Ежелгі Римдегі шешендік өнердің теориясы

50
§ 6. Сотта сөз сөйлеудің 
шеберлігі 
айту туралы оқу рим риторикасының орталық бөлімі болып келді және 
риторикалық пішіндердің теориясын және қабылдауларын жасап келді. 
Есте сақтау туралы оқу шешендердің кәсіпшілік жадын дамытты. 
Көптегенде оқып айту туралы, актерлік өнерге, шеберлікке сүйене отырып 
және шешеннің дауыс екпіні қарастырылды, денелері мен бет 
қозғалыстары сөздің табысты болуына сәйкес болу қажет. Римде 
күмбезбен болат шешендік теориясымен «өсиет риторикасы» оратормен 
әйгілі рим 12 кітапқа автор Фабия Квинтилиана маркасы (35- жанында 100 
г . б.э.). және сот сөйлеу классикалық тірек сызбасы туралы Квинтилиана 
ескертпелері практикалық мақсатқа лайықты: «тиісті емес шешен ана, не 
әрбірді аталғандардың менімен бөлімдердің (кіріспе, баяндау, дәлелдер, 
жалған екенін білдіру, нәтиже) томға баяндауға міндеттейді, ал ең алдымен 
оған ойлау керек-ақ, қандай руға іс жатады, ол неде нақ болады, не оған 
алдын ала алады және не зиян келтіру, сонан соң не бекіту және не тиісті 
қайтару, сыпайы қандай бейнемен әңгімелеу, әйтеуір, тілектестік ізденуі 
туралы ойлану. Өйткені, барлық бөлімдердің, маңыз барлығы істі шолмап, 
бізге білу қандайды біздің пайдамызға арналған олардың рух ертіп әкелу 
болмайды». Квинтилиана - мына оқу мәртебелері туралы сот шешендікке 
көңіл бөлумен жұмыстарында өңделген. Қаралатындар оларға 
мәртебелердің - құру 4 топ, бөлулер, бағалаудың және қорғаныстың төрт 
сызығы сияқты достың ар жағында дос жауапты - ереді көрсетілген 
айыпталу тойтарысы жанында: «болжаймыз, адамға айыпталу 
көрсетіледі»: сен өлтіру жазасына жатасың – сені сол басқарды». 
«Айыпталушының мақсаты - іспен көрсету:» мен жазаға жатпаймын». ол 
ең алдымен, орыннан теріске шығара алу:» мен өлтірулерді іске 
асырмадым». Ондай болса соттан сұрақ келеді : «мынау қандай орын 
болды»- бұл құру - мәртебесі делінген екен. 
Айыпкер адам шегіне алады және айтады: «мен өлтіруді іске 
асырдым, бірақ ол абайсызда болған болатын». Ондай болса сот затымен 
сұрақ келеді: «әрекет неде?»; ол анықтама - мәртебесі. Айыпкер адам тағы 
шегіне алады және айта алады : «мен өлтіруді іске асырдым, бірақ тек 
себебі өлтірілген Отан дұшпаны болды». Мұндай болса сот затымен сұрақ 
келеді: «қандай рұқсат болды?»; Енді бұл бағалау - мәртебесі. Әйтеуір, 
айыпкер оны құралдың кім, не ретінде екенін мәлімдей алады деген өсиет 
сөздер қалды.
Ертедегі Рим елінде сотта сөз сөйлеу 
шеберлігі 
Тацита, 
Квинтилиан, 
Цецилия 
және 
Цицерон 
сөз 
сомдауларында 
жарқын 
түрде 
адамдардың көз алдарына келтірілген. Сот шешендік тарихы б.э. 
дейін 106-43 жж. Цицерон Марк Туллимен көбіне-көп айқын болды. 
Цицерон шешендік өнерге балғын жасында ерекше назар аудара және 
баурай, айқын анықтауды қолға алды, ол әйгілі заң маманы Квинта 
Сцеволланың тыңдаушы шәкірті. Рим қашан да, құқық пен шешендік 

51
теориясымен санасып отырған. Оларға әрине шешендік өнер туралы 
үш трактат мәртебелі: біріншісі, ол «шешен туралы», екіншісі «Брут», 
үшіншісі «шешен». Цицерон олардың қолбасшылық қызметі мен 
шешендік қызметін салыстырады. «Шешен» Цицерон пікірі бойынша, 
философиялық білімді адаммен тиісті болу, ораторға арналған 
юриспруденция, білім және тарихтар, темперамент және такт, 
сезгіштік және иелік, қажетті техникалық қабылдаулардың айқын 
сомасымен көрсетеді. Трактатта «шешен туралы» Цицеронның 
шешендік үш үлгісі алғашқы рет бөлінген:
1) бұйрықшыл шешендер, көтеріңкі және күшпен ойлау және 
жариялық сөздің салтанаттылығымен;
2) барлық шешен шыдамды және зерделі, барлығына 
үйренушілер;
3) анықтаушылар, орта үлгі - біркелкі.
Бүгінгі күн шешендері Цицеронда «тек қана оларда қарапайым 
тектес туралы - пішінде сөйлеуді, көтеріңкілеп адамгершілік туралы 
тиістісімен, қоңырсалқындылықпен сөйлеуді» - қана біледі. 
Трактаттарда сотта сөйлеу композициясы және Цицеронның өзіндік 
сөз сөйлеулерінде біркелкі айқындалады. Ол келесі құрылым түрінде 
көрінеді:
1) кіріспе - ол үш түрлі мақсаттың ізіне түседі: 
тыңдаушылардың назарына жету, етжеңді түсінулер және алдын ала 
жан ашудың ескертулері;
2) сөйлеген жақтың жүйелі әңгіме заты туралы жарықтандыруы 
негіздерімен талап қою, баяндауға көрсетіледі, (барлық қажетті 
толықтықтар- 
дың тартуы), ықшамдық және шынға ұқсас орталық пункті;
3) қорғаныштың немесе айыптың орталық тармағының
қарастырылуы, көзқарас әділдік шешен дәлелдері, дұшпан 
дәлелдеріне көзқарастардың жалған екенін білдіруі. Ар жағында 
дәлелдердің топталуы көзделеді және қадағалауға ұсынылады ең 
салмақтылардан басқа көбірек әлсіздер үшін ар жағында 
пропорционалдықтың және олардың ең маңыздыларының арқасында 
және ойландыратындардың, безендіргендердің құралдарын ерекше 
бөлуде;
4) нәтиже бойынша екі мақсат ізіне түскендік: тыңдаушылардың 
санасында айтылған барлығы жалпы сипатты қосындылау және 
пайдалылар үшін сөйлегеннің құмарлықтарын қоздыру.
Соңғысы дәлелдермен секілді ақылына (дәйектермен), дәл 
осылай және олардың сезімдеріне қол жеткізеді. Цицерон сот 
процесінде (Верлеса ісі бойынша) айыптаумен сөз сөйлей алды, 
сондай-ақ дәл осылай (Росция ісі бойынша) қорғаушы ретінде де 
қатысты. Цицерон сотта сот шешені секілді емес, мемлекеттік қызмет 
тұлғасы секілді болып та сөйледі. Цицеронның шешендік 
тәжірибесінде «Катилинарии» - 4 сөзі бойынша, Цицеронның 

52
ойсырата жалаңаштап кеткен қарсыласы, саяси дұшпаны Луция 
Каталинаны негізгі орынға қояды. Ол Каталинанның қастандығын 
басуды, өзінің негізгі ерлігі есебінде есептеді. «Каталинаға қарсы 
«бірінші сөзі 63 ж.б.э. дейін» болды. Одан Цицерон сөз 
сомдаулығында биік буын, барлық шешендік қабылдауларының 
қойылту стилін анықтауға, байқауға болады:»
Каталина, қай уақытқа дейін біздің шыдамымызға сен қиянат 
етесің? Мынау қауіпті ойын қаншама адамды жойып жіберуге 
жеткізген жоқ па? Сенің асқақтығыңның шегі бола ма? Саған 
бәрібір, саған тек Палатинаның түнгі күзеті және күзетшілері қана
көрініп тұр, қайда? қалада!- халық үрейлері және барлық мейірбан 
азаматтардың қам істеушілігі ... олардың жүздері, көздері ме? Сен 
немесе сенің ниеттеріңнің араны ашылғанын өз басың мүлдем 
көрмейсің, сезбейсің, сен туралы, сенің кім екеніңді осындағы барлық 
ұры-қарылары да біледі және мұнымен сенің қолдарың мен аяқтарың 
байлаулы. Ең болмаса, біреуге не өткенін, не алдыңғы түнмен сенің 
не істегенің, қайда болғаның, кімді жинағаның, қандай шешім 
қабылдай алғаның мына бізге белгісіз? – деген сөздерінен көруге 
болады. 
Цицерон замандастарының есінде қарсылық білдіре тұрушылық 
бейнесімен қалды. Оның бір жағынан, дарындылығы туралы, кең 
білімділіктің арқасында, өткір ақылда сөйлегенін, екінші жағынан, 
оның атаққұмарлық, мақтаншақтық белгілері туралы да айтылып 
отырды. Бірақ Цицерон өзі көптеген ойшылардың мұрагерлер 
қатарларын ынталандыру үшін ісін үнемі жалғастырып отырады. 
Қайта оның ойы адам мен қоғамның тығыз бірліктерін, ең басты 
философиялық тезисін білдіреді. Францияда ренесанс заманыныдағы 
Робеспьердің 
сөз 
сөйлеуі 
Римдегі 
шешен 
сөйлеулеріне 
ыңғайланғандығымен өз заманының қызығушыларына ұсынылады. 
Цицероннан кейін көптеген сот шешендері, өздерінің шешендік 
өнерлерін нақ сол стилдікпен сот шешендік мінез-құлықтарын 
алмастырады: рим құқығы барлық заңгерлік ұстанымға азырақ болса 
да, барлық қатаң жүйеге де мойын сұнады, шешендіктің көбірек 
үлесіне және көбірек формалдығына қайталану көрсетеді, соттағы 
қызыл тілділік тарихын цицерондық шешендік бейнесінсіз көрсетуге 
болмайды. Ол сөз бен істің шебері болған, өз білімдерінің 
философиялық тереңдігін және әрекеттердің тәжірибелік дағдысын 
қосқан адам әмбе азамат. 

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: