Экономика сериясы Серия экономическая Жылына 4 рет шығады Выходит 4 раза в год Бас редактор: Б. А. Алибекова экономика ғылымдарының кандидаты, доцент Радакция алқасы

В Китае СЭЗ являются эффективной и особой формой экономических связей и сотрудничества между КНР и иностранными государствами, а также вы­ступают средством обеспечения потребности в экономических связях и сотрудничестве между Китаем и Сянганом, Аомынем, Тайванем. СЭЗ, привлекли не только капиталы и технику, но и привлекли передовые методы хозяйствования и управление. Зоны имеют особое значение для реформы экономической системы всей страны. Экономической стратегией Китая является последовательность и постепенность. Начи­нались преобразования в одном районе, в одной отрасли, затем их по­степенно распространяли на другие. Для того чтобы привлекать и ис­пользовать иностранные формы хозяйствования, нужно испытать и ис­следовать их на соответствие условиям и потребностям Китая, на их способность стимулировать развитие национальной экономики.

Наиболее распространена за рубежом трактовка свободных эко­номических зон как территории, где посредством введения беспошлин­ного таможенного режима, а также с помощью других экономических и организационно - административных мер осуществляется стимулиро­вание внешнеэкономической деятельности и привлечение иностранных инвестиций. Официально признанным является определение свободной зоны (или "зоны - франко"), изложенное в восьмом приложении к Киотской конвенции 1973 года, где под "зоной - франко" понимается часть территории страны, на которой товары рассматриваются как объекты, находящиеся за пределами национальной таможенной территории (принцип «таможенной экстерриториальности») и поэтому не подвергаю­щиеся обычному таможенному контролю и налогообложению.

Вместе с тем иногда в зарубежной и отечественной экономиче­ской литературе используется трактовка "свободной экономической зоны" как любой территории, в пределах которой ус­танавливаются какие - либо льготные условия хозяйственной деятель­ности.

Приведем еще несколько определений СЭЗ. Свободная экономиче­ская зона - это, прежде всего налоговые льготы, добровольный отказ центра от причитающейся ему части бюджетных поступлений [1].

Свободная экономиче­ская зона - это не только и не столько обособленная гео­графическая территория, но скорее, часть национального экономиче­ского пространства, где введена и применяется определенная система льгот и стимулов, не используемая в других его частях [2].

Свободная экономическая зона - это часть национальной терри­тории (иногда выделенной из общей таможенной черты государства), имеющая расширенную самостоятельность в решении хозяйственных вопросов, особый режим управления и преференциальные условия экономической деятельности для иностранных и национальных пред­принимателей [3].

Несмотря на некоторые отличия в понятиях, авторы согласны с тем, что СЭЗ - это часть территории страны с особым действующим режимом.

В связи с этим на данной территории действует специальное за­конодательство, которое регулирует деятельность субъектов в СЭЗ. Оно охватывает таможенное регулирование экспортно-импортных операций, налогообложение, лицензирование, оформление виз, банковскую деятель­ность, имущественные и залоговые отношения (в том числе касаю­щиеся прав собственности на землю), предоставление концессий, управ­ление свободной зоной. Определенную специфику в СЭЗ могут иметь акты трудового и со­циального законодательства.

Как правило, создание и развитие СЭЗ ориентировано на решение конкретных приоритетных экономических задач, реализацию стратегических программ и проектов. При этом, как показывает практика, каждая из создаваемых зон имеет свои спе­цифические черты, обусловливаемые территориальным размещением производительных сил в стране, особенностями социально - экономиче­ского развития данного региона и т. п. [4].

В жизнь более чем миллиарда жителей Китая в 1978 г. вошло слово «гайге» - реформа. На 1 сессии ВСНП 4-го созыва (1978 г.) при рассмотрении 10-летнего плана развития народного хозяйства КНР (1976 - 1985 гг.) были выдвинуты высокие цели, грандиозная, но практически выпол­нимая экономическая программа [5]. Политика реформ и открытости, проводимая в КНР с конца 70-х годов 20 века, дала ошеломляющий результат.

Процесс организации и развития свободных экономических зон в Китае включает в себя несколько этапов.

Первый этап (1979г. —1991 г.) — начальный этап.

Последовательное и постепенное открытие экономики, контролируемое государственное регулирование макроэкономических процессов, введение капиталистических элементов в развитие экономики при сохранении социалистического строя (социализм с китайской спецификой) – все это привело к тому, что Китай из аграрной отсталой страны превратился в сильное индустриальное развитое государство с мощной и объемной экономикой. Одним из предопределяющих направлений политики открытости является всемерное привлечение и использование иностранных инвестиций.

Привлекаемые иностран­ные средства состоят из внешних займов и прямых инвестиций зарубежных бизнесменов. Использование иностранных инвестиций позволило Китаю преодолеть нехватку средств в капитальном строительстве, ускорить освоение приморских городов — 4 специальных экономических зон (Шэнь-чжэнь, Чжухай, Шаньтоу в провинции Гуандун, Сямэнь в провинции Фуцзянь). Зарубежные инве­сторы, в свою очередь, получили возможность вступать на китайский рынок, извлекая оттуда прибыль. Привлечение иностранного капитала стало в период реформ одной из основных форм осуществления открытой внешнеэкономической политики Китая.

Второй этап (1992 г. —1997 г.) — возрастающий этап.

Приоритетное значение в 1990-х годах приобрели прямые предпринимательские инвестиции, опередившие по освоенным средствам объемы внешнего заимствования. В условиях возрастающей потребности в валюте для оплаты импорта необходимых техники и технологии, сырья и материалов они рассматриваются в качестве эффективного способа разрешения противоречия между импортными потребностями и экспортными возможностями. Велика их роль во внедрении новых методов и идей в экономическую теорию и современных приемов и форм хозяйствования в практику.

Начало 1990-х годов, совпавшее с отменой санкций, стало для Китая поистине "золотым периодом" в привлечении зарубежного предпринимательского капитала. В 1992-1993 гг. этот процесс приобрел поистине лавинообразный характер. В эти два года в отдельности создано столько СП, сколько за все предыдущие годы реформ начиная с 1979 г. [6].

За 1979-1995 гг. Китай создал 258 тыс. объектов с участием иностран­ного капитала, из них 234 тыс. относятся к предприятиям с совместным капи­талом, предприятиям совместного ведения хозяйства и предприятиям, основанным целиком на иностранном капитале. Капиталовложения в основные фонды в 1996 г. составили 2366 млрд. юаней, что на 18,2% больше, чем в 1995 г. (с учетом роста цен реальный рост составил 12,7%).

Капиталовложения по отраслям (здесь и дальше не включаются капи­таловложения сельских коллективов и жителей): вложения в сельское, лес­ное, рыбное, водное хозяйство, животноводство и ирригационное строительст­во составили 33,6 млрд. юаней (рост по сравнению с 1995 г. - 27,5%), удельный вес от общего объема капиталовложений повысился с 1,8 до 1,9%; вложения в энергетическую промышленность составили 293,8 млрд. юаней (рост 21,2%), удельный вес повысился с 16,7% до 16,9 %; вложения в сырьевую промышленность составили 150,5 млрд. юаней (рост 2,9%), удельный вес снизился с 10,1 до 8,7%; вложения в машиностроение и электронную промышленность составили 87,2 млрд. юаней (рост 21,1%), удельный вес такой же, как в 1995 г.; вложения в легкую и текстильную промышленность составили 99,9 млрд. юа­ней (рост 10,7%), удельный вес снизился с 6,2 до 5,7%; капиталовложения в транспорт и связь составили 301,2 млрд. юаней (рост 22,1%), удельный вес повысился с 17 до 17,3%.

Рост капиталовложений в восточные районы идет несколько быстрее, чем в центральные и западные районы. В 1996 г. вложения в 12 восточных районов составили 1038 млрд. юаней (рост 17,4%), вложения в 9 центральных районов составили 368,2 млрд. юаней (рост 16,6%), вложения в 9 западных районов составили 211,3 млрд. юаней (рост 11,2%).

В 1996 г. было завершено и введено в эксплуатацию 134 крупных и средних объекта, в том числе 33 ключевых объекта государства, на 340 объектах было произведена реконструкция и обновление. В 1996 г. было завершено и запущено в эксплуатацию 81,974 объекта ка­питального строительства, реконструкции и обновления, коэффициент завер­шения и введения в эксплуатацию объектов 54,2%, что на 0,8% ниже, чем в 1995 г., объем увеличения основных фондов составил 723,8 млрд. юаней; ко­эффициент введения в эксплуатацию основных фондов составил 59,6% (рост 0,4%); в 1996 г. площадь строительных объектов, сданных в эксплуатацию, со­ставила 235,23 млн.кв.м; коэффициент введения в эксплуатацию - 44,9% (рост по сравнению с 1995 г. составил лишь 0,2%) [7].

Третий этап (1998 г.—2001 г.) — регулирующий этап.

Резкий рост притока инвестиций в Китай в этот период объяснялся политической стабильностью общества, наличием огромного внутреннего рынка и тесной связью с китайской диаспорой за рубежом, поступательным экономическим ростом в результате проводимого курса реформ и интеграции в мировую экономику, постепенной, более глубокой, чем в Японии и Республике Корея на начальном этапе их развития либерализацией инвестиционного режима, продуманной системой налоговых льгот и преференций. Решающим же фактором роста стало допущение иностранного капитала в отрасли так называемой "третьей сферы" экономики (розничную торговлю, недвижимость (долгосрочную аренду земельных участков под застройку), транспортные, страховые, консультационные, финансовые услуги, туризм и т.д.) в крупнейших торгово-промышленных центрах страны: Пекине, Тяньцзине, Шанхае, Гуанчжоу, Шэньчжэне.

В территориальном размещении капиталовложений сохраняются значительные диспропорции: на приморские провинции Гуандун, Цзянсу, Шаньдун, Фуцзянь приходится около двух третей привлекаемого иностранного капитала. Характерной чертой в последние годы стало, однако, значительное расширение регионов привлечения иностранных инвестиций, включая внутренние, приграничные провинции.

Четвертый этап (2002 г.— по настоящее время)— ускоренный этап.

В ближайшее время, в Китае можно ожидать дальнейшего поступательного роста зарубежных инвестиций при сохранении социально-политической стабильности, улучшении инвестиционного климата в стране, предоставлении действующим на его территории совместным предприятиям национального режима, широкого допуска их продукции на внутренний рынок, либерализации валютного регулирования, связанного со свободной куплей-продажей иностранной валюты. В Китае понимают, что этап фискального стимулирования инвестиций прошел.

Проблемы и трудности, сопутствующие Китаю в привлечении иностранного капитала, - неизбежное следствие перехода к новой экономической системе. В настоящее время Китай, отстаивая свои национальные экономические интересы, стал проводить более избирательную политику регулирования притока иностранных капиталовложений как в отраслевом и территориальном аспектах, так и с точки зрения технологического уровня и валютной отдачи.

В целом опыт Китая убеждает, что создание СЭЗ служит важным, а в ряде случаев - незаменимым элементом системы активного включения страны в мирохозяйственные связи, первым шагом в расширении открытости экономики. Конечно, не стоит абсолютизировать их значение - зоны как элемент системы сами не в состоянии решить все проблемы, их успешное развитие возможно лишь в рамках активной внешнеэкономической политики, подкрепленной регулирующей ролью государства, включая законодательное обеспечение. Польза от СЭЗ носит комплексный характер, ее нельзя сводить к получению сиюминутной отдачи в виде валютных поступлений и привлечения новейших технологий. Требуются время и немалые усилия для достижения этих целей. Создание СЭЗ невозможно без значительных собственных и внешних капиталовложений для формирования инфраструктуры.

Подводя итоги, можно сделать вывод о том, что если в 1990-х годах привлечение иностранного предпринимательского капитала рассматривалось как вспомогательное звено внешнеэкономической стратегии КНР на ее важнейших направлениях - расширении товарного экспорта и валютных поступлений по неторговым статьям, ввозе передовой технологии, - то уже к началу XXI века иностранный капитал, во многом адаптировавшись к условиям Китая, стал важным долговременным фактором экономического развития страны.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Кабанчиков А. Реформы в Китае: новый этап // ЭКО - 1994. - № 9, с.205-207

2. Смородинская Н., Капустин Д. СЭЗ: мировой опыт и российские пер­спективы. // Вопросы экономики. - 1994. - № 12, с. 32

3. Андрианов В.Д. Специальные экономические зоны в мировой эко­номике.// ЭКО.-1997. - № 1, с.130-143

4. Пань Сяо Мао. Китайские открытые регионы.-Шанхай.-2008 г., с.35-37

5. Ма Юй. Рост национальной экономики и использование иностранных капиталов. //Рост китайской экономики. -Пекин: Экономическая наука.-2008 г., с.120-123

6. Ма Цзя Цзой. Историческое исследование экономической реформы Китая.-Пекин.-1999 г., с.130-132

7. Ли Цзэнь Гэ. Ускорение реформы государственных предприятий.-Пекин.-2005 г., с.78

Мұнай нарығы бірінші энергия тасымалдаудың ең үлкен және қалыптасқан түрі болып табылады. Мұнайдың ең басты керекшелігі болып трансполрттық тасымалдаудың, тұтынушымен байланыстың жеңілдетілген түрі болып саналады. Аймақаралық мұнай ағымына және оны өндірілу көлеміне елеулі түрде әскери және саяси факторлар әсер етеді.

Қазіргі таңда, әлемдік мұнай нарығындағы елеулі өзгерістер орын алады. Нарықтың трансформациясы тауаралмасушы келісімдерді кеңейтуге орайластырылып жүргізілді. Нарықтың сегменттелуі барысында мұнай сатылымы алдымен споттық, форвардтық, кейіннен фьючерстік келісімдермен жасалатын болды. Әлемдік мұнай нарығы біртіндеп физикалық түрден қаржылық түрге ауысты. Биржада жасалатын іскерлік операцялардың 1-2% пайызы енеді. Қалған бөлігі хеджирлік операцияларға және кеңінен таралған сұйық отынмен спекулятивті сату түріне келеді.

Соңғы жылдары әлемдік мұнай нарығында диверсификация мен глобализация процесстері белсенді жүрді. Нәтижесінде көптеген компаниялардың географиялық немесе технологиялық жобалармен бірігуі байқалады. Нақты шекаралар бәсекенің тік және көлденең түрде тез дамуы барысында тез тенденция алып жаңа биіктен көріне бастады.Сол себепті қазіргі таңда мұнай нарығында күшейтулер болып жатыр.

Елдің әлемдік қауымдастықта жақсы интеграциясы болуы үшін сыртқы және ішкі тауар нарығында шетелдік бәсекелестікке қарсы тұра алатын отандық экономикалық құрылым құру қажет. Мұнай секторындағы экономикалық биліктің монополизациясы мен концентрациясы тігінен және көлденең бағыттардағы мына жолдармен көрінеді:

• 
  ұлттық компаниялардың білімі, тігінен интегриалданған құрылымдардың қосылу және жойылу жолымен құрылуы;
  
• 
  біріккен кәсіпорындардың екі немесе бірнеше шаруашылық жүргізуші субъектілермен құрылуы.
  

Нарық институттардың және нарықтық субъектілердің қалыптасу процесі қазақстандық көмірсутегі нарығында бәсекелестіктің нашар сипатын куәландырады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу кезеңінде көмірсутегі нарығының дамуының мемлекеттік реттеуі мемлекеттік бағдарламаларды өткізу, жоғары салық түріндегі мемлекеттік қажеттіліктер және мемлекеттік бюджеттің доноры ретінде мұнайгаз комплексінің табыстарын пайдалану формасында басымдырақ. Сонымен қатар мұнай компаниялары табиғатынан ұсақ болмайды, себебі «масштаб бойынша үнемдеу эффектісін» өткізу бойынша қаржылық және табиғи кедергілер жағдайында қызмет етеді.

