процесінде қимыл фазасы мен 
тыныс алу фазасының дұрыс ұштастыруға үйретіп, сол арқылы тыныс алу 
аппаратының жұмысын жетілдіру керек. Балабақшаның тәрбиесінде әрбір 
жекелеген жаттығуда дұрыс тыныс алу және дем шығару сәтін айқын білу 
қажет. Иық белдеуі бұлшық еттерін дамытатын жаттығулардағы тыныс алу 
қолды жан-жаққа созу, артқа қарай сермеу, жоғары кӛтеру кезіндегі кӛкірек 
қуысының кеңеюімен әрдайым ұштасады, дем шығару қолды тӛмен түсіру, 
алға созу, алға созып шапалақтау кезіндегі кӛкірек қуысының тарылуымен 
байланысты. Құрсақ шандыры мен аяқ бұлшық еттерін дамытатын 
жаттығуларда аяқ тікейген кезде тынысы алынады, аяқты тізеден бүккен, 
отырған кезде дем шығарылады. Арқаның бұлшық еттері мен омыртқаның 
иілгіштігін дамытатын жаттығуларда алға қарай еңкейгенде тыныс алу 
тіктелумен, дем шығару- кеудені алға-тӛмен июмен, қапталға қисайған кезде 
дем шығару-бір жаққа қарай, мысалы оңға, ал тыныс алу кезек орындалып 
басқа (солға) қисаюмен ұштасады немесе, тыныс алу бір жаққа қарай иілумен, 
дем шығару тіктелумен ұштасады. Кеуде толық бұрылған кезде: бір жаққа 
бұрылғанда тыныс алынады, екінші жаққа бұрылғанда дем шығарылады (әр 
жаққа бұрылған сайын кезекпен). Жартылай бұрылғанда тыныс алу бір жаққа 
бұрылумен, дем шығару тура тұрумен ұштасады, екінші жаққа бұрылғанда да 
дәл солай. Жаттығуларды орындау процесінде балаларды мұрыннан тыныс 
алуға үйрету керек, мұның ӛзі ауаның ӛкпеге бір қалыпты барып жетуін 
қамтамасыз ететіні белгілі, оның үстіне мұрын жолдары арқылы ӛткен ауа 
жылиды, тазарады, содан кейін барып кӛмейге жетеді. Дене шынықтыру 
жаттығуларын жүйелі түрде жүргізу қажетті шартты рефлекторлық 
байланыстарды қалыптастыруға кӛмектеседі, балаларда біртіндеп ырғақты 
тыныс алу стереотипі пайда болады. 

жүктеу/скачать 2.95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: