Кейіпкер тұлғасы: есею, ер жету, жетілу жолы

84
Диалог және монолог. 
Өмір құбылыстарын кеңінен көрсеткен, әлеуметтік маңызы зор 
шығарманың көркемдік ерекшелігін де ауқымды талдауды керек 
етеді. Романда монолог, диалог, пейзаж, портрет, драма, лирика бірі-
мен-бірі тығыз қабысып, шеберліктің әр алуан үлгісін бейнелейді. 
Жазушының портрет жасау, диалог құру шеберлігі оқырманды бір-
ден-ақ баурап алады. Диалог үлкен шеберлікті керек етеді. Әр кейіп-
кердің, әр адамның өзіндік тілі бар және оны дер кезінде тоқтату бар. 
Диалог-кейіпкердің ішкі өмірін ашатын ой түйіні, оқиғаны әрі қарай 
дамытып отыратын күш. Шығармаға ерекше энергия, қуат береді. 
«Жайланып отырған соң Нұрмағамбет би иегін көтереді. Ол көтерген 
соң, бір нәрсе айтқалы отырғанын сезіп, жұрт та көтереді. 
- 
Қойдың ғой? Қапың жоқ па?– деді қысық көз, қу жақ қара сұр 
жігіт. 
- 
Қойғанда қайда қоясың?– деп қоңқақ мұрын, секпіл бет жігіт, 
тасты бармағына қыстырып, қолы дірілдеп отыр екен. 
- 
Қорықпасаң қойшы!– деп өршеленді қара сұр жігіт күлімдеп. 
- 
Нығыман, қойып-ақ жіберші!– деді қасындағы біреу. 
Ал қырын кетсең де, қойдым,– деп Нығман тырс еткізіп ұзын 
үйге бір басты. Қара сұр жігіт мұртын бір ширатып, жымың етті де, 
дауысын созып: 
- 
Қо-ош енді! Қойсаң, мен сенің әкеңді танытайын!- деп дойбыға 
төніп, қоқиланды. 
- 
Омай шіркін! Таныта ғой!.. 
- 
Алай барамын, былай барамын...- деп қара сұр жігіт қолын 
шошайтын, план құрды ды: «Же мынаны!» деп, бір тасты сақ ете 
түсірді. 
- 
Ойбай, оңдырмады! Кетті күріш базарына!- деп шуласып қал-
ды жігіттер. –Тұра тұр!.. Не дейді!- деп Нығман сасқалақтап, қойған 
тасын қайта ұстады. 
- 
Қозғама қайтыс жоқ. 
- 
Жоқ, қайтпаймын... қайтпаймын...- деп Нығман тасты орнына 
қойды. 
- 
Көшен, сайранды салсайшы!- деді бұ жақтан біреу. 
- 
Салғанда, мен салайын!- деп Көшен күліп, көзі жұмылып кетті. 
- 
Мынау не қылайын деп отыр, ә?- деп Нығман бөгелейін деп 
еді. 
- 
Же, же! Қоңқиған ит! Атаңның басына айналамысың?- деп 
гуілдесіп алды. Еркіне қоймады, жегізді. Нығман тағы бір жүрді. Енді 