- дамыған бәсекелестікпен және мұнай өңдеу тауарларының кең ассортиментімен ішкі мұнай нарығын еркін нарықтар қатарына қосуға болмайды;

- бұл көмірсутегі шикізатының артық ресурстарының қалыптасып келе жатқан нарығы;

- мұндай нарықта баға белгілеу жеткілікті либералданбаған, сұраныс және ұсыныс мемлекеттік реттеуге әкеледі;

- құрылымдық ұлттық мұнай нарығы әлемдік мұнай нарығы арқылы артықшылықты пайдаланылатын тауарлы мұнай нарығы ретінде көрсетілген, сонымен қатар республика ішінде артықшылықты пайдаланылатын мұнай өнімдерінің нарығы ретінде көрсетілген;

- берілген нарықтардың қызмет етуі мемлекет пен геологиялық-геофизикалық жер қойнауын барлау, тәжірибелі бұрғылау және кен орындарын өнеркәсіптік пайдалануға дайындау қызметін ұсынатын жер қойнауын пайдаланушылар механизімімен жұмыс жасайтын аймақтық жер қойнауын пайдалану нарықтарынсыз мүмкін емес.

Сонымен, мұнай нарығының құрылымы бірегейлі емес және оны табиғи отын нарығына сегменттейді – көмірсутегі шикізатына және мұнай өнімдер нарығына; осы сегменттердің әрбіреуі сұраныс және ұсыныстың қалыптасуының өзіндік схемасы бойынша дамиды. Өндіріс технологиясының ұстанымы бойынша және көмірсутегі шикізатының соңғы өнімін өткізу бойынша көмірсутегі нарығының жалпы схемасы оның келесі сегменттарымен негізделген: мұнай газ кен орындарын барлау, скважиналарды бұрғылау және мұнай мен газды барлау, мұнай мен газды пайдалану және қайта өңдеу орындарына тасымалдауға дайындау; мұнай мен газды тасымалдау, олардың сақталынуын қамтамасыз ету; мұнайды және мұнай химиялық шикізатты қайта өңдеу, ішкі тұтынушыларға өткізу; көмірсутегі шикізатының және мұнай өнімдерінің экспорт-импорты. Нарық субъектілерінің тиімді экономикалық мінез-құлқы еркін емес бәсекелестік бойынша реттелмейді, ал экономикалық қызығушылықтың келісуі бойынша, нарық субъектілерінің институционалдық ұйымдарының есебінен бәсекеге қабілеттіліктің ұлғаюы бойынша.

Бүгінгі күні еліміз халқының өмір сүруінің жоғары деңгейін қамтамассыз етуде тиімді экономиканы құру және әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің ішінде Қазақстанның лайықты орынға ие болуы жоғары ұлттық басымдылық болып табылады.Оны жүзеге асыру үшін елімізде д.ниежүзілік нарықта сұранысқа ие болып отырған минералды-шикізат ресурстары, көптеген дамушы елдермен салыстырғанда айтарлықтай қарқынмен дамыған өндірістік- экономикалық әлеуеті және оған қоса халықтың жалпы білімінің жоғары деңгейі мен білікті кадрлар әбден жеткілікті.Осы факторларды еліміздің экономикалық және әлеуеттік дамуының ұзақ мерзімді стратегиясы шеңберінде тиімді пайдалану оның тұрақты даму траекториясына шығуына және қоғамның әлеуметтік- экономикалық қауіпсіздігін қамтамассыз етуге жағдай туғызатыны белгілі [3].

Өндіріс пен экспортқа бағытталған шикізат ресурстары ұлттық шаруашылықтың дағдарыстан өткендігін және соңғы жылдардағы жоғары экономикалық өсімді қамтамассыз етуге себепкер болып келе жатқандығын ескерсек, осы өсім болашақта экономикамызды постиндустралдық дамудан қызмет көрсету мен технологиялық даму жолына шығарудың негізгі факторына айналды. Экономикамызды сыртқы қолайсыз факторлардан сақтау үшін де елімізде жоғары технологиялық өндірісті жеделірек дамыту керек.

Мұнай саласының өнімдерін ұтымды пайдалану мәселесінің ғылыми- методологиялық және қағидалық жағын бөле қарастырған жөн. Осы тұрғыдан алғанда келесідей маңызды үш мәселеге көңіл аудару керек деп санаймыз.Біріншіден, бұрын табиғи байлықтарымыздың көзі ашылған соң-ақ, оларды тезірек игеру міндеті міндеті бірінші кезекте тұрса, енді бұл қағиданы ұстанбай-ақ, қолда бар мұнайгаз ресурстары мен олардың табиғи запастарын тиімді пайдалану міндеті алғашқы орынға ие болуы тиіс. Осыған байланысты мынадай өзекті мәселе туындайды: біріншіден, запастардың шексіз емес екендігін ескерсек, қода бар ресурстарымызды тиімдірек пайдаланған жағдайда солардың жер қойнауындағы запастарын жер бетіне шығарып алып сақтаған ұтымды болады ма? Сонымен, қарастырылып отырған ресурстардың қолда бары мен табиғи запастарының арақатынасын анықтау оларды пайдаланудың тиімділігі мәселесінің құрамдас бөлігіне айналды да, ғылыми тұрғыдан дәлелдеуді талап етеді [4].

Екіншіден, энергия өндіру үрдісінде отын ресурстарының бірін-бірі алмастыра алатындығына байланысты мәселені атап көрсету ләзім.Мысалы, жылу станцияларында электр энергиясын өдіру үшін көмір де, мұнай өнімдері де, көгілдір отын да және т.б. отын түрлері пайдаланылатындығы белгілі.Осы жерде олардың қайсысын пайдаланған ұтымды деген сұрақ туындайды. Демек, ол ғылыми тұрғыдан негізделуді қажет етеді. Бұл мәселенің экономикалық қана емес, әлеуметтік те, экологиялық та астары бар екенін ескерсек, ол одан әрі күрделене түседі. Осыған байланысты зерттеужұмысында аталмыш мәселе жөнінде өз ойларымызды білдіруді жөн көрдік.

Ал, енді үшінші мәселе, біздіңше, еліміздің экспорттық құрылымындағы шикізаттың, әсіресе мұнайгаз өнімдерінің үлес салмағының жоғарылағанына байланысты туындайды. Шикізатты экспорттайтын елдің ішкі экономикасының ауқымы тар, сұранысы төмен болып келетінігі, әлемдегі нарық өзгерістеріне өте сезімтал болып, өсуі не құлдырауы шикізатқа деген әлемдегі сұранысқа және оның бағасына тәуелді болатындығы әлемдік тәжірибеден белгілі болып отыр. Бұл айтылған мәселелер экономикасы қарқынды дамып келе жатқан Қазақстанда да есепке алынуы керек. Соңғы жылдар ел экономикасы үшін табысты кезең болғанымен, қол жеткәзген жетістіктердің негізгі себебі шетелге шығаратын мұнай, газ және металдың әлемдегі бағасының жоғары болғандығынан екендігі белгілі. Бұл аталмыш ресурстарды экспорттауды ұлғайта берудің экономикалық тұрақты дамуда да, әсіресе, оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруда сенімді жол емес екендігін дәлелдейді. Сондықтан, мұнайгаз саласын кешенді дамытудың жаңаша жолдары қажет.

Аталып өткен мәселелерді жан-жақты шешу жалпыэкономикалық жүйедегі мұнай саласының орнын анықтауға мүмкіндік берер еді. Осы арада аталмыш саланың өнімдерін ұтымды пайдалану жағы ғана емес, мұнай мен газ салаларын өзара тығыз байланыста дамыту мәселесі де басты орынға шығады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Назарбаев Н. Казахстан - 2030. Послание Президента страны народу Казахстана. Алматы: Білім, 1997, 256с.
   
2. 
   Голубева А.М. Холдинг - образование и управление // Корпоративный менеджмент. http://www.cfin.ru
   
3. 
   В. Новиков Управление холдингом в направлении от масштабности к эффективности // Корпоративный менеджмент. http://www.cfin.ru.
   
4. 
   Королева С.И., Либман А.М. Основные элементы внут­ренней и внешней среды интегрированных корпоратив­ных структур в нефтяном бизнесе // Нефтепереработка и нефтехимия. - 2001. - № 4. - С. 3-8.