Әдістемелік ұсыныстары мен нұСҚаулықтары

Бақылау сұрақтары

1. Ауылшаруашылық малдарын азықтандыруда шырынды мал азығының маңызы.

2. Мал азықтық қызылша, сәбіз, шалқан, тарна. Халық шаруашылығындағы маңызы.

3. Мал азықтық құндылығы және өсетін тарнаны аңыздық дақыл ретінде өсіру.

4. Мал азықтық бақша дақылдары. Бақша дақылдарының мал азықтық құндылығы.

5. Малдарды құнды жемшөппен қамтамасыз етуде екпе шөптердің маңызы. Олардың топырақ құнарлылығын арттырудағы рөлі.

6. Көпжылдық астықтұқымдас шөптер: еркек шөп, қылтықсыз арпабас, жима тарғақ, тарлау, шалғындық бетеге, бидайық, шалғындық қарабас. Азықтық құндылығы, биологиялық ерекшеліктері, өсетін аудандары, өсіру агротехникасы, ору мерзімі.

7. Көпжылдық астықтұқымдас және көпжылдық бұршақтұқымдас шөптердің қоспасы, олардың таза егістерден артықшылығы, шөп қоспасын құру принциптері.

8. Біржылдық бұршақ, сиыр жоңышқа, сераделла және астықтұқымдас шөптер – судан шөбі, атқонақ, қонақ тары. Оларды пішен ретінде пайдалану жолдары. Біржылдық бұршақ – астық шөп қоспасы, олардың маңызы, пайдалану жолы және өсірілуі.

9. Жаңа айқасгүлділерге жататын біржылдық мал азықтық өсімдіктер: рапс, қыша, сурепица, шалқан т.б.

Пішенге, пішендікке және сүрлемге қолайлы өсімдіктерді іріктеуді үйрену, оларды өсіру технологиясын ұйымдастыруды жүйелі түрде пайдалануды үйрену. Пішеннің, пішендіктің және сүрлемнің сапасын анықтау.

Тұқым өсіру және жинау. Тұқымның зертханалық шығымдылығын, тазалығын және себуге жарамдылығын анықтау, бұл анықтамалардың көпжылдық мәдени және көпжылдық табиғи шөптер тұқымына пайдалану ерекшеліктерімен танысу.

Жабдықтар мен заттар. Әртүрлі жеке түрдің, біржылдық және көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптердің тұқымдары мен жемістерінің қосындысының коллекциясы, тақтайша, инелер, шөптердің гербариі, үлкейткіш шынылар, техникалық таразылар, бюкстер, кептіргіш шкафтар, эксикатор, дәнүгіткіштер, тигельдік қысқаштар.

Жалпы ғылыми негіздері. Гүлдену уақытынан өсімдіктердің жыныстық даму кезеңі басталады, бұл кезде тозаңдану мен ұрықтану өрбиді, мұның өзі көп жағдайда тұқым сапасын анықтайды.

Н.Н.Кулешовтың (1963) айтуына қарағанда дәнді дақылдар тұқымдарының бүкіл пайда болу мен даму процесін үш кезеңге біріктіруге болады: қалыптасу, толысу және пісіп жетілу. Кезеңдер даму фазаларына және балауызданып пісуден бастап дәннің пісу дәуіріне бөлінеді (1-кесте).

1-кесте – Дәнді дақылдар дамуында әртүрлі кезеңдеріндегі тұқым ылғалдылығы

Тұқымның пайда болу кезеңі	Даму фазасы	Пісу дәуірі	Тұқым ылғалдылығы, %
Қалыптасу	қоймалжың- сұйық күйі сүттену алдындағы күйі	-	80-65
Толысуы (дәнденуі)	сүттене пісуі	-	65-50
	қамырлана пісуі	-	50-40
Пісіп жетілуі	балауызданып пісуі	басы	40-35
		ортасы	35-25
		соңы	25-20
	Толық пісуі	басы	20-18
		толық	17 және төмен

Тұқымның қалыптасуы ұрықтанғаннан кейін басталады да тұқым ұзындығы әбден белгіленгенге дейін созылады. Бұл кезеңнің ұзақтығы ауа райына, дақылдарға, сорттарға байланысты шамамен 10-14 күнге созылады.

Тұқым ылғалдылығы қалыптасуының бас кезінде 80% шамасында, ал соңына қарай 65% дейін төмендейді. Эндосперм күйіне сәйкес бұл кезеңді екі фазаға бөлуге болады: қоймалжың-сұйық және сүттену алдындағы күйлері.

Тұқымның (дәннің) толысуы қоректік заттардың қарқынды түрде жинақталуымен сипатталады. Тұқым бұл кезеңде негізінен көлденеңіне барынша ұлғайып өседі, эндосперм ткандары толығымен құралады. Құрғақ заттардың молаюына байланысты тұқым ылғалдылығы 40%-ке дейін төмендейді. Бұл кезеңнің ұзақтығы 20 күндей, бірақ ауа райы құрғақ әрі ыстық болғанда 25-30 күнге дейін созылады. Бұл кезеңді екі фазаға ажыратуға болады: сүттене пісу- дәннің консистенциясы сүт тәрізді ақ масса, қабығы жасыл түсті, қамырлана пісу- эндосперм қамыр түстес күйге ие болады, дән қабығы сарғыштала бастайды, өйткені хлорофилл жоғалады (ол тек қана дән тілігінде сақталады). Өсімдік сарғая бастайды, жасыл түс жоғарғы жапырақтар мен масақша қабыршағында ғана сақталады.

Тұқым дамуының үшінші кезеңі – пісіп жетілуі – дәннің толысуы аяқталғанша созылады. Бұл кезеңде пластикалық заттардың жүруі әлі тоқтамайды (10-15%), бірақ оның интенсивтілігі төмендейді және балауызданып пісудің ортасына қарай толық тоқтайды. Тұқым ылғалдылығы бұл кезеңде 40-20 %-ке дейін төмендейді. Пісу кезеңінің ұзақтығы метеорологиялық жағдайларға байланысты 6-12 күнге созылады.

Пісіп-жетілу екі фазаға бөлінеді: балауыздануы және толық пісуі. Балауызданып пісудің бас кезінде дән жасыл түсін мүлде жоғалтады, іріленіп жылтырланады, тырнақпен жеңіл кесіледі. Бұл дәуірде негізінен қоректік заттардың келуі аяқталады (95-98% толық пісуден).

Балауызданып пісудің соңында дән тырнақпен кесілмейді, бірақ оның ізі қалады. Ылғалдылығы 25-20% төмендейді де көлемі мен түсі толық пісу кезіндегі сияқты болады. Тұқымдық учаскелерді дестеге осы кезеңде түсірген дұрыс.

Толық пісу кезеңі екіге бөлінеді: толық пісудің басы және толық пісу. Толық пісудің бас кезінде тұқым қатты, тырнақпен із де салынбайды, ылғалдылығы 20-18%. Бұл дәуірде егінді комбайнмен тура орып жинау ұсынылады. Толық пісу кезіндегі ылғалдылық 17-16%. Тұқым жеңіл, аздаған шығынмен үгітіледі, құрғақ сапалы.

Сонымен, тұқым және ұрық түзу процесі әртүрлі дақылдарда бәріне ортақ биологиялық заңдылықтарды өтеді.

Ауа райы ыстық және құрғақ, топырақта ылғал жеткіліксіз болғанда тұқымға түсетін пластикалық заттар азаяды “демікпе” және “ыстық ұруы” кезінде мүлде тоқтайды, осылардың нәтижесінде егін өнімі мен сапасы нашарлайды. Мұндай жәйт Солтүстік Қазақстан жағдайында толысу-пісу кезеңінде құрғақшылық ұзаққа созылғанда дүркін-дүркін байқалып тұрады.

Салқын әрі жаңбырлы ауа райы тұқымның толысуы мен пісуін ұзартады, дәннің химиялық құрамы өзгереді, өйткені кейбір заттар өзінің түпкі күйіне айналып үлгермейді. Төменгі температурада және ауаның жоғары салыстырмалы ылғалдылығында тұқымда белоктың мөлшері азаяды.

