Сейфуллин Сәкен (Сәдуақас)

80
жылдарындағы жиналып басылуына ат салысып, алғы сөздер жазып, 
өзіндік ой-өрнектер, ғылыми тұжырымдар қалдырып жүрген 
ғалымдар қатарына Т.Дәдебаев, С. Қорабай, Н.Төреқұлов, М.Қазбеков 
сынды бұл істің үлкен жанашырларын атаған лазым, жалпы шешендік 
өнер аясында туындаған сөздерді шешендік сөздер деп атап, оны 
әдебиеттің дербес, жеке жанры ретінде ғылыми тұрғыдан бажайлау 
үстіміздегі ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы А. Байтұрсынов, 
М.Әуезов және С.Сейфуллин сияқты ғалымдар еңбектерімен тығыз 
байланысты. 
Аталмыш ғалымдар алғаш рет шешендік сөздерді ғылыми 
зерттеудің көзі (объектісі) ретінде арнайы қарастырды. 
Мәселен, А.Байтұрсынов 1926 жылғы «Әдебиеттанытқыш» атты 
еңбегінің «Шешен сөз» деген тарауында шешендік сөздерді бес түрлі 
ішкі жанрлық үлгілерге жіктеді: 
а) саясат шешен сөз;
ә) билік шешен сөз;
б) қошамет шешен сөз; 
в) ділмәр шешен сөз;
г) уағыз; 
д) соттағы шешен сөз. 
Бұл тұстағы шешендік сөздердің функционалдық сипатын 
жазған, Ш. Уәлиханов еңбектеріндегі ой сарабын тереңдеткен, 
дамытқан ғалым Халел Досмұхамедов. 
«Қазақ халық әдебиеті» атты зерттеуінде Х. Досмұхамедов халық 
әдебиетін қырық алты түрге жіктей отырып, соның бір үлгісіне, 
жанрлық түрге «Билік сөз» деп шешендік сөздерді жатқызады. 
«Әртүрлі сот істері кезіндегі билердің тамаша үкім сөздері, екі 
жақтың ұтымды даулары мен тапқыр жауаптары, әдетте, ұйқасты 
мәтел не өлең түрінде айтылады. Поэзияның бұл түрі билік сөз 
(замечательные приговоры судей биев) деп аталады» – деп атап 
көрсетеді. 
Кең көлемде жиырмасыншы жылдары қазақ әдебиетінің тарихын 
жасауға батыл қадам жасаған еңбек М. Әуезовтың «Әдебиет тарихы» 
десек, автор аталмыш еңбекте қазақтың шешендік сөздерін әдебиет 
тарихынан орын тептіріп, «Билер айтысы» деген терминдік атау беріп, 
өзіндік ілімнің әлі де болса теориялық шымырлануы қажеттігін 
былайша аңғартады: «Билер айтысының қазір де барлық түрлері 
жиналып болмағандықтан, екінші бұл түрдегі айтыстар ерекше көп 
болғандықтан, бұл күнде түгел жіктеп, бөліп қоюға болмайды. 
Сондықтан, қазірде қандай түрлері кездесетінін айтамыз. Бірақ бұл 
жіктеу уақытша қана және ылғи ішкі мағынасына қарап жасалған 
жіктер болады». 
Бұдан кейінгі кезеңде жалпы шешендік өнер аясында пайда 
болған шешендік сөздердің құлақ кесті үлгісі ретінде қандай 
жәдігерлер қарастырылуы, аталуы тиіс деген көкейдегі ойдың 

