«Экологиялық мәдениет пен сананы қалыптастыру»

157 
Қазақстанның ұлттық валютасы теңгесін айналымға енгізу – ел Үкіметіне де, Ұлттық 
банкке де тәуелсіз экономикалық, қаржылық-кредиттік саясат жүргізуге мол мүмкіндік 
берді. 1992 жылдан бастап Елбасы теңгені дайындау және айналымға енгізу мәселесін 
алға қойған болатын. Теңге алғаш айналымға түскен жылы Ұлттық Банк әуелде 1 теңгені 
сол кездегі мың рубльге бағалаған болатын. Дегенмен де еліміздің саяси, әлеуметтік 
мәселелері және мемлекетаралық қатынастар ескеріле келіп бір теңге бес жүз сомға 
бекітілді. Кейіннен теңгенің бағамы елімізбен сауда жасайтын үлкен мемлекеттердің 
немесе АҚШ долларының валюталық себетіне сәйкес шығару керек болды. Екшелеп 
келіп, теңгені доллардың бағамына теңеп, бұл бірінші айналымға кірген күні бір доллар 
4,75 теңге болып бекітілген. Тоқтала кететін мәселе, осы кезеңде үлкен құнсыздану тек 
қана Қазақстанда емес, сол кездегі ресейлік рубль ақша ықпал ететін барлық аймақтарда 
жүріп жатқан болатын. Атап айтар болсақ, құнсыздану елімізде 1992 жылы 3200 пайыз 
болса, теңгенің айналымға кірген 1993 жылы 2 700 пайыздай көрсеткішке жеткен. Бұл 
кезеңді мамандар кәдімгідей құнсызданудың ырықсызданған кезеңімен салыстырады. 
Осыншама құлдырауға теңгенің қарсы тұруы қамтылуы тиіс еді. Бірақ, бұған сол 
кездердің өзінде Қазақстанның Алтын валюталық қоры аздық етті. Уақыттың тапшылығы, 
қордың әлсіздігі әсер еткендіктен де, көпшілік жағдайда ұлттық валютаның бағамы 
экономиканың жағдайына да тікелей байланысты болып табылды. Теңгенің ең құлдыраған 
заманы 1994-96 жылдары болды. 
Әуелгіде ұлттық валютаға беделді бабаларымыздың тұлғасын беру қазақтың кім 
болғандығын айғақтап тұратын ерекшелік ретінде жасалған шара секілді көрінуші еді. Ал 
Ұлттық банктің соңғы шешімінен тек батысқа еліктеушілікті байқауға болатын тәрізді. 
«Жалпы отарланған ұлттардың үлкен бір арманы – Тәуелсіздік алып, өзінің ұлттық 
валютасы болып, өзі дербес ел ретінде сол ұлттық валютасымен ішкі де, сыртқы да 
қатынастарды дамыту. Қазақ халқы да теңгесінен айрылған бір кездері теңгені қайта 
жаңартуды армандап, оған 1993 жылдың қарашасында қол жеткізілді. 
Ұзақ мерзімді перспиктивадан мемлекеттің валюталық реттеуге тікелей араласуы 
тиімділікке қол жеткізбейді. Ұлттық валютаның бағамын жиі-жиі әрі ұзақ уақыт бойы 
тежеп отыру импортқа бағытталған жеке салаларға кері әсерін тигізуі мүмкін. Қазақстанға 
2003 - 2015 жылдарға арналған индустриялдық-инновациялық даму стратегиясын жүзеге 
асыру барысында басқа дамыған елдерден жаңа жоғары технологияларды, машиналар мен 
жабдықтарды, сондай-ақ жоғары технологиялық жетілдірудің маңызы зор. 
Валюта жүйелер маңызды элементі валюта бағамы болып табылады, Мэо дамыту 
өйткенi әртүрлi елдердiң валюталарының құн байланысының өлшемi талап етедi. Валюта 
бағамы үшiн қажеттi: 
•тауарлармен, 
қызметпен сауданың жанында валюталардың ауыс-түйiсi, 
капиталдар және қарыздардың қозғалысында. Экспортшы құтқарысылған шетелдiк 
валютаны ұлттыққа айырбастайды, өйткенi басқа елдердiң валютасы осы 
мемлекеттiк аумақтағы заңды сатып алушы және төлеу құралы ретiнде айнала алмайды. 