Әр дақылдың өзіндік гүлдену ерекшеліктері, ұрықтану және оған әсер ететін жағдайлары тұқым саны мен сапасына, сайып келгенде өсімдіктің өнімділігіне елеулі түрде әсер етеді. Мысалы, осы себептермен қарақұмықтың небәрі 10-15% гүлдері әдеттегідей тұқым береді, ал басқалары өліп қалады, немесе қалыпсыз дән береді. Тимирязев ауылшаруашылық академиясының (В.В.Гриценко, 1984) зерттеулері көрсеткендей, қарақұмық тұқымының тек қана 40% қалыпты толық дәнді болды. Бұршақ тұқымдас дақылдарда да (ас бұршақ, май бұршақ, жоңышқа т.б.) көп процент ұрықтанбаған гүлдер немесе өсіп-жетілмеген тұқымдар байқалады; алақат дәнділік қара бидайда 30% дейін жетеді, ал бос дәнділік күнбағыста – 10-20%.

Осындай өзгергіштіктің бір көрінісі-тұқымның әртүрлі сапалылығы. Бұл түрдің сақталып қалуына пайдалы болғанымен агрономдық көзқарас бойынша құптарлық жағдай емес. Бұл егін көгінің біркелкі өспеуін, сабақ бітіктігінің көп қабаттылығын, біркелкі піспеуін, өсімдікте өнімнің әртүрлілігіне әкеліп соғады.

Тапсырманы орындау әдістемесі. Әртүрлі тұқым қалыптасуын және олардың әртүрлі сапалылығын мына жағдайлармен түсіндіруге болады. Бір шоғырдағы гүлдер әр мезгілде гүлдейді, мәселен, масақта (бидай, арпа, еркекшөп т.б.) гүлдеңу ортасынан жоғары және төмен қарай, сіпсебастарда (сұлы, тары, судан шөбі т.б.) - жоғары бөлігінен төмен қарай, бұршақ тұқымдастарда (ас бұршақ, майбұршақ, жоңышқа т.б.) – тамырынан жоғары қарай, күрделі гүлдерде (күнбағыс, мақсары т.б.) қорапша гүл шоғырының шетінен ортасына қарай жүреді. Осындай жүйемен тұқым (ұрық) қалыптасып піседі, соның нәтижесінде оларда әртүрлі сапалылық пайда болады.

Бұның негізгі себебі - тканьдердің тұқым қуалаушылық әртүрлілігі, мұның өзі өсу конусы дифференциясының басынан байқалады және гүлдер мен түйіндерге қоректік заттардың біркелкі келмеуіне байланысты (Н.И. Можаев т.б., 1993).

Піскеннен толық өнгіштікке жеткенге дейінгі уақытта тұқымның физиологиялық тыныштық кезеңі немесе тұқымның жинап алынғаннан кейінгі пісуі деп аталады, ал бұл тұқым тыныштығы күйінде байқалады.

Тұқым тыныштығы - тірі тұқымдардың қалыпты жағдайларда өспейтін, немесе өте ақырын өсетін күйі. Бұл ұзақ эволюциялық процестің нәтижесінде орта белдеудің өсімдіктері тудырған қасиет, ол өсімдіктер дамуына қолайлы жағдайларда тұқымның өсуін қамтамасыз етеді және түрдің сақталуына мүмкіндік жасайды. Егінді жинап алынғаннан кейінгі тұқым пісуінің ұзақтығы өсімдік түрі мен сортына, дәнденіп пісу, жинау және сақтау жағдайларына байланысты. Мысалы, жүгері, қаракұмық, эспарцет тұқымдарына өте қысқа жинап алынғаннан кейінгі пісу кезеңі тән – бірнеше күн, ал еркекшөп, арпа, күнбағыс – 20-30 күнге дейін, кейде одан да ұзақ мерзім қажет. Күздіктер жаздық дақылдарға қарағанда біршама қысқа тұқым жинап алынғаннан кейін пісу мерзімімен айқындалады.

Тұқым тыныштығының табиғаты аяғына дейін анықталмаса да зерттеулер мен бақылаулардың нәтижесінде тұқымның биологиялық тыныштығын көрсететін төмендегідей себептер анықталады:

1) тұқым қабығының ауа, су өткізбеушілігі немесе көптеген екпе дақылдарға, әсіресе дәнді бұршақ және бұршақ тұқымдас дақылдардың тұқымдарына (түйежоңышқа, жоңышқа, бөрібұршақ, маш т.б.) тән қатты тұқымдылық;

2) тұқым құрамында ингибиторлардың, басқаша айтқанда өсуді тоқтататын заттардың (гормональдық теория) болуы. Бұл теорияға сәйкес тыныштық күйі тұқым құрамындағы ингибиторлар мен активаторлардың ара қатынасына байланысты;

3) тұқым ұрығының шала піскендігі немесе шала дамығандығы, басқа сөзбен айтқанда, егін жинау кезеңіне қарай тұқымның әрі қарай дамуына қажетті белгілі бір метаболикалық жүйе болмағандығы.

Ғылым мен тәжірибе тыныштық күйде тұрған тұқымның өсуін тездететін бірқатар әсер ету әдістерін зерттеп тапты:

А) тұқым қабығының бүтіндігін бұзу, немесе зақымдау, ол үшін құмды немесе бұдырлы заттарды пайдалануға болады (скарификациялау), бұл әдіс бұршақ тұқымдас мал азығындық шөптердің, кейбір көкөніс дақылдарының қатты тұқымдылығымен күрескенде пайдаланылады;

Б) тұқымға өзгермелі төменгі және жоғары температуралар арқылы әсер ету; зерттеулер бұл әдістің дәнді дақылдар, зығыр, қыша, сиыржоңышқа, бөрібұршақ, астық тұқымдас шөптердің тұқымдары үшін тиімді екенін көрсетті;

В) тұқымды жылы ауамен немесе басқа жылумен қыздыру, соның нәтижесінде тұқым қабығының өткізгіштігі мен ауа алмасуы жақсарады, антиингибиторлардың әсері күшейеді. Өндіріс жағдайында бұл әдіс Орал, Сібір, Солтүстік Қазақстан аудандарында, әсіресе тұқымды ауа райы қолайсыз жағдайларда жинаған жылдары кеңінен қолданылады;

Г) тұқымды өсіргіш заттардың ерітіндісімен өңдеу (гибберилин, ауксин, гетероауксин т.б.), қымбаттылығынан, әрі көп еңбекті қажет ететіндіктен екпе дақылдар тұқымын өндеудің бұл әдісі шектеулі;

Д) тұқымның ауыспалы сақтық қорының болуы, ең алдымен күздік дақылдар үшін, өйткені тұқымның жинап алғаннан кейін пісу кезеңін өтпеген жағдайда себілген егістіктерде алқаптың сиректігіне әкеліп соғады.

1. 
   Андреева Н.Г. Луговое и полевое кормопроизводство. М., Агропромиздат, 1989.
   
2. 
   Асанов К.А. Кормопроизводство с основами земледелия. Алматы, 1984.
   
3. 
   Жамбакин Ж.А. Пастбища Казахстана. Алматы, 1995.
   
4. 
   Зыков Ю.Д. Полевое кормопроизводство. Алматы, 1985.
   
5. 
   Кузьмин Н.А., Новиков Н.Н. Кормопроизводство. Л., Колос, 2004.
   
6. 
   Можаев Н.И, Серикбаев Н.А. Луговое и пастбищное кормопроизводство. Астана, 2002.
   

Бақылау сұрақтары

1. Пішен, пішендеме, сүрлем, шөп кесіндісі және шөп ұны, олардың маңызы. Шалғындық пісімділігі, орақ салудың қалыпты кезеңі және шөп шабу биіктігі. Түрлі аймақтарда пішен шабудың кезектілігі.

2. Ауыспалы шабындық.

3. Пішен кептіруге қойылатын талаптар.

4. Құрғақшылық аудандар мен ылғалды, жауын-шашынды жерлерде пішен дайындау ерекшеліктері.

5. Шөпті қуатты желдеткіш қондырғылармен толық кептіру.

6. Шөптен сүрлем жасау. Оның технологиясы.

7. Сүрлем сақтаудың түрлері, оның сипаттамасы.