81
пердесін сыпырған, бұл төңіректегі теориялық ой-толғақтың нені 
шиырлауы керектігін Әуезовтен кейін тағы да атап көрсетіп, әдебиет 
тарихының тұтас бір дәуіріне арнаған еңбек С. Сейфуллиннің 
еңбектегі ой-зердесі М.Әуезовтің ой-пікірлерімен астасып, шешендік 
сөздердің негізі ретінде дау-дамайда, талас-тартыста туған билер сөзі 
алынуы керектігін зерделеген ой-әлемі жанрға «билер сөздері» деген 
термин – атау ұсынғандығынан аңғарылады. 
Сондай–ақ 
С.Сейфуллиннің 
ғалым 
ретіндегі 
ой-
тұжырымдарының құндылығының тағы бір қыры мынада: автордың 
қазақ билерінің болмысының халық өмірінің сан-алуан қырларымен 
байланыстылығын, билердің көп қырлы функциясын айта 
алғандылығында. 
Әдебиетші ғалым С. Негимов бұл турасында «..бұған қоса ол әрі 
батыр, әрі әнші-ақын, жыршы, сыншы, сәуегей, шежіреші, ғұлама, бір 
сөзбен айтқанда, әмбебап дарын екендігін ескертеді», - деп 
пайымдайды. 
Қазір де жаңаша ойлау диалектикасы тұрғысынан әдеби 
мұрағаттарымызды қайыра екшеп жатқан тұста билер функциясының 
аясын барынша кең арнада қарастырып жүрген еңбектердегі 
теориялық ой-пікірдің жоғарыдағы С. Сейфуллин еңбегінен бастау 
алатынын көреміз. Мысалы, зерттеуші Мұқадес Есламғалиұлы би – 
көсем, би – шешен, би – ақын, би – заңгер, би – емші, мәмлегер, би – 
батыр, би – саясаткер, қоғам қайраткері, би – ойшыл-ғалым, би – 
психолог, әртіс, би – тәрбиеші деп қазақ билерінің халық өміріндегі, 
қоғам алдындағы он түрлі қызметін түстегенде, жоғарыдағы С. 
Сейфуллиннің пікіріне сүйгендігін байқаймыз. 
Сейфуллин зерттеулерінде табы сезіле бастаған бұл оңсыз 
теорияның ықпалы 1945 жылы қорғалған. Ә.Маметованың «Қазақ 
билерінің шешендік сөздері және оның әдебиеттегі тарихи орны» атты 
диссертациясына кері әсер етіп, кейін 1948 жылы шыққан «Қазақ 
әдебиеті тарихы» атты кітапта жал-құйрығы күзеліп, кейбір 
концепциялары алынып тасталды. 
Ұлттық шешендік өнер, шешендік сөздер теориясының 
дамуының келесі бір кезеңі тікелей әдебиетші ғалым Балтабай 
Адамбаев еңбектерімен айқындалады. Балтабай Адамбаев М. Әуезов, 
С. Сейфуллин, Х. Досмұхамедов ұсынған «билер сөзі» терминін 
«шешендік сөздер» терминімен алмастырып, тақырып аясын 
айқындап, жанрдың ішкі үлгілерін мазмұнына қарай үшке, 
құрылысына қарай екіге бөледі. 
«Шешендік сөздердің әлеуметтік және әдеби эстетикалық мәнін, 
жанрлық-көркемдік ерекшеліктерін ашып анықтау үшін сөз 
нұсқауларын талдаймыз және мазмұнына қарай шешендік арнау, 
шешендік толғау, шешендік дау деп үш салаға топтап зерттейміз», - 
дейді. 

82
Қазақ халқында белгілі бір мәселені талқылау кезінде шешен 
адамдардың тапқыр ойымен, шебер тілімен ауызша айтқан мазмұнды, 
көркем пікірін шешендік сөз дейміз. 
Ақындық, шешендік өнердің өсіп-өркендеуіне қажетті жағдай 
еркін сөйлеуге бостандық, сөз бостандығы. Бұл жөнінде де қазақ 
қауымында сөзге тыйым салынбаған, сынға шек қоймаған. Тілімізде 
«би», «шешен» деген сөздердің бір мағынаға бірігіп, кірігіп кеткені 
белгілі, би болу үшін бір қана сөзге шеберлік жеткіліксіз. Бұл ең 
алдымен елдің шежіресін, тарихын ұлылы-кішілі ел басынан өткен 
уақиғаларды, тарихи қайраткерлерді, әсіресе дау-дамай, соғыс біткен 
мәселелеріне реттеу тәртібін екінші сөзбен айтқанда, әдет-ғұрып 
заңын жетік білуге тиіс. «Ойлансақ мың бір пәле тілден туған, 
шешендер топ ішінде белді буған», - деп Шал ақын бекер айтпаса 
керек. «Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар» дегендей көп ішінен 
дарынды шешендер шыққан. Шешендердің басым көпшілігі билеуші 
тап өкілдері болған. Көбінесе шешендер жер дауы немесе жесір дауы 
немесе ердің құнымен байланысты айтылған билік төрелік сөздер. 
Шешендік сөздер, өнер көп жағдайда әншілік, күйшілік тіпті ақындық 
сияқты өнер танымай кейбір тыңдаушы адамдардың «жақсылар» мен 
жайсаңдардың жеке бастарының қасиеттері ретінде де бағаланған. 
Ақындар сияқты шешендер арнайы өнер жарысына түспеген, түсуге 
арналған, олардың шешендігі белгілі бір дауларды шешу үстінде 
көрінген, шешендік – тапқырлық сөздері белгілі бір мақсатпен 
байланысты туыған. Олардың дауласқан, айтысқан мәжілістеріне 
екінің бірі араласа алмаған. Алайда үстем тап өкілдері ру басы – билер 
шешендік өнерді өзінің шын иесі халықтан бөліп – жарып әкете 
алмаған. Нағыз кедей мен жарлы жалшыдан небір күміс көмей, жез 
таңдай халық шешендері шығып, әдеби тілімізді, тілдік қорымызды 
байытуға қалыптастыруға қазақтың алғашқы авторлары өлең-
жырлары, аңыз-әңгімелері, шешендік сөздері әз Жәнібек хандығының 
төңірегінде дамыған. Қазақтың шешендік өнері үш жүздің басын 
қосқан Тәуке ханның тұсында, ханның ордасы Түркістан қаласында 
жанданған, ердің ұнына екі ауыз сөзбен бітірген даңқты дала 
Демосфендері ме Цицерондары, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би 
және қара жігіт Әйтеке шешендердің атақ-даңқтары да осы кезде 
шыққан. 
Халық «Әйтеке бауыздап, Қазыбек іреп, Төле мүшелеп берер»- 
деп Әйтеке айтса «қандай қиқар даукесің де қалай құлақ аспасқа», 
Қазыбек айтқанда төресі осы тығыла кетпеске лажы жоқ еді деп кесіп 
айтқан. Сондай – ақ халық тағы да «Әйтеке жорып жеткізіп айтады» 
деп үш биге байланысты бағасын беріп қойған. 
Елімізде қалыптасқан шешендік сөздердің басқада қайталанбас 
өзіндік ерекшеліктері де мол. Бұлар – «аттың жалы, түйенің қомында» 
көшпелі өркениеттің мақсат-мүддесіне сай ауызекі, суырыпсалмалық 
дәстүрінде туған мұралар. 

83
Суырыпсалмалық қазақ өнерінің қай-қайсысына болмасын тән, 
бірегейі құбылыс. Дәстүрлі қазақ өнерінің негізгі қасиеті сақталған 
жыраулық өнерді, ақындық өнерді, жалпы кең мағынасындағы 
ақындық өнерді импровизациясыз пайымдау аса қиын. Қазақ 
шешендік өнерінің бұл сипатын С. Негимов тілімен айтсақ: «Қазақ 
шешен билерінің импровизациялық қабілет қарымы шешендік өнердің 
ең жоғарғы биігіне шыққан деуге болады. Әрине қаумалаған қауымды 
дүр сілкіндіру, ой-қиял теңізіне жүздіру, ынта-ықыласын арттыру 
шешеннің табиғат сыйлаған қасиетінің үстіне табанды ізденістерімен, 
білім қорын үнемі жаңартып, түйінді қорытындылар шығарып, 
мәнерлі, әсерлі, әуезді тілмен жеткізумен ерекшеленеді». Соңғы кезде 
қазақ балаларына арналған ауыз әдебиетінің үлгілерін, оның 
салаларын оқытуға ерекше көңіл бөлінуде. Оқу материалдарына аңыз 
әңгімелер, мақал-мәтелдер, жырлар, шешендік сөздердің түрлерін 
балалардың жас ерекшеліктеріне қарай енгізу дүние танымын 
кеңейтуге, жан-жақты дамуына ықпал етеді. Жас ұрпаққа қазақтың би 
– шешендерінің өмірінен мәлімет беріп қызықты тұстарынан сөз 
қозғау өнегелі істерге апарар жол. 

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: