Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов
жүктеу/скачать 2.91 Mb. Pdf көрінісі
|
| Әбу Насыр әл-Фараби
(870 - 950 ж. ш.) Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби - Әлемге әйгілі ойшыл, философ, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушісі. Адамзат тарихында ғылыми ойдың үздіксіз даму барысында өзін танымақтың немесе жан қуаты туралы ойлардың қалыптасу жолдарын танып білу күрделі мәселеге айналып, бастан-аяқ қарама-қарсы көзқарастардың өріс алуына түрткі болды. Адамның өзін танымақтық жөніндегі ілімнің алғашқы қадамы көне дүние философтарынан басталса да, оны өз заманында ғылыми жүйеге түсіріп, қалыптастырған Фараби еңбегі ерекше көзге түседі. Әл-Фарабидiң Аристотель трактаттарына коментарилер жазуы адамзат тарихында теңдесі жоқ байлыққа айналды. Соның ішінде айрықша көңіл бөлуге тұрарлығы, ол «риторика» шешендік өнер туралы еңбегі бүгінгі күнгі сот шешендеріне азық болып отыр. Әбу Насыр әл-Фарабидiң «Риторикасы» шешендiк өнердi әлеуметтiк-қоғамдық, мемлекет тағдырын шешетiн өнер деңгейiнде қарастыра отырып сөйлеу процесiнiң қыр-сырларын нақтылады. Нақтылып айтқанда, көз жеткiзу, көкейге ұялату, ұғып тыңдау, дәлелдi пiкiр айту, шыншыл көзқарас, тиянақты бiлiм, сөйлеушiнiң бет-жүзi, қимыл-әрекетi сияқты ұғымдарды жiктеп, бажайлап түсiндiредi. Әбу Насыр әл-Фараби еңбегiндегi өзектi ой жемiсi шешендiк өнердегi басты нәрсе ақиқатқа қол жеткiзу дегендi қадағалап отырады. Ал мұның өзi кей жағдайдағы батыс софистерi еңбектерiндегi тек пiкiрге нандыру, сендiру, жүгiндiру сияқты жалаң нәрселердi қана қуаттап кетпей, жалпы аталмыш ұлы өнердiң бастауларына қайыра соғып отыруды, төркiнiн еске түсiрiп отыруды нұсқайды. Яғни, шешендiк өнердiң пайда болуының өзi шындықты iздеуден басталғанын еске салады. Бұл тұрғыда жалпы шешендiк өнердiң мәнiн ашатын батыс софистерiнен қалған мына бiр дана сөз орынды айтылған деп бiлемiз. «Платон - менiң досым, бiрақ шындық одан да 77 қымбат» (Сократ), болмаса «Шешеннiң парызы - шындықты айту» (Платон). Сондай-ақ қазақ қоғамындағы шешендiк өнердiң, билердiң ролiн пайымдау мақсатымен жазылған ХIХ ғасыр шенiндегi Ш.Уәлиханов пен Құрбанғали Халидтiң еңбектерiн атап өткен орынды. Ш.Уәлиханов «Сот реформасы жайындағы жазбалар» дейтiн еңбегiнде аталмыш өнер аясының билiк-кесiм айтылатын дау-дамайда туындайтынын дұрыс пайымдай келе, бұл өнердiң бүтiндей бiр елдiң билiк жүйесiн атқарып тұрған заңдық күшi бар көшпелi өмiрге мейлiнше лайықталған қасиеттi өнер екендiгiн айтады. Бұл орайда Шоқаннан көп кейiнде қазақ оқымыстылары шешендiк өнердiң билiк, заңдық сипатын жоққа шығара қойған жоқ. Мәселен, Ә.Қоңыратбаев шешендiк сөздердi заңдық, нақылдық, философиялық, сатиралық деп жiктейдi. Ыбырай Алтынсариннiң замандасы Құрбанғали Халидтiң «Тауарих хамсасында» қазақ даласындағы билiк өнердiң сипатын көрсетумен қатар, бiрқатар билер жөнiндегi деректер бар. Б.Ысқақов бұл жөнiнде: «Автор сондай-ақ ертедегi қазақ елiнде әдiл билiк айтумен аты шыққан Майқы би, Төле би, Қаз дауысты Қазыбек, Әйтеке билердi де әңгiме етiп кетедi», — деп атап көрсетедi. жүктеу/скачать 2.91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|