85
жүргенде Көшен екі беріп, үш алып биге шықты. Жігіттер ду ете 
түсті. Нығманның басын уқалап жатыр.
- 
Ой, мұрның құрсын! Ой, аңғал ит!- десіп жатыр. 
- 
Шақша қайда? Шақшаны әкел!- Шақша ұстаған қара жігіт 
шақшаны Көшенге берді. Насыбайдан айырылып, Нығман шоңқиды. 
Жігіттер олжа насыбайды таласып атысып, қарық болды. 
- 
Ой, мұрның құрсын! Ой, аңғал ит! десіп жатыр.
-
Уа, бозбалалар! Түстерің бұзылып, жүректерің алқынған көрі-
несіңдер. Шырықтарым, алқынбаңдар, аптықпаңдар. Жүректеріңді 
басыңдар! «Ашу кәпір, ақыл дос» - деген. Аптыққан адам ақыл таба 
алмайтын... – деп бір қойды. ... «Қайтіп ел-жұрт боламыз?...деп келе 
жатқанда, манағы сары ала қамшылы қара сұр жігіт ұшып түрегелді:
- 
Майда тілдің бізге бір тиынға керегі жоқ! Кінеге қайда? Спесік 
қайда? Қолымызға берсін! – деді. 
- 
Кінегені берсін! – деп топ ду етіп түре келді... 
- 
Кінегені неге көрсетпейді? 
- 
Байлардың баласы наге жасын бұзады? 
- 
Біз де бұзамыз, өзіміз жасырамыз.
- 
Болсы қайда? Алдымен соның басын мүжу керек. Кінегені 
қолымызға берсін!... Көреміз! Өртейміз! – деген дауыстар тұс-тұстан 
күжілдеді. Анда-санда ақсақалдардың да дауысы шығады. 
- 
Жарықтарым-ау! Кінегені түзеткен кісі жоқ. 
- 
Болыстың басы екеу дейсіңдер ме? 
- 
Не қыл дейсіңдер? 
- 
Болмайтын жұмысты айтпаңдар! Ақылға түсіңдер! Жігіттер 
тоқтамайды. 
- 
Қан төгілсін демесе, кінегені қолымызға берсін! Қырғын 
қылымыз!... 
- 
Нұрмағамбеттің баласы бара ма екен? 
- 
Қабылдың інісі нешеде екен? 
- 
Болыстың баласы неге бармайды? – деп шулайды жігіттер. 
Ақсақалдардың аузына құм құйылды.» 
-
«Е, әйда! – деп Қартқожаны дедектетіп ортаға алып барды. Кі-
негені қолына ұстатты. Қартқожа судыратып кете алмады. «Посе-
мейный список» деген жазуды әрең дегенде тасымалдап шығарды. 
- 
Сыртын қойып, ішін оқы! Менің атым бар ма екен? Мені 
қарашы! – деп жабырласты. Қартқожа ішін ашты. Киліккен жерден 
оқыды. 
- 
Жылқайдар Малбагароп... 

86
- 
Жылқайдар бар ма? Жылқайдар... – деп дауыстады қасындағы 
жігіттер. Жоқ. Қартқожа: Жненя... Күн... Жамал... 
- 
Күнжамал бар ма? 
- 
Қатынның аты емес пе? – Қартқожа: «Мат... Жения...» 
- 
Тәйірісі, қатынды қойып, еркенті оқысайшы! – деп жігіттер 
анталап, алқымнан алды... 
- 
Бәсе, Жұманның баласы қайдан жетіліп қалды десем... 
- 
Осы не білуші еді... десті жұрт.» 
Романда осындай жанды суреттер, өткір де ұшқұр диалогтар 
көптеп кездеседі. Жазушы диалогтың ең жанды жерін береді де, сөз 
жалғасын өзі саптайды. Диалогтар адам характерін, кейіпкер бейнесін 
ашудағы тімді де, сәтті шыққан сөз жүйесі екендігі айқын да анық 
көрінеді. Небір шебер әңгімешіге, яки баяндаушыға да осындай жан-
ды диалогтың берері мол. 
Жүсіпбек Аймауытов кейіпкеріне манологты да ретімен бере 
білген, оған дәлел Қартқожаның майданнан қайтқан сәтіндегі алып 
ұшқан, көңіл күйі, туған елге, үй ішіне деген сағынышты, леп үрген 
жүрек... Ертісті бойлап кемеде келе жатқан жас жігіттің жан дүние-
сіне автор да қосылғандай, лирикалық тебіреніспен толғайды. 
«Туған жердің қадірін туғалы түзге шықпаған елдегі адам қай-
дан білсін?... Ыстық қой, шіркін туған жер! Туған жерге жеткенше 
қайтып дәтің шыдайды? Кім сағынбас өз қағын? Кім сүймес өз жерін? 
Сүймесе сүймес зердесіз, шерсіз жүрек, тілеуі бөлек жетесіз... Туғалы 
түзге шықпаған, бауырмал, әжесінің бауырында еркелеп өскен, үлбі-
реген балапан жүрек, Қартқожа қайтіп сүймесін?» Кең далада еркін 
өскен қазақ жұрты ел десе ішкен асын жерге қояды. Жүсіпбек 
Аймауытовтың кейіпкері де елжанды, қаны да, жаны да қазақты ту 
еткен адал адам. 

жүктеу/скачать 0.87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: