Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов
жүктеу/скачать 2.91 Mb. Pdf көрінісі
|
| 53
Марк Тулий Цицерон (106-43 б.э.д.) Шынайы шешен Цицерон ұғымында диалектиканың тапқырлығын, философтың алғыр ойын, ақынның ақиық сөзiн, заңгердiң жадысын, трагиктiң қайғылы даусын, лицедейлердiң мықты ойынын игеруi керек /. Цицеронның жоғарыда айтылып кеткендей «Шешен» атты еңбегiнде майталман шешен болудың алғышарттары, талаптары жасақталады. Ең әуелi жан-жақты бiлiм, жеке бас эрудициясы, философиялық жүйелер бiлгiрлiгi, заң iсiне жетiктiк, шешендiк өнер теориясына кәнiгiлiк атап көрсетiледi. Кең ауқымдағы философиялық ойлау - шешендiк өнер үшiн қажеттi алғышарттардың бiрi. Бұл жағдайда шешенге ең қажеттi философия ғылымының өзектi екi саласы - этика мен логика. Сондай-ақ Цицерон «Брутта» тағы бiр қызғылықты тұжырым жасайды: «Шешен айырықша екi қасиетке жетiк болуы керек; алдымен, нақты дәйектемелермен сендіре бiлу, екiншiден, тыңдаушылардың жүрегiн толқыта сөйлеу, өйткенi кейде сотты сенімге жетектегеннен гөрi, оны тебiренткен оңтайлы». Цицеронның өз шығармаларында дүркiн-дүркiн айналып соғып отырғанының мәселесi - сөздiң әсерлiгi үшiн қажеттi деп табылатын сезiм күйi. Ол өзiнiң «Шешен туралы» еңбегiнде адамдардың әрекет үстiнде ережелер мен заңдардан гөрi көпшiлiк жағдайда сезiм ырқына жиi берiлiп, соны басшылыққа алатынын, сондықтан шешеннiң тыңдармандардың сезiм күйiне әсер ете алуы шешендiк өнерде аса маңызды деп атап көрсетедi. Цицерон тыңдармандардың ерекшелiгi мен қызығыушылығын ескере бiлу - шешеннiң биiк мақсаттарға қол жеткiзуiнiң айтулы көрсеткiшi деп есептейдi. Сөз сомдаудың әсерлiгiнiң астарында рим халқының: «халық ұлылығын мойындаған шешен қана ұлы» деген мақұлдауының жатқандығын көремiз. Әрi бұл шешендiк өнердiң ұлы мақсаты да. Цицеронның шешендiк өнер iлiмiне арналған еңбектерiнде шешен үшiн сөйлеу композициясы, стилi, сөйлеудегi айшықты тiл оралымдары, сөз сомдаудың дыбыстық жағы, артистiк қасиет секілді тәлiм алатын көптеген жайттар қамтылған. Әйгiлi шешен Цицеронның трактарттарындағы өрбiтiлген тұрлаулы тұжырымдар мен мәндi пайымдаулар, мiне, осындай. Құлиеленушi Рим империясының V ғасыр соңында құлдырауы жаңа феодалдық формацияға өтумен аяқталды. Ерiктi азаматтардың тең құқылы ара қатынасы вассалдар мен мырзалардың ирархиялық ара қатынасына ауысты. Бiрер ғасыр «жоғары күшке» табынған шешендiк өнер бұл тұрғыда өз қолтаңбасын да қалдырды. Бұл белгiлер белгiлi мөлшерде қазiр де сақталған. Орта ғасырлық схоластика лебiздерi, догматизм, бедел 54 алдындағы аса жоғары құрмет, әсiресе, мақұлданған дәйексөздер, марапаттаулар да, дәлелсiз пiкiрлерден көрiндi. Бiрақ бұған қарамастан қатал дiни шектеулердiң шеңберiнде де шешендiк өнер ары қарай дами бердi. Және мұнда, мысал үшiн, шiркеу догматтарына қарсы бағытталған «күпiрлiк қозғалыстар» едәуiр роль атқарды. Шiркеу уағыздарының ықпалымен аса iрi дiн iлiмiнiң шешендерi өсiп жетiлдi. Атақты Ианн Златоуст (407 жылы өлген) әйгiлi византиялық уағыздаушы ретiнде саналды. Златоуст деген аттың өзi халықтық сөзге құрметпен қарауды, адамдарды сыйлауды, сезiммен тыңдаушыларға әсер ете бiлудi көрсетедi. Цицерон шешендігінде адамдарға тез әсер етіп, есінде сақталатын нақыл сөздері болған. Сол сөздерге ақыл қойып түсіне қарасаңыз, екі ауыз сөздің ар-жағында жатқан түпкілікті өмірге жол көрсетуші сипатты көріністі көруге болады. Енді төменде Рим империясының әйгілі шешені, қоғам қайраткері Марк Туллий Цицеронның: - Күмәндану арқылы шындыққа жет. - Адамның келбеті – жүрегінің айнасы. - Көп өтірік айтатын адамдар шыншыл болып көрінуге тырысып бағады. - Қолыңнан келсе, істе! - Жұмыс істеген адам дұрыстап демала да білуі керек. - Кез келген ілімді айқын түсіну үшін ұқыптылық керек. - Барлық нәрсені біліп, саралау жасай білу аз. Сонымен қатар, соған байланысты сауатты қадам жасай білу қажет. - Сананы тұрмыс билейді. - Ғаламшардағы әр адам өз ақылымен ойланып, өзгенің пікірінен тәуелсіз шешім шығара білуі қажет. - Жазу өнері шешендікке баулиды. - Білім дегеніміз заңдар мен ережелерді құрғақ жаттау емес, - олардың мағынасына жетіп, мәнін түсіну. - Өмір бойы сүйіп, махаббатыңды төккің келетін адамды да таңдай біл. - Шектен тыс көп тамақтану адамды қуаттандырудың орнына сылбыр қылады. - Ар-ұждан - Құдайдың сыйы. - Тура биде туған жоқ. - Көпшілік алдында сөйлегісі келген адам айтқалы отырған әңгімесінің мәніне жетіп алмаса, сөзінің құр былдырдан айырмашылығы қалмайды. - Биліктің ең зоры - өзіңді өзіңе бағындыра білу. - Адамзат баласының арасындағы бауырмалдық пен достықты сақтап тұруға тырысу әркімнің парызы – деген қанатты сөздері. Цицерон мен Квинтилианнан бастау алған жалпы риторика келесі жүктеу/скачать 2.91 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|