Геологияның парадигмалары ретінде
жүктеу/скачать 257.5 Kb.
|
| Қатпарлық – негізінен тектоникалық қозғалыстар (ара-
тұра экзогендік процестер) əсерінен туындайтын, таужыныс қатқабаттарында түрлі масштабты жəне алуан түрлі пішінді қатпарлардың (иілімдер жүйесінің) қалыптасуын қамтамасыз Н. Сейітов, Т.Н. Жарқынбеков 70 ететін, жер қыртысында кеңінен етек алған деформация түрі. Қатпарлық – майыспалы деформация (пластическая деформация) өкілі болып табылады, яғни мұндай деформация нəтижесінде таужыныс қабаттары өздерінің тұтастығын сақтайды, тек қана пішіндік өзгерістерге ұшырайды. Қатпарлардың басты екі түрі болатындығы белгілі, олар – антиклиндер мен синклиндер. Кез келген қатпарлық көптеген антиклиндер мен синклиндердің жиынтығынан тұрады (3.4-сурет). 3.4-сурет. Қатпарлықтың сырт көрінісі (қима) Қатпарлар жүйесінің қалыптасу механизмі белгілі бір бағытта туындаған қарқынды қысымның (стрестің немесе бүйірлік қысымның) əсерімен, осының нəтижесінде таужыныстардың сығымдала иіліп-жанышталуымен түсіндіріледі (3.5 жəне 3.6-суреттер). Осылайша сығымдалу нəтижесінде туындаған қатпарлардың пішіні мен мөлшері бір топ сырт жағдайларға байланысты алуан түрлі болып келеді. Аталған жағдайлардың бастылары – қатпарлыққа ұшыраған таужыныстардың риологиялық жағдайы («ағуға» бейімділігі), қатпарлану аймағының кинематикалық жəне динамикалық жағдайы, сол аумақта туындаған кернеулер сипаты жəне сырт ортаның ерекшеліктері. Жоғарыда аталған жағдайлардың ішіндегі ең бастысы – таужыныстың реологиялық жағдайы, яғни оның «босаңсуға», яғни «ағуға» («иілуге») бейімділігі. Жер бетіне шығып жатқан қатты да берік таужыныс қабаттарының өз тұтастығын сақтай отырып, «иілу» процесін көз алдына елестету қиын, себебі олар жоғары дəрежелі сығымдау кернеулері жағдайында «бір рет иілгенше, мың рет жыртылған (сынған) болар еді». Олай болса, Геотектоника жəне геодинамика 71 қатпарлық процесі негізінен жер қойнауларында, яғни жер қыртысы қимасының тереңдіктері деңгейінде өтетін процесс. Аталған тереңдіктер деңгейіндегі таужыныс қабаттарының жыртылуға емес, иілуге бейім болу себебі – сол деңгейлердегі температура мен қысымның жоғары болуынан, осының салдарынан таужыныстардың «босаңсуынан» деп түсіну қажет. Мұндай қатпарлар тобын əдетте «тереңдік қатпарлары» деп атайды. 3.5-сурет. Таужыныс қатқабаттарында қатпарлар қалыптасуының принциптік сұлбасы (қималар): Шартты белгілер: а – мүлдем қатпарланбаған қабаттар (шөгінділердің түзілу сəті); ə - аз-мұз қатпарланған қабаттар (қатпарлықтың алғашқы сəті); б – қарқынды қатпарланған қабаттар. Стрелкалар бүйірлік жаныштау бағытын көрсетеді жүктеу/скачать 257.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|