Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов
§ 12. Сөз сөйлеу фактурасымен
жүктеу/скачать 2.91 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жариялы сөз нысанымен құралатын, көпшілік сөз шарттары. Құрылымының насаны бойынша жариялы сөз айту монологиялық және диалогиялық болып екіге бөлінеді. Диалог
| 86
§ 12. Сөз сөйлеу фактурасымен құралатын, көпшілдіктің шарттары Ш.Уәлихановтың: «Би атағын беру қазақта халық тарапынан бір сайлау арқылы немесе халықты билеп отырған өкімет тарапынан бекіту арқылы болған емес, тек сот ғұрыптарына әбден жетік, сонымен қатар тілге шешен қазақтар қана бұл құрметті атаққа өз бетімен ие болған. Би атағын алу үшін би болам деген қазақ өзінің заң ісіне жетіктігі және шешендік қабілеті бар екеңдігін халық алдында сан рет көрсетуге тиіс болған. Ондай адамдардың атағы бүкіл қазақ даласына тез жайылып, олардың аты жұрттың бәріне мәлім болып отырған», – деген сөздерінен би – халықтың көкейіндегісін айтқан, жарыққа шығарған әділет жоқшысы екенін танимыз. Кезінде Ахмет Байтұрсынов: «Әділ билердің қолындағы билік қазақтың неше түрлі дертін жазатын жақсы дәрі еді», – деді. Демек бұл қастерлі мұра – шешендікпен айтылған билер сөзі ұмытылмайды, қай кезде болса да халық жадында. Әрбір сөз белгілі бір құралдың анықталған материал желісінде жасалады. Сөз құралы мен материалдың қосылуы сөз сөйлеу фактурасы деп аталады. Фактураға байланыстылығы бойынша жариялы айтылған сөз ауызша, жазбаша, баспа күйінде, бұқаралық ақпаратқа жататын, ақпараттылық болады. Жариялы сөз нысанымен құралатын, көпшілік сөз шарттары. Құрылымының насаны бойынша жариялы сөз айту монологиялық және диалогиялық болып екіге бөлінеді. Диалог – бірнеше адамның бір пікірді құрап жариялы айту сөзін атаймыз. Монолог – жеке адамның біртұтас пікірді жариялы сөз айтуды құрайтындығын атаймыз. Диалогтың келесі түрлері болады: а) Жалпылық немесе жылжымалық түрінің қатысушы тараптары тек қана өздеріне қатысты ақпараттармен бөліседі; ә) ақпараттық – яғни қатысушылардың біреуінің мақсаты мен ниеті бар, бірақ оқиғаға байланысты толық мәліметі жоқ (сот риторикасында - тергеуші), ал өзгелері оқиға туралы мәліметтері бар, бірақ олардың мүмкін айқындалған ниеттері жоқ (куәгер) немесе ниеттері жеке сипаттылықта көрінеді және де диологтың басты қатысушысының (тергелушінің) пиғылынан бөлектенеді; Ақпараттық диологтың көпшілдігі оқиғамен және сөздің мән-жайларымен немесе арнайы ережелерімен шектелген; б) Диалектикалық – диалогқа қатысушылардың акиқатты іздеу түрінде жалпы бір мақсаты бар, бірақ ақиқатты елестетуі әр түрлі. Сот риторикасында бұл дегеніміз нақтырақ айтқанда, айыптаушы мен қорғаушының сот ісінде қатысуының нақ өзі (куәгерлердің, 87 айыпталушының және т.б.) диалектикалық диалог әртүрлі әркелкіліктерде көпшіліктіктің болуын жай айтқанда қалайды; в) Оқытушы диалог, осы диалогтың барысында негізгі қатысушы (мұғалім) пән білімін бойында ұстап және сол білімді өзгелерге беру ниетін иемденеді, ал өзгелердің (оқушылар) мұндай білімі жоқ, бірақ соған талпынады, оқытушы диалогтың көпшіліктігі пәнмен және дидактикалық оймен шектеулі; г) Талас-жарыс негізінде негізгі жүргізуші өзге қатысушылардың білім сапасы мен түйсікке тоқуына қатынасты және оларды бағалау туралы ойды иемденеді, ал өзге қатысушылар пән туралы айтып салуға, сондай-ақ барынша соны жақсырақ жасауды мақсат етеді, сот отырысында, жағдай мейілінше айқын болған кезде, осындай диалог – қарым-қатынас үшін таластар, талқылау және баға беру жиі болып тұрады; ғ) Ақылдасушылық, мұнда диалогқа қатысушылар бірігіп қабылдайтын шешім туралы ұсыныстарды айтады және талқылайды, ақылдасушылық диалогтың ашықтығы соттағы сөз мазмұнымен айқындалады, яғни үкімді талқылау; д) бұйырушылық: қатысушылардың біреуі бірігіп әрекет жасау туралы бұйрық береді, ал басқалары бұйрықтың орындалу нәтижелері туралы баяндайды; е) әдебиеттік – диалогтың өзге түрлерінің сипаттамасын көрсетеді; жүктеу/скачать 2.91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|