Әжинияз атындағы Нӛкис мәмлекетлик педагогикалық институты
жүктеу/скачать 4.15 Mb. Pdf көрінісі
|
| Фойдаланган адабиѐтлар:
1. Крицман. В.А. Книга для чтения по неорганической химии.-М.: Просвещения, 1983. - 319 с. QARAQALPAQLARDIŃ AYIRIM QALA QOR ǴANLARI А.Kaljanov QMU magistrantı XVIII-XIX ásirdegi qaraqalpaqlardıń materiallıq mádeniyatı haqqında aytıl ǵanda, álbette qorǵan qalalar baslı orındı iyeleydi. Sebebi, sol qalalar kólemi ja ǵınan úlken mádeniy miyraslar bolıp esaplanadı. Shımbay qaraqalpaqlardıń birden-bir oraylıq qalası esaplanadı. XVIII ásirde Shımbay ayma ǵında Aq qala, Shaxtemir, Seren qala, Bekpolat qıslawı atamasında ǵı mákan jaylar bolǵan. XIX ásirdiń ortalarında Shımbay bazar qala sıpatında dereklerde málim bol ǵan. Shımbay qalası qashan payda bolǵan degen máselede Ya.Gulyamov, M.Mambetullaev, X.Esbergenov, Ǵ.Xojaniyazov, O.Yusupovtıń maqalaları bar. Sonday-aq, 1991-jılı Shaxtemir-Shımbay atamasında respublikalıq konferenciya ótkerildi. XVIII ásirdiń birinshi yarımında qubla Aral boyında Aral wálayatı bol ǵan, Arallı-manǵıt jurtına Shaxtemir ibn Musaxan húkimdar bol ǵan. Shaxtemir qalası ornı ilimde ele anıqlanbaǵan. Shaxtemir qalanı Haywan qala ǵa, Shımbayǵa baylanıstırıw hám uqsastırıw bar. Shımbay orayında ǵı Sasıq kól boyında muqaddes áwliyeshilik ornı bar. Sol jerde XVII ásirdiń tariyxıy shaxsı Sasıq biyge baylanıslı awızeki tariyx aytıladı. Qaraqalpaq Sasıq biyi Sırdárya boyında ǵı sharwa xalıqlarǵa, qazaq xanı Táwke aldında abraylı, mártebeli bol ǵan. Ol Jeti jarǵa sharwalardıń nızamın dúziwge qatnasqan eken. Sasıq biy Shımbay etnosları jasa ǵan mákanda qaytıs bolǵan hám sol kól hám áwliyeshilik ja ǵalap el-jurt, xalıq qáliplesken hám qala payda bolǵan. Xiywa xanları hújjetlerinde Shımbay arqa aymaqta ǵı qıpshaq, keneges-manǵıt qáwimleriniń orayı sıpatında kórsetilgen. Haqıyqatında da, Shımbaydıń elat, qala bolıp qáliplesiwine Sırdárya, Quwandárya, Jańadárya hám Buxaranıń Miyan kól boylarınan kóship kelgen qıpshaqlar tásir jasa ǵan. Bul jerde Bekpolat qıslawı, Qulshıbay ulı Erejep biy a ǵa baba qalası hám taǵı basqada muqaddes orınlar bol ǵan. Erejep biy a ǵa babanıń qalası Shımbay qalasınıń qubla-shıǵıs tárepinde jaylasqan. Erejep biy qalası tórt múyeshli, ılay diywaldan, minarı bar, kólemi 200x400 metr etip taqır jerge qurıl ǵan. Qala ishinde háwli, Aq otaw bolǵan. Erejep biydiń qábiri Axunbaba áwliyeshiliginde jaylasqan. Sol jerdegi qatı qulaq Tólegenov Tlewmurat ata (1911 jıl tuwıl ǵan) Erejep babası tuwralı awızeki gúrrińlerge iye. Erejep baba qalası arqa-batısqa ba ǵdarlanǵan tórt jol tórt darbent boyına qurıl ǵan, qala qurılısı tórt múyeshli, tórt minarı bolǵan, bular házir tórt 170 tóbeshik tórt sarkop bolıp tur. Bul qalada meshit bolıp, babanıń háwlisi, aq otaw ornı saqlan ǵan. Qala dárwazası qubla bette bolǵan. Jáne bir estelik bolsa Qońırat ulusı, Aq ja ǵıs boyı Aydos biy aǵa babanıń qalası esaplanadı. Ol insan Sırdárya boyınan ákesi Sultan biy basshılıq etken qońırat ulusınıń kóshiwi dáwirinde 30 jasta Jańadárya, Aq ja ǵıs boylarına kelgen eken. Qalanıń forması tórt múyeshli, arqa-qubla ba ǵdarda sozılǵan, taqır jerge qurıl ǵan. Eski diywallar topıraq tóbeshik bolıp qalǵan, kólemi 200-310 metrlik diywal izleri kórinedi. Qalanıń arqa hám qubla tárepinde eki dárwazası, minar ornı sarkop tóbelik bolıp qal ǵan. Aydos biy aǵa baba tariyxıy shaxs tuwralı ma ǵlıwmatlar Xiywa arxiv hújjetlerinde hám saray tariyxshısı Agaxiy miynetinde orın al ǵan. Ol ―Aydosnama‖ atamasında shıǵarma jazǵan. Qazaq tilinde bolsa―Aydos biy‖ atlı kórkem kitap shıqqan. Seren qala XVIII-XIX ásirdegi arqa aymaqlarda ǵı qıtay-qıpshaq, qońırat, keneges ruw-qáwimleriniń Kók dáryanıń sol (batıs) tárepinde taqır jerden qur ǵan dáslepki qonıs mákanı, oraylıq bazarı hám qor ǵan qalası bolǵan. XVIII ásirdiń 60- 70-jılları Sırdárya hám Quwandárya boylarınan jawgershilik hám ekologiyalıq da ǵdarıstan úlken toparda qaraqalpaq ulusı keledi. Olar Aq jaǵıs, Kók dárya, Jańadárya, Aqdárya, Ámiwdáryanıń shı ǵıs tarmaqlarına qonıslasadı. XIX ásirdiń ortalarında Seren qala qurılısı jáne baslanıp keńeytilgen. Onıń qurılısına Xiywa xanı jibergen hámeldardıń biri Sarxan Abduraxman degen basshılıq etken. Qala qurılısına Qońıratlı Orazmuxammed biy awıllas beldarları menen qatnasqan, qıpshaq Erejep biy materiallıq jerdem bergen. Qalanı ekinshi mártebe ası ǵıs qurıw hám áskeriy qor ǵanıw fortifikaciya islerin tezletiwdiń sebebi retinde bul qalanıń Kók dáryadan 210-300 metr uzaqta bolıp, sol dárya menen Aral teńizinen áskeriy kemeler keliw qáwipine qarsı áskeriy bekinis hám qurallanıw bol ǵanlıǵın atap ótsek boladı. Kók dárya suwın azaytıp, keme júriwge hár qıylı bóget basıw ilajları kórilgen. Seren qalanıń planın arxeolog G.Xojaniyazov aldı. Qala forması tórt múyeshli kólemi 89x12 metr, biyik diywalları 7-8 metr bol ǵan, qam gerbish, ılaydan órilgen. Qor ǵan qalanıń dógeregin at ótpes qandek qazılıp, suw toltırılǵan. Qor ǵan qalanıń diywallarında oq atatuǵın orınlar bar. Qubla batıs diywalda 12 oq gezenleri bar ekenligi anıqlandı. Qubla Aral boyı qaraqalpaq qalalarınıń áskeriy fortifikaciyası boyınsha arxeolog G. Xojaniyazovtıń anıqlawınsha Seren qala, Mexter qala, Qılısh qala boylap 1891-jılı Aral teniziniń kapitanı A.Butakov kemede juzip ótken. Qılısh qala XIX ásirdegi Dawqara hám Qızılqum sharwalardıń Quwanıshjarma boyında ǵı qıslaw mákanı bolǵan. Quwanıshjarma boyına, Qarakólge jaqın jerde qılısh ruw biyi tárepinen saldırıl ǵan. Bul tariyxıy orınǵa arxeolog S.P. Tolstov, Ya.Gulyamov, V.N. Yagodinler izertlewge kelgen. Estelik kólemi 220x210 metr tórt múyeshli, qalıń diywalları hám bekinisi bar. Qala dógereginde qandek-or qazıl ǵan, ishine suw jiberilgen. Bul jerge Dawqara ayma ǵınıń sharwa qazaqları qısta qonıslasqan hámde sawda hám mádeniy oray bol ǵan. 1874-jılı jazda Rossiyalı alım-botanik S.M.Smirnov Qılısh qala aymaǵınan botanikalıq shóplerdin hárqıylı túrlerin gerbariy jıyna ǵan. Sonday-aq, sol jerdegi bilgish molla járdem bergen eken. Zoolog N.A. Severcev ta Qılısh qalada bol ǵanın 171 jazadı. Ol Sırdárya tómeninen túyeli jol jurip Qılısh qala ǵa kelgen, Sol jerden Quwanıshjarmada kemede Nokis qor ǵanǵa barǵan eken. Solay etip, Qılısh qala- Nokis suw qatnas jolı bol ǵan. XIX ásirdiń 70-jılları qubla Aral boyı Ámiwdárya alabında tábiyiy ekologiyalıq ózgerisler tez-tez bolıp turdı. Qızıl qumda jer silkiniwi, Ámiwdáryanıń bir jıllıq suw tasıwı bol ǵan. 1878-jılı Quwanıshjarmanıń topan suwları Qarakól, Dawqara ayma ǵın basqan, Qılısh qala, Mexter qala, Seren qala hám qorǵansha qalaları suw astında qal ǵan. Ata-babalardıń awızeki yadnamasında topan suwlar Beltawdıń etegine shekem jetken. Solay etip, Qılıshqala sharwa xojalıqlardıń dáslepki qonıs jayı, bazar ornı hám qıslaw mákanı bolıp qáliplesken. Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaqlardıń qur ǵan qalaları búgingi kúnde júdá ashınarlı awhalda hám joq bolıp ketiw aldında. Bul qalalardı sol dáwirdegi sxemasına say etip qaytadan salınsa sol dáwir nápesi esewi tábiyiy. Sonday-aq, bul orınlardıń tikleniwi ishki hám sırtqı turizm ushın áhmiyetli bolıp, elimizdiń ekonomikası hám xalıqtıń ruwxıy dunyası ósiwinde uytqı boları sózsiz. жүктеу/скачать 4.15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|