Импорт шетелде сатып алған тауарлардың төлеуi үшiн ұлттық валютаны шетелдiкке 
айырбастайды. Қарыздар сыртқы заемдер бойынша берешектi өтеу және пайыз төлеу үшiн 
шетелдiк валютаны ұлттыққа алады; 
•әлемдiк бағалар және ұлттық немесе шетелдiк валюта бейнеленген әртүрлi ел 
құндық көрсеткiш ұлттық рыноктердi салыстырулар; 
•фирмалар және банктердiң шетелдiк валютасындағы есептердiң периодты қайта 
бағалауы. Валюталық курстiң мәнi бұл құн дәрежесi. Ақша баға валюта бағамы 
Валюта бағамының деңгейі сыртқы саудаға, ұлттық өнімдердің әлемдік нарықтағы 
бәсекелестігіне, капиталдың қозғалысына, ақша айналымының қалпына және елдің бүкіл 
экономикасына айрықша әсер етеді. Ұлттық валютаның бағамын төмендету тауарларды 
экспорттауға жағдай туғызады, яғни төлем балансының белсенділігін арттырады. 
Қазақстан соңғы 5 - 6 жылда экспортқа дем беру мен төлем балансының белсенділігін 
қуаттау үшін теңге бағамын төмендету саясатын ұстап отыр. Ұлттық банк осы мақсатпен 

158 
үнемі валюта интервенциясын (шетел валютасын сатып алу - сату) жүргізіп, айналымға 
теңгені көбірек жіберудің арқасында теңге бағамын төмендетуде. Алайда, соңғы жылдары 
доллардың өзінің бағамының төмендеуінен елімізге көптеп келіп түсуде, осы себепті 
теңгенің бағамы өсіп келеді. 
Қазақтың ұлттық валютасы көршілес елдердің ішінде үлкен құнды ақшаға айналып 
отыр. Сондықтан да Орталық Азия елдері арасында қос тілді болып, әріп қатесі кеткені 
болмаса, теңгенің беделі өте жоғары, бүгінгі тұғыры бір қалыпты. Бір сөзбен 
айтқанда, ұлттық валюта - ел экономикасының жағдайын көрсететін, айырбас құралы 
ғана емес, ұлттың айнасы болуы тиіс. 
Валюталық курсқа әсер етуші факторлар.
Көптеген экономикалық индикатордың ең бірінші нақты валюталық курспен сауда 
балансы байланысты себебі ол мемлектеттің экспорт пен импорт айырмашылығын 
көрсетеді.
Сауда балансы экспорт – импорт сыртқы саудада экспорт басым болса, онда елге 
шетел валютасы артық түседі ягни ұлтық валютаға сұраныс көбейеді және айырбастау 
курсыда өседі. Және керісінше сауда банланысың дефициттенде (импорттық көлемі 
экспорттан басым) ұлттық валюта әлсірейді.
Саудаға, айырбастау курсына, инфляция және проценнтік ставка бір -біріне 
тең әсер етуі бүкіл факторларды араластырады және бір - бірімен байланысы нәтижесіз. 
Валюталық курстың табиғатын басқаша сипаттайтын - икемділік теориясы. Ол 
көбіне сауда балансының бір жағына валюталық курстын өзгеруіне әсірін түсіндірсе, 
керісінше екінші жағынан валюталық курстық өзгеру, сауда балансының өзгерісіне 
әкеледі. Икемділік теориясы бойынша, валюталық курс дегеніміз, ол сауда балансын тепе 
– теңдік те ұстайтын шетел валютасының айырбастау бағасы. Егер сұраныс баға жағынан 
икемсіз болса, онда импорттың түсуі мен экспорттың өсуі шамалы болады, сол себепті, 
саудадағы дисбалансты теңеу үшін, айырбастау курсы қарқынды өсуі керек. Екінші 
жағынан, егер сұраныс баға жағынан икемді болса, онда импорттың түсуі мен экспорттың 
өсуі үлкен және оған валюталық курстың сәл ғана өзгерісі де жеткілікті. 
