Дәрмен, Андрей, Полидуб, Сұлтанмахмұт бейнелері

78
Ол қазақтың еркін күнін, ескі дәуірін жоқтады, бұрынғы өткен 
ерлерді, батырларды, билерді жоқтады. Ол күндегі байлықты, бере-
кені, бірлікті, ерлікті, серілікті өлеңге қосты. Бері таман келген соң 
қазақтың алты ауыз болып орысқа бағынғанын, елдің азғанын, жаттан 
көрген зорлығын, қала салғанын, жерді қақол алғанын, қол-аяқты 
кісендеп, жылдан-жылға өрісті тарылтып бара жатқанын сөйледі. Бір 
жағынан қазақтан шыққан жақсылар елдің қамын ойламай, шенге, 
шекпенге мастанып, елді қанап, пара жеп, жауыздыққа салынғанына 
кектенді. Елде қызық қалмады, өнері бар жігіт аз өмірін немен жұба-
тып өткізу керек? Бұ күнде қолдан күш кетіп, азамат басына күн 
туып, қазақтың басы қаңғырып, не болары белгісіз екенін сарнап, 
сары даланы басына көтеріп, күңіренді. Тыңдаушылардың сай-сүйегі 
сырқырап, көзіне жас алды» [11,72 б.]. 
Мұндай жоқтау, бұрынғыны аңсау Мағжан шығармасында көп 
кездесетін. Жүсіпбек те көптің көкейінде жүрген дертті Дәрменге 
айтқызған. Бұл – жазушының да мұңы, торығуы. 
Дәрмен мен Бәтіш арасындағы махаббат хикаясы да қызғы-
лықты баяндалады. Бәтіш – бір байдың қызы, ұрын келген күйеуінің 
түрінен шошып, қаңғып өлейін деп шыққанда Дәрменге жолығады. 
«Үлде мен бүлдеге оранған, ай мен күндей бір сұлу қыз! Хордың қы-
зы екен деп ойладым» [11,74 б.]. 
Екеуі серттесіп, атқа қонады. Үш күннен соң қалың жылқыға 
тап болып, Дәрмен ат алмақшы болғанда ұсталып қалады. Бәтішті ар-
тынан іздеушілер алып кетеді. 
Дәрменнің кейінгі істеген ерліктерін Қартқожа да естиді. «Ақ-
тардың зорлығына жұрт тұяқ серпе алмады. Бірақ Дәрмен сықылды 
өжет ерлер кегін алды. Шашау шыққан солдаттардың, бастықтарын 
бас салып, қырып тастап отырды. 15 шақты жігіт іріктеліп алынып, 
күні-түні аттан түспеген. Оның бір жерде жетісін, бір жерде төртін 
бауыздап, атып, құдыққа тастағандары болған» [11, 120 б.]. 
Кейін Дәрмен бір ел бүлдіргіштің үстінен материал жинап, арыз 
жазамын деп, соның қолынан қаза табады. 
Романда Сұлтанмахмұт Торайғыров бейнесі де көрініп қалады. 
«Сол жылы Сұлтанмахмұт деген жас ақын Семейден ауырып, еліне 
келген. Қартқожа Махмұтты білетін. Ол ақ жүрек, кедейшіл, жалын-
ды жас ақын болатын. Елдегі байлардың, жуан атаның нашарға істе-
ген қиянатын, зорлығын газетке жазып, күштілермен ұстасып жүре-
тін. Сұлтанмахмұт жуандардан қорықпайтын, бетің-жүзің бар демей, 
көңілдегісін айтып салатын. Семейдегі жастар Сұлтанмахмұтты 

79
қолдайтын, үлкендері адамгершілігін, турашылдығын, тазалығын, 
ақындығын бағалап сыйлайтын. Қартқожа ай-жай болған соң, әдейі 
іздеп Торайғыр ауылына келді. 
Махмұт үйде екен. Қартқожаның келгеніне қуанып қалды. Бірақ 
жүдеу екен, жөтелі жиі ұстап, көп сөйлесе зорланып қалады екен. 
Қартқожаның қолын ұстасымен: 
– 
Е, Қарт-екем! Күнің туды, балшабек табарыштарды көрдік, – 
деді күліп.Жөтелі басылған соң тасымалдап тағы сөйледі: 
– 
Бұлардың тұтынған жолы, идеясы жақсы ғой, кедейге пайда-
лы. Түбінде қазақ ел болатын болса, балшабектердің арқасында бола-
ды. Тірі болсаң, көрерсің. Мен көрмеймін ғой… 
– 
Неге? Олай демеңіз? 
– 
Қызық заман ғой! Не керек… Әттең 10-15 жыл өмірім болар 
ма еді! 
Махмұттың көңілі бұзылайын деді. Қартқожа басқа сөзге жұбат-
қысы келді» [11,121 б.]. 
Мұнда жас ақынның өмірінің соңғы күндері көрсетіледі. Өмірі 
қысқа екенін ақынның өзі де сезеді. Ол большевиктерге сенеді. 
Қазаққа жамандық жасамайды деп үміттенеді. 
Майданда жүргенде Қартқожаның көзін ашқан – Андрей. Қазақ-
шаға судай, қазақ ішінде бес жыл тұрған, қазақтан көрген жақсы-
лығын ұмытпайды. 
«Қазақ қайырымды, кең, меймандос, зерек, ақылды жұрт. Ауыз 
әдебиеті, музыкасы бай. Оқыса, қазақ тез түзеліп кетеді. Оқу керек. 
Патша жаман. Қазақты ел қылмайды», – дейді Андрей [11,100 б.]. 
Қартқожаға Омбыда көмек беруші – губерниялық атқару коми-
тетінің бастығы Полидуб. Жайдарқан секілді оқығаннан гөрі орыс та 
болса Полидубтың адамшылығы артық боп шығады. Ол да қазақпен, 
қазақ оқығандарымен таныс болады. 
Мұнан автордың қазақтың да қазаққа қайырымсызы, басқа 
жұрттың да қайырымдылары болады деген ойы аңғарылады. 

жүктеу/скачать 0.87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: