Модуль 2 паслярэформенны перыяд развіцця

Асабліва неабходна прасачыць першыя спробы і сродкі вызначэння самабытнасці і незалежнасці беларускага народа. Перыяд з’явіўся вызна­чальным для нараджэння і развіцця новых жанравых форм: драматычных і эпічных.

У працэсе вывучэння тэмы студэнты павінны:

1. Засвоіць паняцці:

– гратэск;

– ідылія;

– лібрэта;

– сентыменталізм;

– шарж.

2. Характарызаваць з’явы:

– самабытнасці беларускага народа;

– самавызначэння беларускага народа.

3. Аналізаваць і інтэрпрэціраваць працэсы:

– заняпаду беларускай літаратуры дадзенага перыяду.

4. Фарміраваць уменні:

– аналізаваць творчасць канкрэтных аўтараў;

– характарызаваць літаратурныя творы, напісаныя лацінкай.

1. Схема вывучэння матэрыялу

(вучэбна-інфармацыйны блок)

У 1880-я гг. цэнтрам беларускага руху стаў Пецярбург. У Пецярбург­скім універсітэце існавала студэнцкае аб’яднанне, якое называлася па-роз­наму: «Беларуская грамада», «Беларуская арганізацыя», «Гоман». Студэнты цікавіліся лёсам беларускага краю, выдавалі брашуры. Вядома адна з такіх брашур – «Пісьмы пра Беларусь» Данілы Баравіка. «Пісьмы…» адкрыва­юцца эпіграфам: «Загляне сонца і ў наша аконца». Даніла Баравік зазначаў, што русіфікацыя пацерпіць крах, адзначаў заслугі літаратараў А. Вярыгі-Дарэўскага, В. Дуніна-Марцінкевіча ў прапагандзе беларускага слова, пі­саў пра вялікую будучыню Беларусі.

Адказам «Пісьмам…» у 1884 г. стала «Пасланне да землякоў шчыра­га беларуса», змест якога заключаецца ў вітанні шчырым беларусам Дані­лы Баравіка за яго патрыятычныя клопаты, у прапагандзе вывучэння род­нага краю.

Часопіс «Гоман» поўна выявіў рэвалюцыйныя настроі беларускай моладзі ў сваіх двух нумарах, адзін з якіх выйшаў у пачатку 1884 г., другі – восенню 1884 г. Першы нумар казаў пра тое, што на беларускі народ гля­дзяць як на матэрыял для эксперыментаў. Асіміляцыя захапіла толькі вы­шэйшы пласт. Рэдакцыя пісала пра роўнасць беларусаў сярод іншых на­родаў, пра вызначальную ролю інтэлігенцыі пры вывучэнні роднага краю. Выказваліся меркаванні пра стварэнне рэвалюцыйных груп на месцах. Другі нумар закранаў праблемы палітычнага жыцця краіны, нацыянальныя пытанні і разглядаў задачы інтэлігенцыі, падкрэсліваў ідэю раўнапраўя народаў, не цураючыся лозунга «Беларусь для беларусаў».

Газета «Мінскі лісток» выходзіла з 1886 па 1902 гг. у Мінску на рус­кай мове і змяшчала матэрыялы, якія датычыліся жыцця беларускага наро­да. Друкаваліся творы мясцовых аўтараў на рускай і беларускай мовах. З 1880-х гг. пачалі выдавацца «Календари Северо-Западного края» на рускай мове, якія ўключалі літаратурныя творы, парады па гаспадарцы, апісанне народных звычаяў і абрадаў, бытавыя ананімныя гутаркі. Сярод апошніх вядомы: «Пра багацце ды беднасць», «Дзядзька Антось». У цэнтры гутарак знаходзяцца злабадзённыя эканамічныя пытанні, якія закранаюць стано­вішча чалавека-працаўніка ў грамадстве.

1860–1880-я гады – час, калі ў беларускую літаратуру прыйшло шмат пісьменнікаў, якія пакінулі па некалькі вершаў і прыкметнага гістарычнага ўплыву на развіццё беларускай літаратуры не аказалі, хаця іх творчасць выклікае некаторую цікавасць.

У «Вечарынцы» расказваецца пра панскі баль, убачаны вачыма селя­ніна, верш мае камічную афарбоўку, бо насычаны прастамоўнай лексікай. «Саўсім не тое, што было» – дыдактычны твор, апавяданне вядзецца ад імя старога чалавека, былога панскага лёкая, параўноўваецца мінулае і сучас­насць на карысць першага. У вершы намячаецца тэма разбурэння дваран­скіх гнёздаў, якая знойдзе свой працяг у творы Ф. Багушэвіча «Тралялё­начка». Верш «Грошы і праца» – дыдактычны, назва антанімічная, кан­трасная. Супрацьпастаўляецца чалавечая пасіўнасць і актыўнасць, прапа­гандуецца праца, незалежная ад чалавечых даходаў. «Ён і яна» – напісаны ў форме вершаванага апавядання ад імя вясковага хлопца, які стаў сведкам размовы паміж панічом і паненкай. Твор напісаны на дзвюх мовах: поль­скай і беларускай. Апавяданне вядзецца на беларускай мове, а размова па­нічоў – на польскай. Праводзіцца думка пра тое, што і просты чалавек здольны кахаць. Верш «Панскае ігрышча» прыпісваецца Феліксу Тапчэў­скаму, бо зместам і сюжэтам ён блізкі да «Вечарынкі». Выкарыстоўваецца аднолькавы кампазіцыйны прыём: мужык з гумарам расказвае пра панскі баль. Такім чынам, Фелікс Тапчэўскі зрабіў шмат для развіцця эпічнай плыні беларускай паэзіі канца ХІХ ст.

У 1850-я гг. В.І. Дунін-Марцінкевіч стаіць на чале Мінскага гуртка. Пасля паўстання Каліноўскага ўлады прад’явілі яму абвінавачванне ў пад­трымцы паўстання і арыштавалі ў кастрычніку 1864 г. Каля года вялося следства па справе. У снежні 1865 г. яго адпусцілі з турмы. В.І Дунін-Мар­цінкевіч спалучаў літаратурную дзейнасць з асветніцкай, клапаціўся пра аргані­зацыю школ, але гэтыя школы адкрываліся на польскай мове.

Займацца літаратурнай дзейнасцю пачаў у 1840-я гады, калі пісаў ліб­рэта камічных опер. У 1855 г. выйшаў першы зборнік пад назвай «Гапон» (на беларускай мове друкаваны лацінкай), які ўключаў вершаваную апо­весць «Гапон», адзінаццаць вершаў на польскай мове і адзін верш на бела­рускай мове, адну п’есу «Неспадзяванка для майстрыні». За першым збор­нікам з’явіліся і іншыя: «Вечарніцы», «Апантаны», «Цікавішся? Прачы­тай!», «Беларускі дудар».

Зборнік «Гапон» склалі творы, напісаныя пад моцным уражаннем ра­мантызму і сентыменталізму. Увагу пісьменніка прыцягвалі чалавечыя па­чуцці і эмоцыі. Вершы на польскай мове – гэта, у асноўным, вершы пра ка­ханне, пра прыроду, пра мастацтва. Тут ёсць і сюжэтныя (рамантычныя вер­шы «Нясталасць», «Вандроўнік»), і несюжэтныя (чыста элегічныя, лірыч­ныя) вершы на тэму кахання («Смутак на чужыне», «Яна», «Успаміны»). У зборнік «Гапон» увайшоў адзін верш на беларускай мове («Віншаванне войта Навума»), напісаны ад імя мужыка. Верш мае цікавую кампазіцыю: мужык звяртаецца да пані ў дзень імянін і просіць яе быць літасцівай да сялян.

Ліра-эпічны пачатак мае вершаваная аповесць «Гапон», якая ўяўляе адносна закончаны эпізод у ходзе аўтарскага апавядання. Ужо ў першай частцы пісьменнік уводзіць у кампазіцыю беларускія песні і танцы. Сюжэт нагадвае калядную казку, дзе дабро перамагае зло. Аўтар лічыць, што праз асвету можна дасягнуць гармоніі ў грамадстве, сцвярджае думку пра тале­навітасць простага чалавека. З дадзенай аповесці ў беларускай літаратуры бярэ пачатак кампазіцыйны прыём: сумяшчэнне любоўнага сюжэта з этна­графічнымі замалёўкамі.

Аповесць «Вечарніцы» складаецца з дзвюх частак, выкарыстоўваец­ца прыём уяўнага апавядальніка (ад імя старога чалавека Ананія). У аснове першай часткі «Дурны Зміцер, хоць хітры» ляжыць народны анекдот, асу­джаецца празмерная чалавечая сквапнасць, даверлівасць, захапленне гарэл­кай. У аснове другой часткі «Стаўроўскія Дзяды» ляжыць паданне пра кры­віцкага князя Воя, у якога было два сабакі – Стаўры і Гаўры.

Аповесць «Купала» прысвечана знаёмаму двараніну, якога аўтар лі­чыў увасабленнем свайго ідэалу. У прадмове пісьменнік хоча растлума­чыць, чаму ўзяўся за напісанне аповесці на народнай мове. Апавядальнік, дзед Халімон, заклікае сялян да памяркоўнасці, хваліць Бога, прымушае працаваць і любіць паноў.

Аповесць «Шчароўскія дажынкі» мае ў аснове любоўны сюжэт, су­перніцтва дзвюх прыгожых дзяўчат. У канву апавядання ўплецена апісанне дажынак і вясельная песня.

Аповесць «Травіца брат-сястрыца» мае ў аснове пастаральныя ма­тывы (каханне пастуха і пастушкі). Апавядальнік параўноўвае сучаснае і мінулае на карысць другога. Вядзецца аповед пра крывіцкага князя Барыса і яго слугу Данілу.

Пасля другой сусветнай вайны былі апублікаваны «Быліцы», якія складаюцца з дзвюх частак: першая частка – «Злая жонка» закранае пы­танні сямейнага жыцця, эмансіпацыі жанчын; другая частка – «Халімон на каранацыі» расказвае пра старшыню Халімона Забалотнага, які едзе ў ста­ліцу на царскую каранацыю.

Вершаваныя аповесці В.І. Дуніна-Марцінкевіча параўноўваюцца з «Вечарамі на хутары каля Дзіканькі» М. Гогаля. В.І. Дунін-Марцінкевіч уводзіць апісанне падзей на этнаграфічным фоне, у творах назіраецца сплаў розных мастацкіх метадаў: сентыменталізму, рамантызму, рэалізму. Аўтар цікавіцца абрадамі, паданнямі беларусаў.

У вершаваных творах на польскай мове аўтар паўстае перш за ўсё як рамантык. Так вершаванае апавяданне «Благаславёная сям’я» расказвае пра родны край, закранае тэму кахання. Твор прасякнуты ўхваленнем Ра­дзімы, шляхты сярэдняй рукі, якая, на думку В.І. Дуніна-Марцінкевіча, за­хавала сваю годнасць.

На гістарычную тэму напісаны два творы: «Люцынка, або Шведы на Літве» (выкарыстоўваецца традыцыйны прыём параўнання мінулага і су­часнасці пры апісанні падзей, што мелі месца ў пачатку ХVІІІ ст., а такса­ма прыём незавершанага апавядання пры паказе чалавечага характару); «Славяне ў ХІХ ст.» (у цэнтры аповед пра падзеі ў Сербіі, якая змагалася за незалежнасць з туркамі, разбаўлены любоўным сюжэтам).

«З-пад Іслачы, або Лекі на сон» расказвае пра асаблівасці літаратар­скай дзейнасці, пра побыт аўтарскіх знаёмых, апісвае жыццё шляхты ся­рэдняй рукі. У творы В.І. Дунін-Марцінкевіч спалучае некалькі стыляў апа­вядання: урачысты, калі апавядальнік згадвае Айчыну; гумарыстычны, са­тырычны, калі паказвае суседзяў і іх недахопы.

В.І. Дунін-Марцінкевіч захоўвае тон, уласцівы пісьменнікам-сенты­менталістам і польскім пісьменнікам-рамантыкам (у вершах на польскай мове), адсюль назіраецца метафарычнасць стылю. У творах на польскай мо­ве аўтар закранае маральна-этычныя праблемы і не злоўжывае этнаграфіч­нымі замалёўкамі.

У канцы 1830 – пачатку 1840-х гадоў В.І. Дунін-Марцінкевіч піша ліб­рэта опер: «Чарадзейная вада», «Спаборніцтва музыкаў», «Рэкруцкі яўрэй­скі набор», якія пабудаваны на спалучэнні слова і гука (героі размаўлялі і спявалі). Творы гэтыя не захаваліся. Да нас дайшоў толькі невялікі кавалак з апошняга названага твора, у якім герой ухваляе Радзіму. Творы былі на­пісаныя на польскай мове.

У пачатку 1840-х гадоў аўтар піша лібрэта камічнай оперы «Ідылія» (ці «Сялянка», «Сельская ідылія», «Рознае бывае каханне»).

У гэтым творы адчуваецца моцны ўплыў сентыменталізму, адным з асноўных жанраў якога была ідылія (каханне маладых на ўлонні прыроды). У польскай літаратуры тэрміну «ідылія» адпавядаў тэрмін «сялянка». Твор напісаны на польскай мове. Апублікаваны ў 1846 г., музыку напісаў Ста­ніслаў Манюшка. Твор лічыцца першай беларускай операй. Прыёмамі моў­най характарыстыкі герояў нагадвае творы беларускіх камедыёграфаў кан­ца ХVІІІ ст.: сяляне размаўляюць па-беларуску, дваране і чэлядзь – па-польску. У аснове твора ляжыць любоўная сюжэтная лінія, выкарыстоў­ваецца прыём пераапранання герояў, спалучаюцца элементы сентымента­лізму і рэалізму. Сюжэтам твора аўтар падкрэслівае думку пра роўнасць паміж людзьмі.

«Неспадзяванка для майстрыні» – невялікі драматычны твор, у якім аўтар ухваляе дабрачыннасць: маладыя дзяўчаты-выхаванкі імкнуцца пад­рыхтаваць дзень нараджэння майстрыні.

Меладрама «Апантаны» мае маральна-этычную праблематыку. У цэнт­ры твора – аповед пра творчую асобу, якая не знаходзіць паразумення з грамадствам. Паралельна ідуць дзве сюжэтныя любоўныя лініі.

У 1866 г. В.І. Дунін-Марцінкевіч піша знакамітую «Пінскую шляхту». Тэкст напісаны на мове пінскіх гаворак. Камедыя мела выкрывальніцкі, крытычны характар. Яна невялікая па аб’ёме, аднак значная па праблема­тыцы, па абагульненнях, зробленых пісьменнікам. У творы крытыкуецца адміністрацыйна-бюракратычны апарат; самавольства, якое пануе ў адміні-страцыйнай сістэме; норавы шляхты з яе невуцтвам. У творы няма ідэаль­нага героя. Пры стварэнні вобраза Кручкова аўтар выкарыстоўвае прыём гратэску. Аўтар высмейвае не столькі тупасць чыноўніцтва, колькі забі­тасць шляхты. Каларытная мова твора: Пратасавіцкі выкарыстоўвае вуль­гарызмы, Кручкоў – канцылярызмы, Куторга – гістарызмы.

Віленскі генерал-губернатар пазнаёміўся з тэкстам п’есы і папярэдзіў пра недапушчальнасць яе выдання. Упершыню твор надрукаваны ў 1918 г. Падкрэсліваецца думка пра адсталасць шляхты, пра яе гістарычную непер­спектыўнасць.

Камедыя «Залёты» (1870) надрукавана ў 1918 г. на польскай мове. Яе пераклаў на беларускую мову Я. Купала. Да назвы ёсць два сінонімы: «заляцанні» ці «намеры». Аўтар выступае супраць нажывы і ідэалізуе два­ранства, паказваючы яго неспрактыкаванасць і наіўнасць у пэўных умовах.

«Гапон» (1855) – напісаны ў жанры вершаванай аповесці, працягвае гаворку пра праблемы, закранутыя ў «Ідыліі». Галоўнымі героямі твора з’яўляюцца мужыкі, такім чынам, жыццё простага працаўніка паказваецца больш шырока. Сустракаюцца вобразы добрай пані і злога аканома. Пісь­меннік паказвае цяжкае, бяспраўнае становішча селяніна, узаемаадносіны паноў і прыгонных сялян. Аўтар стварыў ідылічны, далёкі ад рэальнасці свет. Карцінамі класавага міру і ўзаемаразумення паміж багатымі і бед­нымі ён імкнуўся ўздзейнічаць на норавы і свядомасць сучаснікаў, най­перш на прадстаўнікоў пануючага класа. З сімпатыяй і павагай ставячыся да чалавека працы, пісьменнік хацеў адкрыць скарбы душы народа, яго та­ленавітасць, маральную чысціню тым, хто быў далёкі ад гэтага. Ідэя гуман­ная, але ўтапічная, у чым і сам хутка пераканаўся В.І. Дунін-Марцінкевіч. У дадзенай вершаванай аповесці аўтар шырока выкарыстоўвае фальклор­ныя сродкі: прыказкі, прымаўкі, параўнанні, апісанні, уводзіць прыпеўкі без змен, што з’яўляецца не толькі індывідуальнай творчай манерай аў­тара, але і заканамерным канкрэтна-гістарычным перыядам узаемадзеяння новай, прафесійнай беларускай літаратуры з народнай паэзіяй.

В.І. Дунін-Марцінкевіч абуджаў цікавасць да беларускага жыцця і беларускага слова, з’яўляўся пачынальнікам беларускай драматургіі і ад­ным з першых яе класікаў. Шмат зрабіў для развіцця беларускай эпікі, даў штуршок для развіцця беларускай літаратуры. Яго творчасць мела агіта­цыйнае і асветніцкае значэнне: будаваў школы (хоць і не на беларускай мо­ве), клапаціўся пра развіццё навукі.

3. Слоўнік паняццяў

Гратэск	(ад фр. «смешны, забаўны») – у літаратуры паказ людзей або прадметаў у фантастычным перабольшанні, пачварна-каміч­ным выглядзе.
Ідылія	(ад грэч. «невялікі верш») – верш, у якім гаворыцца пра жыц­цё «людзей прыроды» – рыбакоў, пастухоў, земляробаў; паказ­вае жыццё гэтых людзей у прыфарбаваным выглядзе; узнік у старажытнай Грэцыі як від прыдворнай паэзіі і выклікаў пе­райманне ў новай еўрапейскай літаратуры.
Лібрэта	(ад іт. «кніжачка») – славесны тэкст вялікага музычна-вакаль­нага сачынення (оперы, аперэты); кароткае выкладанне змес­ту п’есы, балета, кінакарціны.
Сентыменталізм	(ад фр. «пачуццёвы») – літаратурная плынь ХVІІІ – пачатку ХІХ стст., што ўзнікла ў Англіі, а пазней распаўсюдзілася ў Еўропе як пратэст супраць сухасці класіцызму; для яго ха­рактэрна празмерная пачуццёвасць, слязлівасць.
Шарж	(ад фр. «цяжкасць») – паказ чаго-небудзь у падкрэслена ска­жоным, карыкатурным выглядзе.

4. Матэрыялы, выкарыстаныя ў працэсе навучання і кантролю
4.1 Матэрыялы да лекцыі

План лекцыі:

1. Гістарычныя абставіны і сацыяльна-палітычныя ўмовы літаратур­на-культурнага развіцця ў паслярэформенны перыяд.

2. Публіцыстыка і паэзія дадзенага перыяду.

3. Асаблівасці творчага шляху Ф. Тапчэўскага і В. Савіча-Заблоцкага.

4. Творчасць В.І. Дуніна-Марцінкевіча ў кантэксце развіцця беларус­кай літаратуры.

1. Імёны якіх даследчыкаў-фалькларыстаў варта прыгадаць у сувязі з адзначаным перыядам? Назваць асноўныя сферы іх дзейнасці.

2. Узгадаць асноўныя напрамкі развіцця нелегальнай публіцыстыкі.

3. Акрэсліць асноўныя дасягненні В.І. Дуніна-Марцінкевіча ў галіне развіцця новай беларускай літаратуры.

План заняткаў «Эўрыстычная гутарка» па тэме «Драматургія В.І. Ду­ніна-Марцінкевіча» (на прыкладзе твораў «Ідылія» (1846), «Гапон» (1855), «Пінская шляхта» (1866):

1.   Біяграфічныя звесткі з жыцця В.І. Дуніна-Марцінкевіча.

2.   Асаблівасці светапогляду аўтара: дэмакратызм і асветніцтва.

3.   «Ідылія» (1846): публікацыя лібрэта оперы і пастаноўка спектак­ля, асветніцкія і патрыятычныя матывы ў творы.

4.   Спецыфіка стварэння вобразаў у творы: мастацкія прыёмы і срод­кі іх выражэння (пераапрананне, мова, аўтарскія рэмаркі і г.д.).

5.   Ідэйна-мастацкая накіраванасць вобразаў (асаблівая ўвага надаец­ца вобразу Навума Прыгаворкі).

6.   «Пінская шляхта»: вызначэнне жанру твора.

7.   Шляхта і царскае чыноўніцтва (Кручкоў, Пісулькін) у паказе ка­медыёграфа.

8.   Гратэск і шарж у раскрыцці галоўных персанажаў твора.

9.   Жанравая адметнасць вершаванай аповесці «Гапон».

10. Асветніцкія тэндэнцыі ў творы, дыдактызм і маралізатарства.

11. Традыцыі сентыменталізму ў творы «Гапон».

12. Пошукі дабра і прыгажосці ў народным асяроддзі, паэтызацыя на­роднай побытавай культуры.

13. Значэнне творчасці В.І. Дуніна-Марцінкевіча.

5. Тэсты і заданні для кантролю за вынікамі навучання
1. Якія з ніжэйпрыведзеных дат адпавядаюць гадам жыцця В.І. Дуніна-Мар­цінкевіча?

а) 1812–1891; в) 1840–1900;

б) 1876–1916; г) 1808–1884.
2. У якім кутку Беларусі нарадзіўся В.І. Дунін-Марцінкевіч?

а) Віцебшчына; г) Магілёўшчына;

б) Міншчына; д) Гомельшчына;

в) Берасцейшчына; е) Гродзеншчына.

а) «Гапон»; г) «Купала»;

б) «Ідылія»; д) «Смутак на чужыне».

в) «Пінская шляхта»;

а) спецыфіка сацыяльнага становішча сям’і інтэлігентаў, дзе шмат увагі надава­лася выхаванню дзяцей, абуджалася цікавасць да жыцця народа, яго культуры;

б) вучоба ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі, якая паглыбіла веды, духоўна ўзбагаціла;

в) вучоба ў Пецярбургскім універсітэце, дзе меў магчымасць пазнаёміцца з літа­ратурным і культурным жыццём братняга народа;

г) падзеі грамадска-палітычнага і культурнага жыцця тагачаснай Беларусі.

5. Дзе пражыў В.І. Дунін-Марцінкевіч большую частку свайго жыцця?

а) у Мінску;

б) у фальварку Свіраны Віленскага павета Віленскай губерніі;

в) у фальварку Люцынка Пяршайскай воласці Мінскага павета.

а) «З-пад Іслачы, або Лекі на сон»; в) «Люцынка, або Шведы на Літве»;

б) «Ідылія»; г) «Залёты».
7. Які твор В.І. Дуніна-Марцінкевіча быў выдадзены ў Вільні ўпершыню асоб­ным выданнем?

а) «Гапон»; в) «Купала»;

б) «Ідылія»; г) «Халімон на каранацыі».
8. У якім годзе была выдадзена ўпершыню асобным выданнем «Ідылія» В.І. Дуніна-Марцінкевіча?

а) 1846; г) 1857;

б) 1855; д) 1848.

в) 1856;
9. Імя якога героя свайго першага надрукаванага твора пазней аўтар узяў у якасці псеўданіма?

а) Караль Лятальскі; г) Дабровіч;

б) Навум Прыгаворка; д) Выкрутач.

в) Ціт;
10. Да якога з твораў аўтара маецца падзагаловак «Беларуская аповесць з праўдзівага здарэння, напісаная на мове беларускага люду»?

а) «Ідылія»; г) «Пінская шляхта»;

б) «Вечарніцы»; д) «Купала»;

в) «Гапон», е) «Шчароўскія дажынкі».

а) «Гапон»; г) «Вечарніцы»;

б) «Купала»; д) «Пінская шляхта»;

в) «Залёты»; е) «Ідылія».

а) «Дудка беларуская»; г) «Вечарніцы»;

б) «Дажынкі»; д) «Шляхам жыцця».

в) «Гапон»;

а) паэт; е) рэжысёр;

б) празаік; ж) перакладчык;

в) драматург; з) музыкант;

г) акцёр аматарскай сцэны; і) публіцыст;

д) тэатральны акцёр; к) асветнік.

а) уласная адвакацкая прыватная практыка;

б) праца перакладчыкам з польскай мовы на рускую ў каталіцкай духоўнай кан­сісторыі;

в) вандроўкі па Палессі;

г) вопыт, набыты пры аднаўленні свайго роду ў шляхецтве;

д) турэмнае зняволенне.

а) камедыя; в) трагедыя;

б) фарс-вадэвіль; г) драма.
3. Якія з ніжэйпералічаных асаблівасцей фарса і вадэвіля можна знайсці ў «Пінскай шляхце»?

а) займальная інтрыга ў аснове сюжэта; д) прыпеўкі;

б) любоўны трохкутнік; е) рамансы;

в) гратэскныя сітуацыі; ж) куплеты;

г) танцы; з) дуэты.
4. Які канфлікт з’яўляецца галоўным у п’есе «Пінская шляхта»?

а) грамадска-сацыяльны;

б) бытавы.
5. Акрэсліць канфліктныя бакі ў творы.

а) Ціхон Пратасавіцкі – Цімох Альпенскі;

б) Іван Цюхай-Ліпскі – Базыль Статкевіч;

в) Ціхон Пратасавіцкі – Іван Цюхай-Ліпскі;

г) Цімох Альпенскі – Базыль Статкевіч;

д) Грышка і Марыся – бацькі Грышкі і Марысі;

е) Кручкоў – шляхта.
6. З ніжэйпрыведзеных тэзісаў выбраць той, які адпавядае адказу на пытан­не: «Якое значэнне мае вобраз Кручкова ў п’есе»?

а) Кручкоў – адзін з галоўных удзельнікаў канфлікту;

б) Кручкоў – рухаючая сіла ў развіцці канфлікту;

в) Кручкоў – рупар аўтарскіх ідэй.

а) апісанні: партрэт, інтэр’ер, пейзаж; е) мова;

б) паказ дзеянняў, учынкаў; ж) дыялогі;

в) аўтарская характарыстыка; з) маналогі;

г) характарыстыка героя іншымі дзеючымі асобамі; і) лірычныя адступленні;

д) аўтарскія каментарыі, рэмаркі; к) самахарактарыстыка.

а) умеў запалохаць;

б) спрыяла паднявольнае становішча шляхты;

в) дзейнічаў нахабна, груба, цынічна;

г) паспрыялі прадстаўнікі малодшага пакалення шляхты;

д) спрыяла дваістасць сацыяльнага становішча шляхты.

а) Марыся; д) Куліна; і) Цімох Альпенскі;

б) Грышка; е) Ціхон Пратасавіцкі; к) Кручкоў;

в) Кацярына; ж) Базыль Статкевіч; л) Пісулькін;

г) Куторга; з) Іван Цюхай-Ліпскі; м) Навум Прыгаворка.
10. Каго з герояў «Пінскай шляхты» можна аднесці да сатырычных вобра­заў?

а) Ціхона Пратасавіцкага; е) Грышку;

б) Івана Цюхай-Ліпскага; ж) Куторгу;

в) Цімоха Альпенскага; з) Марысю;

г) Базыля Статкевіча; і) Кручкова;

д) Куліну; к) Пісулькіна.

а) працавітасць;

б) наяўнасць пачуцця чалавечай годнасці;

в) наяўнасць пачуцця шляхецкага гонару;

г) высокія духоўныя ідэалы, інтарэсы.
12. Якія заганы грамадскага жыцця высмеяў аўтар у творы?

а) бюракратычна-чыноўніцкую сістэму ўлады ў царскай Расіі;

б) саслоўныя забабоны засцянковай шляхты;

в) адмоўныя з’явы ў жыцці грамадства, выкліканыя культам асобы;

г) кар’ерыстаў, дэмагогаў, падхалімаў, паклёпнікаў;

д) прыстасаванства, нахабства, хабарніцтва.

Літаратура
1.   Александровіч, С.Х. Пуцявіны роднага слова: праблемы развіцця бела­рускай літаратуры і друку другой паловы ХІХ – пач. ХХ стст. / С.Х. Александровіч. – Мінск: БДУ, 1971. – 245 с.

2.   Беларуская літаратура: проза 20-х гадоў: хрэстаматыя / Д.Я. Бугаёў [і інш.]; пад рэд. Д.Я. Бугаёва. – 2-е выд. – Мінск: Універсітэцкае, 1997. – 592 с.

3.   Беларуская літаратура ХІХ стагоддзя: хрэстаматыя / С.Х. Александро­віч [і інш.]; пад рэд. С.Х. Александровіч. – Мінск: Выш. шк., 1971. – 373 с.

4.   Беларускія пісьменнікі: бібліяграфічны слоўнік: у 6 т. / рэдкал.: Б. Са­чанка (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: БЭ імя Броўкі, 1992 – 1995. – 6 т.

5.   Гісторыя беларускай літаратуры: у 4 т. / рэдкал.: У.В. Гніламёдаў (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск: Бел. навука, 2003. – 583 с.

6.   Жураўлёў, В.П. У пошуку духоўных ідэалаў: на матэрыяле беларускай літаратуры ХІХ – пачатку ХХ стст. / В.П. Жураўлёў; пад рэд. У.В. Гні­ламёдава. – Мінск: Бел. навука, 2000. – 191 с.

7.   Лазарук, М.А. Гісторыя беларускай літаратуры: ХХ стагоддзе (20 – 50-я гады) / М.А. Лазарук, А.А. Семяновіч; пад рэд. М.А. Лазарука. – Мінск: Выш. шк., 2000. – 511 с.

8.   Лойка, А.А. Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд: вучэбны дапаможнік для філалагічных факультэтаў ВНУ. Ч. 1 / А.А. Лой­ка; пад рэд. Ю.С. Пшыркова. – Мінск: Выш. шк., 1977. – 304 с.

9.   Мішчанчук, М.І. Беларуская літаратура ХХ ст.: вучэбны дапаможнік / М.І. Мішчанчук, І.С. Шпакоўскі. – Мінск: Выш. шк., 2001. – 352 c.

10. Мушынская, Т.Ф. Беларуская літаратура 20 – 30-х гадоў / Т.Ф. Мушын­ская. – Мінск: Нар. асвета, 1994. – 160 с.

11. Навуменка, І.Я. Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч / І.Я. Навуменка. – Мінск: Навука і тэхніка, 1992. – 214 c.

12. Семяновіч, А.А. Гісторыя беларускай драматургіі ХІХ – пач. ХХ стст.: дапаможнік для філалагічных факультэтаў педагагічных інстыту­таў / А.А. Семяновіч. – Мінск: Выш. шк., 1985. – 166 с.

13. Старычонак, В.Д. Беларуская літаратура / В.Д. Старычонак. – Мінск: Выш. шк., 1998. – 350 с.

14. Янушкевіч, Я.Я. За архіўным парогам: беларуская літаратура ХІХ – ХХ стст. у святле архіўных пошукаў / Я.Я. Янушкевіч. – Мінск: Маст. літ., 2002. – 381 с.

15. Яцухна, В.І. Беларуская малафарматная драматургія ХVІ – першай па­ловы ХХ стст. / В.І. Яцухна. – Гомель: ГДУ, 2004. – 183 с.

Модуль 3

У канцы ХІХ ст. актывізуецца тэатральнае жыццё. Пашыраецца развіццё празаічных жанраў беларускай літаратуры (Ф. Багушэвіч). Назіраецца развіццё лірычнага пачатку ў беларускай паэзіі (Я. Лучына, Ф. Багушэвіч і інш.)

Мае месца перакладчыцкая літаратурная дзейнасць (А. Гурыновіч, Я. Лучына, М. Косіч, З. Манькоўская і інш.).

У працэсе вывучэння тэмы студэнты павінны:

1. Засвоіць паняцце:

– лірызацыя паэзіі.

2. Характарызаваць з’яву:

– перакладных літаратурных твораў.

3. Аналізаваць і інтэрпрэціраваць працэсы:

– дэмакратызацыі літаратурных з’яў;

– нацыяналізацыі новай беларускай літаратуры.

4. Фарміраваць уменні:

– аналізу твораў мастацкай літаратуры з улікам вышэйпералічаных асаблівасцей.

1. Схема вывучэння матэрыялу

2. Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі

«Развіццё новай беларускай літаратуры ў 1890-я гг. ХІХ ст.»
Беларуская літаратура 1890-х гадоў
1890-я гады – час актывізацыі літаратурнага руху ў Беларусі. Важ­ную ролю ў грамадскім і культурным жыцці адыграла газета «Мінскі ліс­ток», якая выходзіла з 1886 па 1902 гг. Гэта была літаратурная і грамадская газета, яна выходзіла ў Мінску на рускай мове, змяшчала творы рускамоў­ных аўтараў, пераклады на рускую мову сусветных і мясцовых аўтараў. Актывізуецца тэатральнае жыццё ў канцы ХІХ ст.: культурнымі цэнтрамі былі Мінск, Віцебск. У Віцебску асноўнай увагай карысталіся творы Л. Тал­стога, Ф. Дастаеўскага. Віцебск канца ХІХ ст. быў горадам мастакоў. У 1899 г. тут адкрылася першая выстава, а ў літаратуру прыйшоў шэраг но­вых аўтараў, большасць з якіх не стала знакамітымі літаратарамі.

Адным з такіх аўтараў быў Лявон Вітан-Дубейкаўскі. Ён родам з Мсціслаўшчыны, архітэктар па адукацыі, звяртаўся да літаратурнай твор­часці, якая вызначалася алегарычнасцю. Вядома яго байка «Цягне воўк – пацягнуць воўка» (змяшчае іншасказальны заклік змагацца супраць гвалту). У вершы «Бура» аўтар у іншасказальнай форме малюе беларускую рэчаіс­насць пасля паўстання Каліноўскага. Верш прасякнуты пафасам усведам­лення неабходнасці перамен.

Вядомае імя дадзенага перыяду літаратуры – Марыя Косіч. Да на­шага часу дайшло толькі некалькі яе перакладаў і адзін арыгінальны твор «На перасяленне» пра развітанне чалавека з роднай зямлёй.

Пад псеўданімам «Адам М-скі» выступала Зоф’я Манькоўская, муж якой быў афіцэрам і ўдзельнічаў у руска-турэцкай вайне. Зоф’я працавала ў шпіталі сястрой міласэрнасці, пісала лірычныя вершы, займалася пера­кладчыцкай дзейнасцю з польскай мовы на беларускую. Вядомы яе твор «Беларуская малітва». Лічаць, што ён быў напісаны ў 1880-я гады. Па фор­ме – гэта верш-просьба, верш-зварот сялян да Бога, яны просяць хлеба, сон­ца, шчасця для сябе і свайго краю. Пісьменніца бралася за пераклад тых твораў, якія былі пра каханне.

Даследчыкі мяркуюць, што ў канцы ХІХ ст. мелі пэўнае пашырэнне на Беларусі рукапісныя паэмы Якава Шэмета-Палачанскага «Барысаў ка­мень», «Вяселле ў Беляка», «Даўгінаўскі пагром», творы гэтыя пакуль не адшуканы.

Альгерд Абуховіч (1840 – 1898 ці 1905) нарадзіўся на Случчыне ў ра­давітай сям’і, падпісваў некаторыя творы псеўданімам «Граф Бандзінэры» (бацька быў з роду Медзічы). Атрымаў адукацыю ў Слуцкай гімназіі, ведаў еўрапейскія мовы. Браў удзел у паўстанні К. Каліноўскага, пасля катаргі вярнуўся на Радзіму і без выкупа большую частку земляў аддаў сялянам. Сямейныя адносіны не склаліся, апошнія гады жыцця правёў у галечы. Пе­ракладаў на беларускую мову творы заходніх аўтараў: Ф. Шылера, І.В. Гё­тэ, В. Гюго, Ф. Петраркі, Дантэ Аліг’еры, Дж.Г. Байрана, А. Міцкевіча, У. Сы­ракомлі, а таксама А. Пушкіна і М. Лермантава. Аднак пераклады не заха­валіся. Вядомы празаічны твор «Мемуары», верш «Дума», чатыры байкі – «Ваўкалак», «Старшына», «Воўк і лісіца», «Суд». У цэнтры дадзеных тво­раў як філасофскія, так і маральныя праблемы.

У цэнтры байкі «Ваўкалак» стаіць праблема свабоды ўвогуле, байка «Старшына» дае алегарычны малюнак парэформеннай рэчаіснасці і з’яў­ляецца памфлетам на рэформу 1861 г. У байцы «Воўк і лісіца» выкарыс­тоўваюцца традыцыйныя для фальклору вобразы недалёкага ваўка і хітрай лісіцы і паказваюцца ўзаемаадносіны паміж імі. Байка «Суд» высмейвае судовыя парадкі і выказвае ілюзіі наконт справядлівасці суда.

Верш «Дума» ўтрымлівае разважанне над лёсам людзей і знакамітых асоб (намёк на постаці Карла ХІІ і Пятра І). Праходзіць думка пра непрад­казальнасць лініі чалавечага лёсу.

А. Абуховіч лічыцца адным з пачынальнікаў мемуарнага жанру ў бе­ларускай літаратуры. Ён вёў дзённік, у якім запісваў найбольш істотнае з уласнага жыцця: «З папераў А. Абуховіча», які атрымаў пазней назву «Ме­муары». У творы аўтар расказвае пра сваё дзяцінства, сваякоў, вераванні беларусаў (абрад Дзяды), уводзіць развагі пра літаратурную творчасць, выступае за ўжыванне дыялектызмаў. Аўтар садзейнічаў развіццю алега­рычнага пачатку беларускай прозы.

На мяжы ХІХ–ХХ стст. пачыналі сваю дзейнасць К. Каганец, Цёт­ка, А. Пшчолка, В. Арлоўскі. Апошні ў пачатку ХХ ст. выдаў беларускія апавяданні. Мяркуюць, што ён паходзіў з нізоў, родам з Віцебшчыны, пісаў рыфмаванай прозай. У цэнтры твораў – парэформенная рэчаіснасць: збядненне сялян, культ золата. Ідэалізаваў мінулае, прыгонніцкі лад, рэзка ставіўся супраць навацый (тэхнікі, чыгункі).

Літаратурную дзейнасць на беларускіх землях Ф. Багушэвіч пачаў з публіцыстычных твораў. З 1885 па 1891 гг. друкаваўся ў польскім часопісе «Край» пад псеўданімамі і крыптаграмамі (А.Д., В.Н. «бэ аш», Дэмас, Гу­шыч). Публікаваўся ў раздзелах, якія расказвалі пра правінцыяльнае жыццё, судовыя справы. У публікацыях звяртаў увагу на крызіс сельскай гаспадар­кі таго часу, на эміграцыю беларускага сялянства, на банкроцтва памешчы­каў, пісаў пра ўзрастанне ролі банкаў і ліхвяроў. Допісы вызначаліся іра­нічным стылем. Пісаў пра навіны культурнага жыцця, неабходнасць раз­віцця беларускай культуры. Публіцыстычныя артыкулы вызначаюцца ўда­лым выкарыстаннем сатырычных фарбаў (можна сказаць, што Ф. Багушэ­віч – паслядоўнік М. Гогаля). Узорам публіцыстыкі з’яўляюцца прадмовы да паэтычных зборнікаў «Дудка беларуская» і «Смык беларускі».

Выйшаў у Кракаве ў 1891 г. лацінкай, але на беларускай мове пад псеўданімам «Мацей Бурачок». Выбар псеўданіма сведчыў пра дэмакра­тычнасць аўтара. Пісьменнік звяртаецца да зямлі-маткі, хоча пагаварыць пра мову, звяртае ўвагу на грамадзянскасць беларускай мовы. Заклікае бе­ларусаў развіваць культуру на беларускай мове. У прадмове да зборніка ідэалізуе беларусаў у агітацыйных мэтах.

Зборнік адкрываўся праграмным вершам «Мая дудка», які і вызначаў запеў, настрой і тэматыку ўсіх твораў. У вершы аўтар расказвае пра пры­значэнне і ролю мастацтва, паказвае неабходнасць сувязі паміж жыццём і паэзіяй, жыццём і літаратурай. Зборнік па сваім складзе і характары апа­вядальны (эпічны). Асноўная ўвага надаецца апісанню здарэнняў, а не ча­лавечых пачуццяў. Удалым кампазіцыйным прыёмам можна назваць тое, што аўтар уводзіць вобраз апавядальніка Мацея Бурачка. Вуснамі селяніна расказвае пра сялянскае жыццё. Часта аўтар называе зборнік дзённікам Мацея Бурачка, таму што амаль у кожным вершы прысутнічае апавядаль­нік Мацей, які расказвае пра нейкія здарэнні са свайго жыцця.

Увогуле зборнік уключае семнаццаць вершаў, адну байку, адну паэ­му, якую часта называюць вершаваным апавяданнем – «Кепска будзе». У тэматычным плане вершы можна падзяліць на некалькі груп:

1) патрыятычныя вершы («Мая хата», «Хрэсьбіны Мацюка»);

2) праўдашукальніцкія вершы («Мая хата», напісаны ў форме пры­чытання);

3) паказ парэформеннай рэчаіснасці («У астрозе», «У судзе», «Быў у чыстцы»);

4) вершы, якія ўслаўляюць чалавека працы («Дурны мужык, як ва­рона»);

5) вершы апавядальніцкага характару пра выпадкі з жыцця («Здарэн­не», «Дзе чорт не можа, там бабу пашле», «Хцівец», «Скарб на святога Яна»);

6) вершы, якія паказваюць процілегласць сіл у грамадстве («Бог не роўна дзеле», байка «Воўк і авечка»).

Верш «З кірмашу» можна аднесці да любоўнай лірыкі, таму ён стаіць асобна ў шэрагу твораў аўтара. Паэма «Кепска будзе» паказвае вобраз га­лоўнага героя Аліндаркі, які цэніць свабоду. Аўтар даводзіць думку пра тое, што кепска будзе чалавеку да той пары, пакуль ён церпіць здзекі з сябе. Паэму называюць яшчэ вершаванай аповесцю.

У зборніку Ф.К. Багушэвіч размясціў вершы не па тэмах дзеля цэн­зуры: смешнае мяжуецца з сур’ёзным.

Зборнік выдадзены ў Познані ў 1894 г. на беларускай мове лацінкай пад псеўданімам «Сымон Рэўка з-пад Барысава» (пачаткова «Шымон Рэўка з-пад Барысава»). Зборнік меў прадмову, у якой Ф. Багушэвіч працягвае раз­мову пра перспектыву развіцця «мужыцкай» мовы, адносіны да фальклору. Імкнецца разважаць з чытачом, як пісаць: арыентавацца на народную пес­ню ці адкідаць яе. Зборнік адкрываецца праграмным вершам «Смык». У вер­шы паэт услаўляе мастацтва і заяўляе, што мастацтву і музыцы падуладна ўсё. Зборнік уключае паэтычны цыкл «Песні», у які ўвайшло дзесяць пе­сень, розных паводле тэматыкі, якія стылізаваны пад фальклор.

Першая песня «Удава» – у форме плачу, у ёй выказваецца спачуван­не гаротнаму лёсу жанчыны. Другая песня – «Гора» выкарыстоўвае сюжэт народнай казкі. Трэцяя песня – пра гора – не мае назвы, пабудавана на але­гарычнай сітуацыі. Чацвёртая і пятая песні – «Сватаны» (жаніх) і «Свата­ная» (нявеста) выкарыстоўваюць прыём іроніі. Шостая песня паказана ў форме дыялогу. Сёмая – зварот да пана ў форме іроніі. Восьмая песня зроб­лена ў жанры калыханкі. Дзевятая песня па форме блізкая да народных прыпевак і па змесце нагадвае гімн гультая. Адрозніваецца песня «Хмар­кі», у якой маецца разважанне пра месца чалавека на зямлі (верш элегічна­га характару, роздум пра лёс інтэлігенцыі).

У зборнік увайшлі і песні, у якіх апісваецца паразітызм паноў і ня­годы сялянскага жыцця. Іранічна гучаў верш «Скацінная апека», які асу­джае ілжывасць і крывадушнасць сучаснай аўтару маралі.

Сацыяльнае гучанне мела байка «Свіння і жалуды» (філасофскі пад­тэкст у тым, што панства адбірае ў сялянства карані і не дае магчымасці іс­наваць). Філасофскае гучанне мае і верш «Ахвяра»; у вершы «Не цурайся» праводзіцца ідэя асветніцтва, характэрная для ХVІІІ–ХІХ стст. Патрыятыз­мам прасякнуты верш «Свая зямля». Багушэвіч набліжае паэзію да лірыч­най плыні (верш «Балада»).

Проза Ф. Багушэвіча

Аўтар з’яўляецца адным з пачынальнікаў беларускай прозы. Яго про­за не цалкам захавалася. Калі пачаў пісаць прозай – невядома. Быў намер выдаць зборнік «Беларускія расказы», але ён не ажыццявіўся. Да нас дай­шлі асобныя апавяданні. У 1892 г. у Кракаве выйшла апавяданне «Тралялё­начка», надрукаванае на беларускай мове лацінкай. Апавяданне ўздымала праблему капіталізацыі вёскі, такім чынам, у ХІХ ст. ужо набывае моц лі­таратура пра паказ жыцця народа.

«Сведка» – пра мужыка, якога запрасілі сведкам на суд; «Палясоў­шчык» (падзагаловак «Апавяданне старога лесніка») выкарыстоўвае сітуа­цыю народнага анекдота; «Дзядзіна» – народнае апавяданне, у аснове ля­жыць прыём прамой іроніі і горкага гумару.

Ф. Багушэвіч – першы беларускі нацыянальны паэт, пра што ён сам заявіў свядома назвамі твораў. Ён адзін з пачынальнікаў беларус­кай прозы, аўтар вострасацыяльных вершаў, садзейнічаў развіццю лі­рычнага пачатку беларускай паэзіі.

Пісаў на трох мовах: рускай, польскай і беларускай. Пры жыцці не выдаў ні аднаго зборніка вершаў. Пасля смерці ў 1898 г. выйшаў зборнік вершаў на польскай мове. У 1903 г. выйшаў зборнік беларускіх вершаў «Вязынка» (для цэнзуры выдаваўся як зборнік балгарскіх вершаў). Янку Лучыну былі блізкія тыя аўтары, якія звярталі ўвагу на абставіны жыцця селяніна. Перакладаў творы М. Някрасава і У. Сыракомлі. Пачаў пісаць вершы з дзесяці гадоў.

Першы друкаваны твор з’явіўся ў 1886 г. у першым нумары газеты «Мінскі лісток» на рускай мове – «Не ради славы или расчёта», у ім тлума­чылася прызначэнне газеты, яе асветніцкая накіраванасць. У тым жа годзе з’явіўся верш грамадзянскага гучання на беларускай мове ў той жа газеце (пра неабходнасць развіваць народнае мастацтва і літаратуру на беларус­кай мове). Вершы «Пра што думае Янка, везучы дровы…», «Вясна», «Вяс­новай парой» расказваюць пра жыццё селяніна. Ёсць вершы патрыятычна­га зместу, у якіх выкарыстоўваецца прыём кантрасту («У роднай старон­цы»). Верш «Сівер» мае алегарычны характар (паказ жыцця грамадства кан­ца ХІХ ст.).

Янка Лучына напісаў твор «Паляўнічыя абразкі з Палесся», дзе выс­тупіў знаўцам беларускай прыроды. Праз некаторы час аўтар зрабіў яго пераклад з польскай мовы на беларускую і назваў «Стары ляснік». Аўтар пісаў вершы маральна-этычнай праблематыкі: «Пятрусь», «Віялета», «Ан­дрэй», «Гануся», якія да нас не дайшлі. Найбольш вядомыя яго творы-пе­раклады У. Сыракомлі: «Горсць пшаніцы», «Ямшчык», «Надта салодкія думкі» (у іх пераважаюць маральна-этычныя і патрыятычныя тэмы).

Янка Лучына быў публіцыстам, драматургам, празаікам. Яму нале­жыць невялікая аповесць на рускай мове «Верачка» пра дзяўчынку, што страціла маці, але засталася добрай; драматычны невялікі твор «Старасць – не радасць» (пра светаадчуванне старых, нікому не патрэбных людзей).

Заслуга Янкі Лучыны – у лірызацыі беларускай паэзіі, паглыбленні яе псіхалагізму, перадачы ўнутранага свету ў вершах. Нездарма псеўданім мае два значэнні: 1) Янка – распаўсюджанае імя, Лучына – продкі мелі проз­вішча Лучыўка; 2) рэч, што асвятляе памяшканне (так і яго творчасць будзе садзейнічаць пашырэнню асветы ў родным краі).

Творы пры жыцці не друкаваліся, асобнага зборніка не выдаў. Літа­ратурная спадчына дайшла да нас у няпоўным аб’ёме, большая частка яе страчана. Пры арышце паліцыя канфіскавала восем сшыткаў аўтара. Дзя­куючы Браніславу Тарашкевічу ўпершыню ў 1921 г. былі апублікаваны яго творы. У 1956 г. была другая публікацыя твораў Гурыновіча (некалькі пе­ракладаў на беларускую мову з польскай і рускай моў і беларускія вершы).

Адам Гурыновіч – пераважна паэт-лірык, яго вершы – розныя па ідэй­на-тэматычных і стылёвых асаблівасцях. Вядомы сваімі публіцыстычнымі вершамі, сябе свядома паказвае як прадаўжальніка традыцый Мацея Бу­рачка («Дзякуй табе, браце Бурачок Мацею»). У некаторых вершах паказ­вае асэнсаванне парэформеннага жыцця і беларускай гісторыі: «Што ты спіш, мужычок», «Перш душылі паны». У гэтых вершах вар’іруецца матыў параўнання дарэформеннага і парэформеннага становішча селяніна.

Гурыновіч найперш быў паэтам-публіцыстам, але ён звяртаўся і да апісання прыроды, да філасофскай лірыкі (у вершы «Што за гук» выкарыс­таны прыём паралелізму, верш «Вясна» алегарычны, верш «Бор» мае параў­нанне ў сваёй аснове).

Аддаваў даніну і сюжэтным вершам: «Звярынец», «Месца нячыстае» (у апошнім выкарыстаны прыём кальцавой кампазіцыі). Аўтар імкнуўся і да выкарыстання народных казак і песень у сваіх творах: у вершы «Да жні­ва» назіраецца адухаўленне прыроды.

У творчасці аўтара сустракаюцца і дыдактычныя вершы: «Раз у Золь­ках», «Рыбак», «Каток» – вершы сюжэтнага плану, напісаны ў форме байкі.

Адам Гурыновіч першым у беларускай літаратуры звярнуўся да тэмы адлюстравання жыцця рабочага люду. Займаўся перакладамі твораў А. Тал­стога, А. Пушкіна. Як перакладчык не імкнуўся перадаваць тэкст арыгі­налу даслоўна, каб чытачы ўспрынялі твор як помнік сваёй літаратуры.

3. Слоўнік паняццяў

Лірызм	1) індывідуальныя асаблівасці лірыкі канкрэтнага паэта; 2) наяўнасць элементаў эмацыянальнасці, усхваляванасці і г.д. у творчасці празаіка ці драматурга; 3) наогул адценне мяккасці, задушэўнасці, інтымнасці ў мове.
Лірыка	ад гр. lyrikos – той, што спявае пад гукі ліры, пачуццёвы; 1) адзін з трох літаратурных родаў (побач з эпасам і драмай), які адлюстроўвае жыццё шляхам перажыванняў, т.ч. думак і пачуццяў чалавека; 2) сукупнасць твораў гэтага рода паэзіі.

4. Матэрыялы, выкарыстаныя ў працэсе навучання і кантролю
4.1 Матэрыялы да лекцыі

План лекцыі:

1. Асноўныя тэндэнцыі развіцця новай беларускай літаратуры ў 1890-я гады ХІХ ст.

2. Аўтары-перакладчыкі на беларускую мову і асаблівасці іх літара­турнай дзейнасці.

3. Жыццёвы і творчы шлях А. Абуховіча.

4. А. Гельскі: адметнасці грамадска-літаратурнай дзейнасці.

5. Ф.К. Багушэвіч і літаратурна-грамадскія вартасці яго зборнікаў «Дуд­ка беларуская» і «Смык беларускі».

6. Ідэйна-мастацкая накіраванасць прозы Ф. Багушэвіча.

7. Месца і значэнне творчасці Я. Лучыны ў беларускім літаратурным працэсе.

8. Творчасць А. Гурыновіча ў кантэксце развіцця новай беларускай літаратуры.

1. Які друкаваны літаратурны орган адыграў вядучую ролю ў грамад­скім і культурным жыцці беларусі ў 1890-я гады ХІХ ст.?

2. Назваць асноўныя асаблівасці перакладных твораў адзначанага пе­рыяду.

3. Адзначыць асноўныя напрамкі літаратурнай дзейнасці А. Абуховіча.

4. Вызначыць асаблівасці творчай спадчыны А. Гельскага.

5. Зрабіць літаратурна-мастацкую характарыстыку зборнікаў Ф. Ба­гушэвіча «Дудка беларуская» і «Смык беларускі».

6. Ахарактарызаваць адметнасці арыгінальнай і перакладной творчас­ці Я. Лучыны.

7. Акрэсліць ідэйна-тэматычныя і стылёвыя асаблівасці твораў А. Гу­рыновіча.

а) 1869–1894;

б) 1851–1897;

в) 1840–1900.

а) Канстанцін Міцкевіч;

б) Восіп Кавалеўскі;

в) Іван Неслухоўскі.

а) зборнік паэзіі;

б) аповесць;

в) зборнік успамінаў.

Вобразы мужыка, каханай, роднай старонкі, маці, роднага горада, аптымістычны вобраз светлай будучыні.

З нямецкай, польскай, ангельскай, украінскай, французскай, рускай.

а) Янку Лучыну;

б) В.І. Дуніна-Марцінкевіча;

в) Ф.К. Багушэвіча.

Вобразы дудкі, жалейкі, мужыка, айчыма, смыка, аканома.

Ані той, ані сёй