Шынайы
нарыққа икемділік теориясын
қолдану
қиындығын тудырушы, 
валюталық курстардын бірдей икемділікке ие бола алмауы, дәллірек айтсақ, 
қысқа мерзідімді курстар (СПОТ) оте икемсіз, ұзақ мерзімділермен салыстырғанда. 
Келесі фактор Пайыздық ұтыс (процентная ставка). Валюта нарығын бақылаудағы 
негізгі көрсеткіштердің бірі пайдыздық ұтыс. Пайыздық дифференциал дегеніміз, 
пайыздық ұтыстардың айырмасы. 
Әр елдін ақша нарығында пайыздық ұтыстардың бірнеше түрі бар: 
 ұтыс, коммерциялық банктердің орталық банктен қарыз ақша алуы. 
 Ұтыс, банктер бір – бірінен қарыз ақша алуы 
 Ұтыс пайызы, мемлекеттік құнды қағаздпрдан
 Ұтыс пайызы, банктердің өз клиентерінен несие беруі
 Ұтыс пайызы, коммерциялық банктердің ақшаны депозиттерге тартуы. 
Міне осы ұтыстардың бәрі бір – бірімен тығыз байланыса отырып, аяғында 
ресми ұтыс пайызын орталық банктың айқындауына апарады. 
Үшінші фактор Жалпы ұлттық өнім. 
Жалпы ұлттық өнім – экономика күшін көрсететін индикатор болып есептеледі. 
Жалпы ұлттық өнім күшті өскен сайын, ұлттық валюта да күшейе түседі. 
Соңғы фактор инфляция.
Сонымен қатар, инфляция көрсеткішетерін
валюта 
диллерлері 
өте 
бір 
ұқыптылықпен бақылап отырады. 
Инфляцияның
өсуі 
шынайы
ұтыс
пайызын 
түсіреді. 
Сонымен
қатар,
инфляция
денгейі экономиканың
«денсаулығын»
көрсету-
ші, сондықтан
орталық
банктердің
бақылауында
болады. 
Инфляциямен күресу шарасы ұтыс пайызын көтереді. 

159 
Қазіргі таңда, ҚР Ұлттық Банкімен долларға қатысты теңгенің 19,35%-ға ресми 
девальвациясы өткізілген болатын. 2015 жылдың екінші жартысынан кейін АҚШ-тың 
ФРЖ (Федеральді Резерв Жүйесі) дамушы нарықтардан капитал ағымының кетуін 
азғыртты. Осыған қоса, Қытай экономикасының бәсеңдеуі және Ресейдегідей нашар 
кәсіби орта, Түркиядағыдай қауіпті саяси ахуал, Индиядағыдай ағымды операциялар 
шотының төмен жағдайы сияқты дамушы елдердегі ескі проблемалар инвесторларды 
үркітті. Осының нәтижесі дамушы елдердің ұлттық валюталарының жаппай құнсыздануы 
пайда болды. Осындай апаттың ошағында біздің елімізде қалды және ұлттық валютаның 
бағасы да қарқынды түрде арзандады. Бұл жағдай бизнес пен тұтынушылар үшін нағыз 
шок болды: импорттық тауарлардың құны жедел түрде өсіп, бұнымен қоса, инфляция да 
өсіп халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайларына да кері әсерін тигізді. Осыған 
жауап ретінде осы елдер тұрғындары өз шығындарын қысқартуға мәжбүр болады, ал ол 
экономикалық өсуге әсер тигізеді. Валюта бағамдарын қолдау және инфляцияны «буып 
тастау» үшін орталық банктер пайыздық мөлшерлемелерді көтеруге мәжбүр 
болады. Соңғы девальвация банк секторына да кері әсер тигізуі мүмкін, себебі елдегі 
банктердің сыртқы қарыздары жоғары. 2009 жылғы девальвацияның 2014 жылдағы 
девальвациядан тағы бір айырмашылығы – негізгі банктердің рекапитализациялау мен 
қаржылық жүйенің тұрақтылығын арттыру шаралардың мемлекетпен жүргізілуінде. Осы 
жолғы девальвация кезінде банктерге мемлекет тарапынан ешқандай қолдау 
көрсетілмейді. 

жүктеу/скачать 5.99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: