Глоссарий (негізгі терминдер, анықтамалар). Бұл оқу-әдістемелік құжаттар жиынтығында мына негізгі терминдер мен анықтамалар пайдаланылған. Оларды студент оқу семестрі бойы зерделеп, білуі қажет. Адсорбция
Әдебиеттер 1.Бет. 99-181. 2. Бет. 77-128. 3. Бет. 40-106. 5. Бет. 128-200. 6. Бет. 97-141. № 13 дәріс тақырыбы
жүктеу/скачать 0.64 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәрістің қысқаша жазбасы. Дәнекер
- Қан плазмасы
- Плазмоциттер
- Әдебиеттер
- Дәрістің қысқаша жазбасы.
- Дәрістің қысқаша жазбасы. Жүйке ұлпасы
Әдебиеттер 1.Бет. 99-181. 2. Бет. 77-128. 3. Бет. 40-106. 5. Бет. 128-200. 6. Бет. 97-141. № 13 дәріс тақырыбы – Ішкі орта ұлпалары Жалпы сұрақтары: Дәнекерлiк ұлпаның шығу тегi, орналасу орны, құрылысы, қызметi және жiктелуi. Дәрістің қысқаша жазбасы. Дәнекер (iшкi орта, тiректi-қоректiк) ұлпалар сыртқы орта, дене қуысымен шектеспейдi, организмнiң тұрақтылығын (гомеостаз) қамтамасыз етiп, қоректiк, тыныс алу, реттеушi, қорғаныш, тасымалдау, тiректiк, организмнің қуат қоры қызметтерiн атқарады, басқа ұлпалар мен ағзалар құрылымын (негiзiн,стромасын құрады), пiшiнiн сақтайды.. Академик А.А. Заварзин оларды iшкi орта ұлпалары деп атады. Бұның құрамына мезенхимадан дамитын үлкен ұлпалар тобы–қан, дәнекер , қаңқалық ұлпалар кiредi. Оның жалпы белгiлерi: барлығы ұрықтық кезеңде тек көп қабілеттi (полипотенттi), гетерогендi бастама-мезенхимадан дамиды. Бiрақ, құрамындағы ұлпа жасушаларының құрылысы, қызметi әр түрлi болады; қан тамырларымен жақсы жабдықталған жасушааралық затының мөлшерi мол, құрамы, биологиялық, физикалық, химиялық қасиеттерi әр түрлi - қан мен сөлде ол сұйық, шырышты ұлпаларда дiрiлдек тәрiздi, сүйекте қатты болады; аса әртүрлi ұлпа, оған жоғарыда аталған ұлпалардан басқа, қан өндiру, арнайы қасиеттi ретикулярлы, бояутек, май ұлпалары жатады; құрамындағы жасушалар осы ұлпаға тән жасушааралық зат өндiредi; жасушалары еркiн орналасады, қарқынды ауысып отыру қабілетiне ие, полюстенбейдi; дәнекер ұлпа жасушалары (құрамындағы ұлпалар) жылдам қалпына келiп, организмнiң қалпына келу процесiне қатысады. Мезенхима - дәнекер ұлпалардың даму көзi. Дәнекер ұлпалар бес шағын топқа: қан, сөл, қан өндiру (лимфоидты, миелоидты) ұлпалары, талшықты, тығыз, арнайы қасиеттi, қаңқалық деп жiктеледi. Қан қызметтерi: тасымалдау; қоректiк; сыртқа шығару; реттеу; тұрақтылықты сақтау; қорғаныш. Қанның құрамбөлiктерiне-қызыл қан түйiршiктерi (эритроциттер), лейкоциттер, қан тақташалары (құстарда, төменгi сатыдағы омыртқалыларда тромбоциттер), қан плазмасы жатады. Мұндағы лейкоциттер ғана нағыз жасушалар, эритроциттер, қан тақташалары-жасушадан кейiнгi құрылымдар. Қан құрамбөлiктерi белгiлi сандық ара қатынаста болатындықтан (шыны түтiкте тұндырып, бiртектi емес заттарды ажырату әдiсiмен анықтайды)-қан формуласы, гемограмма, лейкоциттердiң процентпен көрсетiлген ара қатысын - лейкоциттiк формула деп атайды. Қан құрамбөлiктерi қоюлығын санау микроскопта арнайы есеп камерасы (Горяев) көмегiмен жүргiзiледi. Қазiргi кезде цитометр, автоматты талдағыш бейнелеудi пайдаланып, өте кең таралып келе жатқан автоматтық есеп әдiсiмен алады. Қанда эритроциттер көлемi, формасы өзгерсе, оның бұзыла бастағаны - анизоцитоз. Лейкоциттер - әртүрлi түссiз ядролы жасушалар тобы. Лейкоциттер санының көбеюi - лейкоцитоз, азаюы-лейкопения. Цитоплазмасында арнайы (екiншi), азурофильдi түйiршiктер болса-түйiршiктi (базо-, эозино-, нейтрофильдер), тек азурофильдi түйiршiктер-түйiршiксiз (моно-, лимфоциттер) лейкоциттер деп атайды. Түйiршiктерде қан ұйылуына қарсы зат - гепарин, көмектесетiн зат - гистамин сақталады. Қанда жас нейтрофильдер түрiнiң молаюын «солға жылжу» дейді, себебi лейкограммада жетiлмеген жасушаларды сол жаққа, жетiлгендерiн оң жаққа жазу қабылданған. Күрт солға жылжу аса ауыр жұқпалы өлiтiюде байқалады. Иректелген нейтрофильдер жарақаттанған жерге жетiп, жылдам ұлғаяды - полибластар. Нейтрофильдер жыныстық хроматин сақтайтындықтан қан арқылы жануарлар, адам жынысын анықтайды. Түйiршiксiз лейкоциттер - лимфоциттердiң өзi, мөлшерi қан айналымында әртүрлi болатындықтан-үлкен (10–18 мкм), орташа (7–10 мкм), кiшi (4–7 мкм) деп бөлiнедi. Құрылымына қарап Т-, В–лимфоциттердi кiшi лимфоцит түрiне жатқызады, олар бiр-бiрiнен атқаратын қызметтерiмен ерекшеленедi. В–жасушалар қызыл кемiк майда, құстардың фабрициус қапшығында пайда болады. Т–жасушалар айырша безде, сөл түйiндерiнде, көк бауырда пiсiп жетiледi. Олардың өмiр тiршiлiгi бiрнеше айдан бiрнеше жылдарға созылады. Қан айналымындағы Т-, В-лимфоциттер жылжымалы популяцияға жатады. Олар тамырлардан тыс кезiнде шеттегi лимфоидты ағзалардың белгiлi учаскелерiне жиналып, лайықты тегiжаттар әсерiнен күшейiп, түзiлiм түрiне айналады, көбейедi, жасушалық, гуморальдiк иммунитеттiң атқарушы жасушаларына жетiледi, онымен қатар ес жасушалар қорын құрады. В–лимфоциттер нақтылы тегiжатқа қарсы лайықты антиденелер өндiруге қабылеттi, одан шығатын өскiн (клон) тек бiр тегiжатқа антиденелер түзiп, бөледi. Олардың атқарушы жасушаларына иммунды глобулиндердi жоғары деңгейде өндiруге қабылеттi-плазмобластар (плазмотүзiлiмдер), жетiлген плазмоциттер жатады. Т–де, В–лимфоциттердей нақтылы тегiжатқа сезiнедi, ерекшелiгi сол, иммунды реакцияға қатысуы басқа жасушалардың жарғағындағы гистологиялық сәйкестiк белоктарын тану қажеттiлiгiмен үйлесуде жүредi. Т–лимфоциттердiң әр өскiнi тек бiр телiмдiлiк, тек бiр тегiжатпен ғана өзара iс-қимыл жасайтын қабылдағышты өндiрiп, сақтайды. Т-лимфоциттердiң атқарушы жасушаларын, үш субпопуляция: Т-киллер (жасушаны бүлдiретiн уытты-цитотоксиндi), Т–жәрдемшi (хелпер), Т–тежегiш (супрессор) құрады. Т–лимфоциттердiң басты қызметi жасушалық иммунитетке қатысу. Өз жасушаларын өлтiредi, жай жүретiн артық сезiмталдық реакциясына қатысады, бөгде қондырымды қабылдамайды. Моноциттер лейкоциттердiң 2-8% құрайды. Қанның ең iрi жасушасы. Қызыл жiлiк майы моноцито бластарынан түзiлiп, қан ағынына түседi. Ұлпаға түскеннен кейiн ғана толық жетiлiп, жылжымалы жемiр жасушаларға (макрофаг) айналады. Жемiрлер жиынтығы бiрядролы обырлар (фагоциттер) жүйесiн құрады. Фагоцит қызметi - әртүрлi заттарды жұтып қою, қарбу. Қан тақташалары сүтқоректiлерде ядросыз, қалыпты түрсiз, мөлшерi 2-4 мкм, жiлiк майындағы алып жасушалар - мегакариоциттердiң «жарқыншағы». Құстар қанында ядросы болатындықтан тромбоциттер деп аталады. Қан тақташаларының үштен бiрi қан айналымында, қалғандары қан қоймасы-көк бауырда орналасады. Тамырдың бүлiнген жерiнде олардың жабысуы (адгезия), желiмденуi (агрегация) жүредi. Қан тақташа ларының орташа өмiр ұзақтығы 5-8 сөтке. Қан плазмасы-сұйық жасушааралық зат, ақшыл сарғыш түстi, құрамында 90-93% су болады. 7-10% құрғақ затының 6-8% белок, 0,9% тұз, 1% жуығын глюкоза құрады. Сөл, қан сияқты, сұйық ұлпа. Ол сөл плазмасынан, лимфоциттерден тұрады. Сөл плазмасын ұлпа сұйықтығы, қылтамырлардың сулануынан пайда болатын қан плазмасы түзедi. Оның химиялық құрамы қан плазмасына жақын, бiрақ онда белоктар аз болады. Сөлдiң негiзгi жасушалары - лимфоциттер, олардың молаюы сөл түйiндерiнен өткенде жүредi. Плазмоциттер - қозғалмайтын, өте аз жылжымалы, қысқа өмiр сүретiн жасуша, дамудың соңғы кезеңiндегi В-лимфоциттер. Қан түзiлуiн - гемопоэз деп атайды. Ол жетiлген организмде, ұрықтық кезең соңында жүредi. Бағаналық жасуша қан жасушаларының негiзiн салушы болғандықтан, осыдан 80 ж. А.А. Максимов қан түзiлуiнiң бiрлiк (унитарлық) iлiмiн тұжырымдады. Бұл iлiмге қарсы қойылған дуалистiк, триалистiк, полифилеистiк iлiмдер болды, олар қан жасушалары екi, үш, көп бағаналық жасушалардан дамуын ұйғарды. Бағаналық қан түзетiн жасуша баяу көбейедi, бiрнеше әртүрлi жасушалар тармағында жетiледi. Қазiр 1981 ж. И.Л. Чертков пен А.И. Воробьев ұсынған қан түзiлу сызбасы кең қолданылуда. Оған сай гемопоэз алты кезеңге бөлiнедi, онда қан түзетiн жасушалардың алты сатысын (класс) ажыратады. Жетiлген организмде ең көп бағаналық қан түзетiн жасуша қызыл кемiк майда (әр 100000 жiлiк майы жасушаларына 50 жуық бағаналық қан түзетiн жасуша келедi), одан айырша без, көк бауырға, құстарда фабрициус қалтасына ауады. Жасушаның алғашқы саласы I класс - көп қабылеттi (плюрипотенттi) бағаналық жасуша болып саналып, барлық қан жасушаларын түзедi, өте сирек бөлiнедi, өзiн-өзi жаңарта алады, оның бiр өскiнi (клоны) жүйелi екiншi өскiнiне ауысып отырады. Бұл құбылыс өскiндi жүйелi iлiм, немесе сарқылмас iлiм деп аталады. II класс – жартылай бағаналық жасушалар. Олар бiрнеше қан жасушаларын бередi. II-III класстың негiзiн салушы жасушаларды шоғыр құратын бiрлiк деп атайды. III класс - қан жасушаларының тек бiр ғана түрiн дамытатын жасушалар. IV класс - негiз салушы құрылымынан айқындауға болатын - түзiлiм (бласт) формалы жасушалар. V класс - бөлiнбейтiн жетiлудегi жасушалар. VI класс - жетiлген, қан ағымындағы жасушалар. Лимфоциттер мен моноциттерден басқалары бөлiне алмайды. Бағаналық қан түзетiн жасуша мезенхимадан дамиды, қайта бөлiнуге қабілеттi, шоғыр құратын көк бауыр бiрлiгi деп аталады. Ол қан айналымында кiшi лимфоциттерге ұқсас болады. Олар сирек, баяу көбейедi, бiраз әртүрлi даму қабілетi шектелген (коммитирование) жасушаларға жiктеледi. Онда қарқынды бөлiнiп, жетiлген қан жасушалары негiзiн салушыларды құрып, жеке эритроциттер, түйiршiктiлер, лимфоциттер, моноциттер, қан табақшалары (тромбоциттер) тармақтарына жiктеледi. Дәнекер ұлпалардың әдеттегi түрiне талшықты дәнекер ұлпалар - меншiктi дәнекер ұлпа жатады. Ол құрамында өте жоғары деңгейде болатын жасушааралық затымен сипатталады. Бұл заттардың iшiнде айтарлықтай орынды маңызды рөл атқаратын талшықтар алады. Талшықтар арасындағы кеңiстiктi негiзгi түрсiз (аморфты) заттар толтырып жатады. Жалпы дәнекер ұлпаларға тән, ең маңызды - қоректiк, реттеушi, қорғаныш, тiректiк (механикалық) қызметтер атқарылады. Олар жасушалар, жасушааралық заттар ара қатысы негiзiне, жасушааралық заттар қасиетiне, құрылым ерекшелiктерiне орай, борпылдақ және тығыз талшықты дәнекер ұлпа болып жiктеледi. Арнайы қасиеттi дәнекер ұлпаларға май, ретикулин, кiлегейлi, бояутек ұлпалары жатады. Қаңқалық дәнекер ұлпа құрамына тiректiк қызмет атқаратын, ұрықтық дамуда даму көзi (мезенхима) бiр, құрылымы ұқсас шемiршек, сүйек ұлпалары кiредi. Олар ұқсас үш түрлi жасушалардан тұрады: жасушааралық зат құрып, қаңқалық ұлпалар дамуын қамтамасыз ететiн, құрау белсендiлiгi жоғары жасушалар, шемiршек ұлпасындағы - хондробластар, сүйек ұлпасындағы - остеобластар. Хондро-, остеобластар ұрықтық дамуда шемiршек, сүйек ұлпалары дамуын қамтамасыз етiп, жетiлген организм ұлпаларында сақталып, түзушi элементтер болып саналады; жетiлген қаңқалық ұлпалар құрылысын, құрамын сақтайтын, құрау белсендiлiгi төмен жасушалар, шемiршек ұлпасындағы - хондроциттер, сүйек ұлпасындағы - остеоциттер. Хондро-, остеоциттер жетiлген ұлпалардағы жасушалардың көбiн құрады; қаңқалық ұлпаларды белсендi бұзатын жасушалар, шемiршек ұлпасындағы - хондрокластар, сүйек ұлпаларындағы - остеокластар. Остеокластар сүйек ұлпаларындағы қалыпты жасушалар болса, хондрокластар қалыпты шемiршек ұлпаларында болмай, тек олардың ыдырау кезiнде (әсiресе, тас байлануында), кейiн бұзылғанда ғана пайда болады. Әдебиеттер 1.Бет. 99-181. 2. Бет. 77-128. 3. Бет. 40-106. 5. Бет. 128-200. 6. Бет. 97-141. № 14 дәріс тақырыбы – Бұлшық ет ұлпалары Жалпы сұрақтары: Ет ұлпаларының жалпы сипаттамасы, шығу тегi, орналасу орны, қызметi, жiктелуi, жиырылу сипаты. Дәрістің қысқаша жазбасы. Бұлшық ет ұлпалары (БЕҰ) жиырылғыштық қасиетiне байланысты организмнiң қозғалуын, тiршiлiкке қолайлы орта iздеуiн, ағзалар қимылдауын, кеңiстiкте дененi белгiлi бiр қалыпта ұстауын қамтамасыз етедi. Жиырылғыш аппараты өте күштi дамыған, құрамында өзiне тән ерекше бұлшық ет актины болады, өзара iс-қимыл жасауға қолайлы жағдай туғызатын актин, миозин филаменттерi жоғарғы тәртiппен, тығыз орналасады. Онда филаменттерден ерекше тұрақты қосындылар-миофибриллдер қалыптасады. БЕҰ жасушадан, талшықтардан тұрады, түрi ұзынша келедi. Жиырылғыштық құрылымдар беұ-ының ұзына бойында орналасып, көлденең жолақты бередi. Олар тiректiк қызмет атқаратын цитоқаңқа, плазмолеммамен байланыста болады. Бұлшық ет жиырылуы үшiн, айтарлықтай қуат қажет болатындықтан, өте көп митохондрийлер, қоректiк тұрақсыз қосындылар (липид тамшылары, гликоген түйiршiктерi), миоглобин, кальций жиналып, бөлудi iске асыратын жақсы дамыған құрылымдар болады. БЕҰ бiрмезгiлде қимылдауын қамтамасыз ету үшiн, әдетте оның көршi элементтерi бiр көзден (аксон соңғы тармақтарынан) жүйкеленедi, көптеген саңылау қосылыстарымен (иондар тасымалдауын қамтамасыз ететiн) байланысады. БЕҰ түсетiн күш ұлғайса, құрылым бiрлiгi көлемi ұлғаюы (гипертрофия) жолымен, олардың жасушалар саны көбеюiнен (гиперплазия), салмағы өседi. Егерде оған түсетiн күш азайса, құрылым бiрлiгiнiң көлемi азайып, жасушалар саны төменденуiнен беұ семуi (атрофия) жүредi. 1987 ж. соңғы бекiтiлген гистологиялық атаулар жиынтығынан кейбiр атаулар алынып тасталғанымен, ғылыми, оқулық әдебиеттерде қолданылып жүрген бұл ұлпа атаулары ерекшелiктерiне, бұлшық ет жасуша, талшықтар цитоплазмасын - саркоплазма (грек. sаrkоs-ет), қабығын-сарколемма, эндоплазмалық торын-саркоплазмалық тор, митохондрийiн-саркосома деп, атауын жатқызуға болады. Бұлшық ет жасушаларына, олардың құрылым құрамбөлiктерiне түбiр сөз: мио- (грек. бұлшық ет) қосылады (миоцит, миофиламент, миофибрилла, тағы басқалар). Ұлпа құрылысы, қызметi, шығу тегiне орай жiктеледi. Құрылысы мен қызметi жiктеуi бұлшық ет ұлпаларын көлденең жолақты, бiрыңғай салалы (тегiс) деп бөледi. Көлденең жолақты бұлшық ет ұлпа жасуша, талшықтардан тұрады. Актин, миозин миофиламенттерi өзара ерекше тәртiппен орналасып, көлденең жолақтық бередi. Бұған қаңқа, жүректiк көлденең жолақты бұлшық ет ұлпалары жатады. Бiрыңғай салалы (тегiс) бұлшық ет ұлпасы жасушалардан тұрады, көлденең жолақтығы болмайды. Шығу тегi жiктеуi бұлшық ет ұлпасын үш түрге - денелiк, ұрықтың дене қуысы, мезенхималық деп бөледi. Арнайы жиырылғыштық қасиетi бар ұлпаларға: сүт, тер, сiлекей бездерi миоэпителиальдi жасушалары-миоэпителиоциттер, терi эктодермасынан дамиды; жүйке нышанынан дамитын көздiң қарашығын тарылтатын бұлшық еттер, көздiң сыртқы мөлдiр қабығындағы миопигментоциттер жатады. Саркоплазманың басым көпшiлiгiн миофибриллдер (грек. бұлшықет, лат. талшық, жiпше) алады. Олар жiп тәрiздi құрылым, диаметрi 0,5-2 мкм, ұзындығы талшық ұзындығындай, ретке келтiрiлген актин, миозин белоктарынан тұрады. Симпласты полюстенген жарықта қарағанда миозин, қос сәуленi сындыратындықтан, күңгiрт, қараңғы, актин ондай қасиетi жоқтықтан, ақшыл, немесе ашық болып көрiнедi. Микроскопта миофибриллдер құрылысы бiрдей, миозин, актин бiр деңгейде орналасатындықтан, ашық, күңгiрт түстi алқаптар байқалады. Ашық алқап - изотропты, I-диск, күңгiрт алқап - анизотропты, А-диск деп аталады. Әр I-диск аралығынан қоңыр аймақ - Z сызығы (телофрагма), А-дискi ортасынан ашық аймақ - Н сызығы өтедi. Н сызығы дәл ортасында қоңыр М сызығы (мезофрагма) болады. Миофибриллдер құрылыс, қызмет бiрлiгi - саркомер. Саркомер екi Z сызық аралығында орналасады, екi жарты I-дискi, Н сызықты А-дискiден тұрады. Электронды микроскоп, гистохимия, биохимия зерттеулерi А-диск қалың (диаметрi 10нм, ұзындығы 1,5мкм), I-диск жұқа (диаметрi 5нм, ұзындығы 1мкм) миофиламенттерден тұратынын дәлелдедi. Қалың миофиламенттердi миозин белогi, жұқаны - актин, тропомиозин, тропин белоктары құрады. Мезофрагмадан телофрагмаға миозин жiпшелерi тартылған, телофрагмадан оған қарсы актин жiпшелерi орналасқан. Актин жiпшелерi өте жiңiшке, алтауы бiр миозиндi қоршап жатады. Актин және миозин жiпшелерiнiң қарама-қарсы қозғалуына байланысты ғылымда Р. Дэвистiң жиырылу iлiмi пайда болды. Ол бұлшық ет жиырылғанда актин жiпшелерi мезофрагмаға, миозин жiпшелерi телофрагмаға жететiнiн, нәтижесiнде саркомер, оның тобы қысқарап, бұлшық ет жиырылуы негiзiн көрсетедi. Гистохимиялық зерттеу бұлшық ет талшықтарын миозин АТФазасы белсендiлiгi жоғары болса-жылдам, белсендiлiгi нашар болса - баяу жиырылатын деп бөлдi. Сукцинатдегидрогеназаны осы тәсiлде пайдаланып бұлшық ет талшықтарын: ақ (фермент белсендiлiгi төмен, талшығы қалың, миоглобин, митохондрийi аз), қызыл (белсендiлiгi жоғары, талшығы жұқа, миоглобинi, дем алу ферментi, митохондрийлерi көп), аралық (белсендiлiгi орташа) түрлерге ажыратады. Қаңқалық бұлшық ет ұлпасы жылдам, қуатты жиырылады, бiрақ тез шаршайды. Жүректiк бұлшық ет ұлпа iшкерi мезодермадағы спланхнотоманың iшкi жапырақшасынан дамып, жүрек бұлшық ет қабығында (миокардта), қолқаның, үстiңгi қуысты көктамырдың жоғары бөлiгiнде кездеседi. Бұл ұлпа бiр-бiрiмен бөлу дискi аймағында байланысып, тармақталып, ұштасқан талшықтар құратын жүрек миоцитi-кардиомиоциттен тұрады. Оның бiр, екi ядросы, саркоплазмасы, сырты негiзгi жарғақпен қоршалған сарколеммасы болады. Ядросы ақшыл, жасуша ортасында жатады. Саркоплазмасында тұрақты, тұрақсыз қосындылар, миоглобин көп болады. Кардиомиоциттер қуатты фосфорлау тотығуынан, ферменттер ыдырауынан алып, қысқаратын, қозуды өткiзетiн (сарколеммадан қысқаратын аппаратқа), тiрек, қуат, секрет түзетiн, лизосомалық (жасуша iшiндегi қорытылу) аппараттар құрады. Жүректiк бұлшық ет ұлпасында кардиомиоциттiң – қысқаратын (жұмыс атқаратын), өткiзгiш, секрет бөлетiн (эндокриндi) түрлерi болады. Қысқаратын кардиомиоциттер миокардтың негiзгi бөлiгiн құрып, дамыған қысқаратын аппаратымен сипатталып, саркоплазманың үлкен бөлiгiн алады. Ондағы Т-түтiкше қаңқалықтағыдай емес, Z сызығы деңгейiнде өтедi. Сондықтан ол тек бiр соңғы саркоплазмалық тор цистернасымен байланыста болады. Екi кардиомиоциттер ұштары қосылып, бөлу дискiн құрады. Ол жарық микроскопта көлденең тiк, немесе ирек алқап тәрiздi, электронды микроскоп күрделi құрылымын айқындап, әртүрлi жасушааралық байланыс (десмосома, аралық, саңылау байланысы) кешенiнен түзiлгенiн көрсеттi. Десмосома кардиомиоциттер ажырамау үшiн механикалық жалғасуды қамтамасыз етедi. Аралық байланыс кардиомиоцит сарколеммасына жақын саркомер жұқа актин жiбiн бекiту үшiн қажет. Саңылау байланысы жасушааралық ион өзекшесi болып келiп, кардиомиоциттiң екiншiсiне қозудың ырғып кетуiне мүмкiндiк бередi. Бұл жүректiң өткiзгiш жүйесiмен бiрге көптеген кардиомиоциттердiң бiрмезгiлде қимылдауына жеткiзедi. Бөлу дискi қабығы ұзына бойы бөлiмiнде кардиомиоциттердiң иондық байланысын, жиырылу серпiнiн өткiзетiн көптеген саңылау жалғасулары байқалады. Кәрi iрi қара мал, жылқыларда бөлу дисклерi қалың болады. Өткiзгiш кардиомиоциттер жүректiң өткiзгiш жүйесiн құрады. Онда реттелмеген аз миофибриллдер, көптеген гликоген, ұсақ митохондрийлер, iрi, Т-түтiкшесi, бөлу дискiсi жоқ жасушалар (Пуркинье) сақталады. Пуркинье жасушалары жүрекше мен қарыншаның келiсiп соғуын, жүректiң жиырылып, созылуын, тыныштық кезеңi қайталануын қамтамасыз етедi. Әр жануарлардың жүректiк бұлшық етiнiң құрылысы әртүрлi болады. Жылқыда ол бiр тұтас, таспа тәрiздi, бүйiр құрылғысы сирек орналасады, эндомизийi нашар дамыған, қанмен мол жабдықталған, миоциттерi жiңiшке (10-21 мкм), бiрақ ұзын (110-130 мкм), жасуша ортасында миофибриллдерi көп орналасқандықтан ұзын енсiз ядросы шетiне ығысқан, көлденең жолақтығы жақсы байқалады. Iрi қара мал талшығының миоциттерi қысқа, бiрақ кең, бүйiр құрылғысы жиi, сарколеммаға жақын орналасқан миофибриллдерi аз кездеседi. Шошқада жүректiк бұлшық ет торлы болып көрiнедi, талшықтары дөңгелек түстi, эндомизийi жақсы дамыған, қылтамырлары сирек кездеседi, миофибриллдерi аз, көлденең жолақтық нашар байқалады. Әдебиеттер 1.Бет. 99-181. 2. Бет. 77-128. 3. Бет. 40-106. 5. Бет. 128-200. 6. Бет. 97-141. № 15 дәріс тақырыбы – Жүйке ұлпасы Жалпы сұрақтары: Нейроциттердiң құрылысы, жiктелуi. Нейроглия. Жүйке талшықтары, ұштары. Түйiспе. Рефлекторлық доға. Дәрістің қысқаша жазбасы. Жүйке ұлпасы тiрi организм құрылысындағы өте жетiлген түрi, жүйке жүйесiн түзедi. Ол түрткiнi құрып, қозып, тiтiркендiрудi қабылдап, оны өңдеп, өзiнен өткiзуге қабілеттi, оған жауап беретiн әртүрлi нейроциттерден (нейрон, грек. жүйке), тiректi-қоректiк, шекаралық, секреттiк, қорғаныш қызметтердi атқаратын нейроглиядан (грек. желiм; глиоциттерден) тұрады. Жүйке ұлпасы басқа ұлпалар, ағзалардың атқаратын қызметiн реттеп, өзара қарым-қатынасын және сыртқы ортамен байланысын жүзеге асырады. Жүйке ұлпасының бiрнеше даму көзi болады. Хордалыларда негiзiнен эктодерма, мезенхимадан дамиды. Жүйке жүйесiнiң дамуы бiлiктi ағзаларға жататын жүйке түтiгi бастамасы пайда болу процесi - нейруляция деп аталатын кезеңнен басталып, мына сатылардан өтедi: жүйке тақташасын демеу (индукция), оның жиектерiнiң аздап көтерiлуi, жүйке сайының құрылуы, жүйке буылтығының пайда болуы, жүйке қырларының қалыптасуы, одан жасушалардың көше бастауы, жүйке буылтықтары қосылып, түтiгiн құруы, эктодерманың жүйке түтiгi үстiнде қабысуы жүредi. Ұрық дамуының басында бiр қабатты цилиндр тәрiздi эктодерма жасушалары жүйке тақташаларын құрып, үш құрамбөлiктерге: жүйке түтiгi, жүйке қырлары, жүйке қаптамасына бөлiнедi. Жүйке түтiгi жетiлер алдында жүйке тақташалары иiлiп, алдымен жүйке сайына айналады. Сайдың екi жақ жиегiнде жүйке буылтықтары қалыптасады. Жүйке сайы iшке қарай одан әрi ирiлгендiктен, жиектерi бiр-бiрiмен түйiсiп, ортасында невроцель деп аталатын қуысы бар, жүйке түтiгiн құрады. Жүйке түтiгiнiң алдыңғы кеңейген бөлiгi - бас миына, невроцель - ми көпiршiгiнiң қуысына, түтiктiң ең жiңiшке дене бөлiгi - жұлынға, қуысы - жұлын-ми өзегiне ауысады. Жүйке түтiгi құрамындағы түрi алмұртқа ұқсас, өсiндiлi жасушаны - пронейробласт, немесе нейробласт деп, дөңгелек, кейде дұрыс формасыз, алғашқы жасушадан көлемi кiшiсiн - спонгиобласт деп атайды. Нейробластан әртүрлi жүйке жасушалары (нейроциттер), спонгиобластан - нейроглия дамып жетiледi. Нейрондар (атауды Вильгельм фон Вальдейер), нейроциттер - жүйке ұлпасының негiзгi құрылым, қызмет бiрлiгi, көлемi ұсақ, дене диаметрi 4-5 мкм-ден(мишық түйiршiктi жасушасы) iрi, дене диаметрi 140 мкм жуық (ми қыртысындағы алып көп жақты (пирамида тәрiздi) жасушалар), туғаннан кейiн бөлiну қабылетiн жоғалтады, тiршiлiкте оның саны көбеймейдi, қайта азаяды. Нейрондар өлуi қалыпты жағдайда көп емес, қалыпты (бағдарланған) - апоптоз (грек. «арорtоsis» - түсетiн мезгiл) механизмiмен iске асады. Жетiлген нейрон қабылдағыш қызмет атқаратын сырт қабығынан-невролемма (плазмолемма), денесiнен (перикарион), өсiндiлерiнен тұрады. Жүйке жүйесiнiң әр бөлiмiндегi нейрондар бiр-бiрiнен перикарион түрi, көлемi, өсiндiлер саны, жалғама байланысы, дендриттер тармақталуы, бөлетiн селбестiргiшiмен өзгешеленедi. Перикарион құрамына ядро мен цитоплазма кiредi. Нейронның әдетте бiр, iрi, дөңгелек, ақшыл, 2-3 iрi ядрошықтары бар, хроматинi аз, ядросы (цитоплазма ортасында жатады) болады. Мұндай құрылым ерекшелiктерi нейрон ядросында ДНҚ молекуласындағы бiрiздiлiктiң иРНҚ молекуласына жазылуы жоғары қарқында жүретiнiн көрсетедi. Ұрғашы мал нейрон ядрошығының жанында Х-хромосома сақтайтын, iрi хроматин үйiндiсi-Барра денешiгi болады. Нейрон цитоплазмасында тұрақты қосындылар (органоидтар): түйiршiктi эндоплазмалық тор (Франц Ниссль рибосоманы метилен көгiмен бояп, алғашқы болып көргендiктен, оны Ниссль заты (тигроид) деп атайды. Тигроид атауы қате, себебi перикарионды Ниссль тәсiлiмен бояғанда, жолбарысқа емес, жыртқыш мысық терiсi, дағы бар қабыланға ұқсас), Гольджи аппараты, көптеген митохондрийлер (нейрондар қуатын зат алмасудағы ауада қамтамасыз ететiндiктен, ол оттек жетiспеуiне өте сезгiш болады), лизосомалар, жасуша орталығы (центросома, нейрондарда болып, микротүтiкшелер құрастырады) цитоқаңқа (нейротүтiкшелер, микро-, аралық нейрофиламенттердi бекiткенде, бiр-бiрiмен жабысып, шоқтар түзiп, күмiс тұздарымен бояғанда жасанды құрылым - жiпше құрғанмен, қалыңдығы 0,5-3 мкм нейрофибриллдер деп атайды) және тұрақсыз қосындылар (май тамшысы, липофусцин түйiршiктерi, нейромеланин) сақталады. Перикарионнан екi өсiндi - дендриттер (грек. ағаш), аксон (грек. өсiндi; нейрит) тарайды. Олар жалғама (синапс, грек. қосылу, байланыс) құруға қатысады. Аксон - әдетте жалғыз, ұзын (бiрнеше мкм-ден 1-2 м дейiн), бойы тармақталмайды, тармақталған ұшында жалғама көпiршiктерi болады. Онда перикарионнан келген тiтiркенiстер сақталады. Дендриттер-өте тармақталған, қысқа өсiндiлер, тiтiркенiстi қабылдап, перикарионға жеткiзедi, онда рибосома, түйiршiктi, түйiршiксiз эндоплазмалық тор құрамбөлiктерi, Гольджи аппараты болады. Өсiндiсi жоқ алғашқы нейробластар - аполярлы; бiр өсiндiлi (көз торлы қабығы амакрин нейрондары, иiс сезу буылтығы шумақша аралық нейроны) - униполярлы; жалған бiр өсiндiлi (жұлын түйiнi нейроны) - псевдоуниполярлы; екi өсiндiлi (иiс сезу нейрондары) - биполярлы; көп өсiндiлi (ұршық тәрiздi, жұлдызша, алмұрт, пирамида тәрiздi және басқа) - мультиполярлы болып, жiктеледi. Нейрондар атқаратын қызметiне сай (олардың рефлекторлық доғадағы орнына байланысты) - сезгiш (сезiмтал - миға бағытталған, сыртқы, iшкi орта әсерi түзген тiтiркенiстi қабылдап, перикарионда өңдеп, аксонмен екiншi, үшiншi нейрондарға жеткiзедi; қозу шеткi ағзалардан орталық жүйке жүйесiне өтедi), қозғалтқыш (шетке бағытталған, тiтiркенiске жауап беретiн ағзаларға (қаңқалық бұлшық ет, қан тамырлары) хабарды өткiзедi; қозуды бұлшықеттер мен бездерге жеткiзедi), аралық (нейрондар арасындағы байланыс - байланыстырғыш; қозуды сезгiш нейрондардан қозғалтқыш нейрондарға өткiзедi) топтарға бөлiнедi. Нейрондар арасы байланысын жазу үшiн «нейроглия» атауын немiс ғалымы Рудольф Вирхов енгiздi. Нейроглия жүйке ұлпасындағы нейрондар, олардың өсiндiлерi, қан тамырлары арасындағы кеңiстiктердi толтырып, тiректiк, қоректiк (зат алмасу), шекаралық, тосқауыл, түзiндi бөлу, қорғаныш, тұрақтылық сақтау қызметтерiн атқарады. Нейроглия жасушалары (глиоциттер) жүйке ұлпасының қосымша жасушалары. Өйткенi глиоциттер жүйкелiк тiтiркенiстi өткiзбей, бөлiнiп, мидың зақымданған жерiнде көбейiп, ақауларды толтырып, тыртықтарды құрады. Нейроглия екi түрге: макроглия, микроглия болып бөлiнедi. Макроглия, нейрондардай, жүйке түтiгiнен дамып, үш түрлi - астроглия, олигодендроглия, эпендимдi глия жасушаларынан тұрады. Жүйке талшықтары құрылысына қарай миелиндi (жүйке талшығының құрамына кiретiн ақ зат пен липоидтың қосындысы), миелинсiз болып, екi топқа бөлiнедi. Екеуi де нейрон өсiндiсiнен (бiлiктi цилиндрден) тұрады. Оны бас миы мен жұлында олигодендроглия жасушаларынан тұратын қабық (жүйке жүйесi шеткi бөлiмiнде - леммоциттер, немесе шванн жасушалары деп аталады) қоршап тұрады. Миелинсiз жүйке талшығы вегетативтiк жүйке жүйесiнде, ми сұр затында, миелиндi - жүйке жүйесiнiң шеткi (сомалық) бөлiмiнде, ақ затта таралған. Миелинсiз жүйке талшықтарын 3-20 нейрон өсiндiлерi құрады. Бiлiктi цилиндрдi олигодендроглия (шванн жасушалары, леммоциттер) қоршайды, аксон леммоцит цитоплазмасына батуында шванн жасуша қабығы (жасуша жарғағы) тұтасып, мезаксон (шванн жасушасының қос жарғағы) құрады. Әр өсiндi осылай қапталады, бiрақ өсiндi әр тереңдiкте болатындықтан, мезаксон ұзындығы әртүрлi болады. Мұндай талшықты өткiзгiш сым тәрiздi деп атайды. Олардың қалыңдығы 1-5 мкм, ядросы талшық шетiнде, ортасында орналасады. Тiтiркенiс барлық бiлiктi цилиндрлерге шашыраңқы таратылып, талшық жақсы оқшауланбайды, сондықтан ол 0,2-2 м/сек. жылдамдықпен өтедi. Мезаксон мен бiлiктi цилиндрдегi леммоцит плазмалеммасы электронды микроскопта ғана байқалады. Миелиндi жүйке талшықтары жүйке жүйесiнiң орталық, шеткi бөлiмдерiнде кездесiп, тiтiркенiстi бұлжытпай, дәл, өте жоғары жылдамдықпен (5-120 м/сек.) өткiзедi. Ол миелинсiзден қалың, жалғыз бiлiктi цилиндрiнiң диаметрi үлкен (1-20 мкм) болады. Бiлiктi цилиндрдi олигодендроглия (шванн жасушасы, леммоциттер) қоршап, қоюлығы жоғары липидтерi бар, осмий қышқылымен қарқынды боялатын, ерекше - миелин қабығын, одан жоғары леммоцит цитоплазмасы мен ядросы - шванн қабығын және жұқа қабат-нейролемманы құрады. Миелин қабығы жарық микроскопта бiркелкi қабатты көрiнсе, электронды микроскоп оның көптеген жарғақты тақташа (леммоцит қабығы) қосылуынан пайда болатынын дәлелдi. Талшық сырты негiзгi жарғақпен жабылған. Шеткi жүйке миелинiнде осмиймен боялмаған, ақшыл Шмидт-Лантерман белгiсi кездеседi. Көршi леммоциттер жанасқан жерiндегi талшық күрт жiңiшкередi, себебi мұнда миелин қабығы болмайды, ол 1-2 мм аралық сайын қайталанатын нейролеммамен - түйiндi, немесе Ранвье үзiлiстерiмен (буылтығымен) жабылады. Бұл жердегi аксон жиi кеңейедi, оның плазмолеммасында басқа жерде кездеспейтiн натрийлi өзектер болады. Екi Ранвье үзiлiстерi арасындағы жүйке талшығының бөлiмiн түйiнаралық сегмент (бөлшек) деп атайды. Жүйке талшықтарының соңғы аппараттары - жүйке ұштары болып келедi. Олар атқаратын қызметiне орай үш топқа: нейрондар арасында қызметтiк байланысты қамтамасыз ететiн - нейрон аралық байланыс (түйiспе, жалғама); жүйке жүйесiнен атқарушы ағзаларға (бұлшық ет, без) тiтiркенiстi беретiн - шетке бағытталған (атқарушы) аксондағы ұштар; тiтiркендiрудi сыртқы, iшкi ортадан қабылдайтын - дендриттегi сезiмтал жүйке ұштары (рецепторлар, лат. қабылдаймын, қабылдаушы) болып, бөлiнедi. Түйiспенiң электрлiк, химиялық түрлерi болады. Түйiспе басқа нейронның дендритi, перикарионы, аксонымен байланысатындықтан аксо-дендриттi, аксо-сомалық, аксо-аксондық болып бөлiнедi. Сезiмтал жүйке ұштары (қабылдағыштар) тiтiркенiстi сыртқы ортадан (беткей қабылдағыштар), iшкi ортадан (iшкi қабылдағыштар) қабылдайды. Iшкi қабылдағыш екi топқа: тiтiркенiстi бұлшық ет, буын, сiңiрден қабылдайтындар - проприорецепторлар, iшкi ағзалардан - iшкi ағзалық (висцерорецепторлар) деп бөлiнедi. Тiтiркендiру табиғатына байланысты, физиологиялық жiктеуге сай қабылдағыштар - механо-, хемо- (iшкi орта күрделi өзгерiсiн), термо- (ыстықты, суықты), ауырсыну (ноцицепторлар), арнайы сезiм ағзаларындағы - дәм, иiс сезу, тағы басқалар деп бөлiнедi. Морфологиялық жiктеуге сай, қабылдағыштар - ерiктi (сезiмтал нейрон дендритi тармағының соңы, эпителий, дәнекер ұлпада кездеседi, ыстық, суық, механикалық, ауырсыну тiтiркенiстерiн қабылдауды қамтамасыз етедi), ерiксiз деп бөлiнедi. Ерiксiз қабылдағыштардың сырты глия жасушалары, дәнекер ұлпамен жабылса, оны–қапшықтанған (Фатер-Пачини тақташалы денешiгi, Мейснер түйсiк денешiгi, Краузе сауыты), ал ол тек қана глия жасушаларымен жабылса, оны - қапшықтанбаған (нағыз терiде, кiлегейлi қабықтың меншiктi тақташасында кездеседi) деп атайды. жүктеу/скачать 0.64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|