Хабаршы №1-2 (5-6) 2012 Вестник «Казахстан-Россия: стратегическое партнерство в XXI веке»

1. Арендт Х. Начала тоталитаризма / Х. Арендт // Філософія політики: Хрестоматія: У 4 т. / Авт.-упоряд.: В.П. Андрущенко (кер.) та ін. – К.: Знання України, 2003. – Т. ІІІ. – С. 217 – 233.

2. Арон Р. Демократия и тоталитаризм / Р. Арон // Філософія політики: Хрестоматія: У 4 т. / Авт.-упоряд.: В.П. Андрущенко (кер.) та ін. – К.: Знання України, 2003. – Т. ІІІ. – С. 183 - 195.

3. Гоббс Т. Левиафан, или Материя, форма и власть государства церковного и гражданского / Т. Гоббс // Гоббс Т. Сочинения: В 2 т. - Т. 2. - М.: Мысль, 1991. – С. 4 - 641.

4. Дарендорф Р. Общество и свобода / Р. Дарендорф // Філософія політики: Хрестоматія: У 4 т. / Авт.- упоряд.: В.П. Андрущенко (кер.) та ін. – К.: Знання України, 2003. – Т. ІІІ. - С. 24 - 31.

5. Здравомыслов А. Межнациональные конфликты в постсоветском пространстве / А. Здравомыслов. - М.: Аспект-пресс, 1997. – 607 с.

6. Кривицька О. Конфліктність пострадянської етнічної ідентифікації / О. Кривицька // Політичний менеджмент. – 2003. - № 3. – С. 43 – 55.

7. Ленин В. И. Тезисы реферата по национальному вопросу / В.И. Ленин // Полн. собр. соч. - Т. 24.

8. Мотиль Олександр. Підсумки імперій: занепад, розпад і відродження / Олександр Мотиль. – К.: Критика, 2009. – 199 с.

9. Перепелиця Г.М. Генезис конфліктів на посткомуністичному просторі Європи / Г.М. Перепелиця. – К.: Стилос - ПЦ «Фоліант», 2003. – 256 с.

10. Політологія: Підручн. для вищ. навч. закладів / За заг. ред. канд. філос. наук Ю. І. Кулагіна, д-ра іст. наук, проф. В. І. Полуріза. – К.: Альтерпрес, 2002. – 612 с.

11. Политология: хрестоматия / Сост. проф. М.А. Василик, доц. М.С. Вершинин. - М.: Гардарики, 2000. - 843 с. 

12. Примуш М.В Етнополітична мобілізація як фактор зародження та розвитку етнополітичних конфліктів / [Електронний ресурс] // http://www.social-science.com.ua/jornal_content/88/ba227783a050755b57e71cac706d2065

13. Рыбаков С. Анатомия этнической деструктивности / С. Рыбаков // Вестник Московского университета. Серия18. – 2001. - № 4.

14. Сміт Ентоні Д. Національна ідентичність / Ентоні Д. Сміт / Пер. з англ. П. Таращука. – К.: Основи, 1994. – 224 с.

15. Хобсбаум Э. Нации и национализм после 1780 г. Пер. с англ. А.А. Васильева / Э. Хобсбаум. – СПб.: Алетейя, 1998. – 306 с.

16. Шумпетер Й. Капитализм, социализм и демократия / Й. Шумпетер // Філософія політики. Хрестоматія: У 4 т. / Авт.-упоряд.: В. П. Андрущенко (кер.) та ін. – К.: Знання України, 2003. – Т. ІІІ. – С. 350 – 359.

17. Яценко Н. Е. Толковый словарь обществоведческих терминов / Н.Е. Яценко. – М., 1999.

Бұл мақалада этносаяси конфликттердің негізгі көріністері, мазмұны, құрылысы анықталып олар консептуалды әрі теоиія тұрғысынан талқыланады. ТМД елдеріндегі конфликттерге негізделіп шиеленістердің жалпы әлпеті мен ерекшеліктері сипатталады.

The article deals with conceptual and theoretical methods of approach to the definition of the object, subject, essence, structure and main forms of ethnopolitical conflicts. The author determines common features of such conflicts and their peculiarities by analyzing conflicts on the post-Soviet area.

т.ғ.к., доцент, аймақтану кафедрасы

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ,

Бейсенова П.М .,

аймақтану кафедрасының

4-курс студенті
Араб дауылынан кейінгі ахуал: болжам, шешім және келешек
Араб әлемін қамтыған наразылыққа қазіргі кезеңде зерттеушілер жан жақты сараптама жасауда. Олар бұл мәселеге әр қырынан келіп, бірі оның туу себептеріне, оның ішкі және сыртқы факторларына баса назар аударса, келесілері наразылықтың барысына, ауқымына, қозғаушы күштеріне, енді біреулері араб дүниесінің қазіргі жағдайын талдап, келешегіне болжам жасауда.

Сонымен қатар, батыстық саясаттанушылардың (оның ішінде ресейліктердің) арасында кең көлемде тараған «авторитарлы тұрақтылық» тұжырымдамасы өзінің тұрақсыздығын көрсетті. Оның негізгі мақсаты, авторитарлы қоғамды және оның адам құқығын бұзу қалыпты құбылысқа айналған режимдерді қолдау болып табылады, өйткені, біріншіден, олар ұлы держава АҚШ-мен одақтасуға байланысты ниеті түзу, екіншіден, қатал тәртіпке негізделген жүйе экстремизмнің алдын алды.

Бұл тұжырымдама АҚШ-та, кіші Дж. Буш уақытында-ақ, нақтылы түрде Шығыс мемлекеттеріне демократия енгізу идеясын алмастырған болатын. Болған оқиғалар кезеңі көрсеткендей, нағыз оппозицияның өмір сүру мүмкіндігін түбірімен жоқ қылатын болғандықтан, ол тек қана біршама әлсіз ғана емес, сонымен қатар күйрегеннен кейін артына «саяси күйдірілген жерді», вакуумді қалдырып кетуі мүмкін, ал онда, бұрын жолдарында тосқауыл ретінде диктатура тұрған билік құрылымына экстремистер кіруі әбден мүмкін еді.

Араб көтерілістерінің геосаяси нәтижелері қандай болуы мүмкін деген сұрақ туады? Осы аймақтағы басты мемлекеттің бірі Египеттен бастасақ, жаңа режимнің мінезі қандай болатыны әзірге белгісіз болса да, оқиғаның даму барысының кейбір тұстарын атап өтуге болады.

Әлемдік БАҚ өкілдері көпшілігінің көзқарасы бойынша, қазіргі уақыттағы ең қауіпті нұсқа Египетті исламдандыру болып табылады. Мәселе ислам республикасын құруда емес, қайта керісінше «жорғалаушы исламдандыру» жайында болып отыр. Сыртқы саясатта да тиісінше бетбұрыс болуы мүмкін. Әрине, Египетке Израильмен соғысқа дайындалу қажет деген әңгімелерді шынайы қабылдау қажет емес. Египет Израильмен төрт рет соғысқан болатын және көбіне сәтсіз аяқталды. Ал Израильмен бейбіт келісімді жоққа шығару туралы сауалды референдумда қарастыруға берілген уәде және дипломатиялық қатынастардың бөлінісі оқиғалардың белгілі бір бұрылысында шындыққа айналуы мүмкін еді.

Египеттің жаңа арабтық «қарсы тұру майданына» кіруі де мүмкін болар еді. Мұндай майдан бұрын болған. Ол осыдан 30 жыл бұрын Кэмп-Дэвидтегі египет-израильдік келісімінен кейін дүниеге келген болатын. Оның авангардында баасистік Сирия мен Ирак, ал ұраны – «Кэмп-Дэвидті көму» деп танылды. Бұл майдан жайында ұмытылып та кетті, бірақ 2006 жылғы Израильдің Хизбалламен соғысынан кейін, Израильмен жаңа күрес стратегиясы туралы сөз болды, жауларына қарсы тек араб мемлекеттерінің қарулы күштері ғана емес, сонымен бірге Хизбалла мен ХАМАС-тың ислам әлемінің әр елдерінен жинаған еріктілерімен бірге «халық соғысына» қарсы тұрады. Хизбалланың 40 мыңнан 50 мыңға дейінгі аралықта тікұшақтары бар, олардың бір бөлігінің 200 км-ге дейінгі қашықтыққа бара алатындығы жайында хабарланды. Егер мұндай соғыс шындыққа айналса, онда Египеттен египеттік «Бауырлас-мұсылмандар» атты тарихи түрде қалыптасқан палестиналық филиал ХАМАС-қа көмек көрсетуге тура келер еді. Мұның барлығы бүкіл Таяу Шығыстағы күштердің үйлесімін кардиналдық өзгерту деп ұқтырылады, өйткені Египет – араб әлеміндегі америкалық саясаттың үш бұрышты тастарының бірі болып табылады (қалған екеуі – Сауд Арабия және Иордания).

Мұндай жағдайда да сөзсіз қарама-қарсы факторлар табылушы еді: Египеттің АҚШ көмегіне зәрулігі (жылына шамамен 1,5 млрд. доллар), египеттік армияның жалпы американдық командалық тобының хабардар болуы, суннит мемлекеттері (Египет, Иордания, Сауд Арабия) мен шииттік Иран елдері арасындағы жауласушылық. Бірақ «шиитік жартылай айға» қарсы тұру үшін, араб исламистері – сунниттер шииттердің қолынан «сионизммен күрес» жалауын тартып алуға тырысушы еді. Ал ол Таяу Шығыс үшін ешқандай жақсылыққа апарып соқпайды.

Осылайша, біз халықаралық саясатта «объект» «субъектіге» айналғанша, аймақтардың ісіне араласу мүмкіндігі бар сол бұрынғы отарлаушы саясаттың сақталуы – жағдайлардың өзгеріп кету мүмкіндігін ескерткен құралдардың алмастыруымен істі боламыз. Араб әлеміне қатысты, сырттай араласуды мүмкін қылатын және әр түрлі рудағы шетелдік «жобалардың» дүниеге келуін мүмкін қылатын алғышарттар, бұрынғы уақытпен салыстырғанда, сондай-ақ ірі халықаралық блоктардың белсенділігін ескере отырып, жаңа заманғы араб мемлекеттері легитимділігінің төменгі деңгеймен ескертілетіндігін айта кетуге болады.

Араб әлеміндегі құрылымдық дағдарыстар әлемдік күштердің орталығына, өздерінің ойлаған мүдделерін жүзеге асыру үшін және олардың үстінен бақылау орнату үшін, сондай-ақ осы аймақтардың ісіне араласуға көз көрерлік рұқсат беретін ыңғайлы сылтау әкелді (бұрынғы кездерде де ірі мемлекеттер «қамқоршылықты тағайындау», «вакуумды толтыру» және т.б. деп аталған дағдарыстарды араласу үшін пайдаланды). Мұндай жағдайда қолданылатын құралдар, дағдарыстардың мінездемесіне және олардың өткірлілік дәрежесіне қарай бір-бірінен ажыратылады.

Қазіргі кезде араб әлеміндегі және оның айналасындағы жағдайдың айтарлықтай драмалық түрде қалыптасып жатқандығын жоққа шығаруға болмайды. Бір жағынан, мұнда ұлттық мемлекеттер бұрынғыдай легитимдік дәрежесіне ие емес. Сондай-ақ мұндай легитимдіктің жоғалуы (әр түрлі дәрежеде болса да) тек қана осы мемлекеттердің ішінде емес, сонымен қатар күштердің ірі орталықтары шынайы түрде ұлттық мемлекеттердің егемендігімен санаспайтындай болған уақытта, әсіресе халықаралық қатынастардың жаңа заманғы эволюция жүйесіндегі сыртқы қатынастарында айтарлықтай сезінеді. Басқа жағынан алып қарағанда, күннен күнге дамып бара жатқан ғылым, техника және информатиканың жан-жақты дамуын қуып жету үшін, бүгінгі таңда ірі мемлекетаралық блоктарға бірігу қажет. Тіпті Германия, Франция және Ұлыбритания сияқты ірі мемлекеттердің өздері, араб мемлекеттерін қозғамағанның өзінде, жаңа ғылыми техникалық прогрестің артынан қуып жете алмауда.

Осы жағдайларға байланысты араб әлеміндегі юнионистік дискурс айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Қазіргі таңда біріктіру жобасы айналасындағы қақпайласулар тек «юнионистер» мен «сепаратистер» арасында немесе араб бірлесітігінің уағыздаушылары мен жеке мемлекеттердің кіршіксіз егемендігінің әдептерлері арасында ғана жүргізілмейді. Қазір араб мемлекеттерінің Одағы деп танылған, араб ұлттарын біріктіруге шақыратын және арабтардың өзара аймақтық жүйесін жетілдіруге шақырғандардың арасында талас жүруде, бір жағынан алып қарағанда, Құрама Штаттарымен алға тартылған және «жетілік» индустриалды ірі мемлекеттердің қолдауына ие болған «Үлкен Таяу Шығыс» немесе «Жаңа Таяу Шығысты» құру идеяларының жол бастаушылары арасында мұндай пікірталастар орын алады.

Қазіргі таңда араб әлемі өзінің түпкілікті қызығушылықтарын, жалпы араб ұлтының жоғарғы мүдделерін толық танымағандықтан, осы аймаққа қатысты қолданылатын көптеген шетелдік жаңа стратегиялар өмірге келді. Неогегемонистік күштердің, бір кездері «Шығыс мәселесі» қатынасына байланысты Батыстың қолданған отарлаушы саясатының бір бөлігі болған және «Еуропаның ауру азаматының» мұрасын бөлуге байланысты жағдайларды ескере отырып, өмірге «Таяу Шығыс» идеясын әкелгісі келіп отырғаны жай кездейсоқтық емес. Араб әлеміне қатысты гегемонистік саясаттың күшеюі және әсіресе жаңа халықаралық саясаттағы бұрынғы «Таяу Шығыс» идеясының белең алуы, жаңа араб мемлекеттерінің қалыптасуына әсер еткен уақыттарға қайта соғып, араб әлемінің тереңдей құлап бара жатқанын айғақтайды. Бұл араб әлемінің, біріккен күш, егеменді және халықаралық қатынастарға тиімді түрде қатысатын, жалпы жеке тұрғыдан алағанда, жаңа халықаралық жүйе құратын мықты күш болудың орнына, керісінше әртүрлі жобаларымен бірге, халықаралық саясат үшін бәсең «объект», «материалға» айналғанын білдіреді.

«Үлкен Таяу Шығыс» идеясының тарихы екі жағдайға байланысты дүниеге келді: өз құрамына араб әлемін және еуропалық колониализмнің көтеруін біріктірген Осман империясының артта қалуы және құлауы. «Таяу Шығыс» әлемдік аренада мүдделер үшін күрестің объектісіне және геосаяси гегемонияны қалыптастырудың стратегиялық жоспарының бір бөлігіне айналды. Сондай-ақ жаңа заман кезеңінде бұл идеяның өмірге келуі тек бір мағынаны білдіреді: бұрынғы стратегияның жаңа нұсқалары қалыптасты, сонымен қатар тараптардың рольдері ешқандай ауысқан жоқ.

Осылайша, бұл контексте «Таяу Шығысқа» қатысты жаңа халықаралық саясатты көне шынжырдың жаңа буыны сияқты бағалауға болады. Бүгінгі таңда ірі мемлекеттер (ең алдымен, АҚШ) өз мақсаттарын жариялады, оған сәйкес олар «Таяу Шығысты» түбірімен қайта жаңғыртпақшы, сондай-ақ оның мәдениетін, жалпы жекелеп алғанда саяси мәдениетін жетілдіру мақсатын қояды, өйткені мәдениеттің төмендігі оның артта қалу себептерінің бірі болып табылады.

Қазір бұл идея, аймақтық және халықаралық деңгейде көтерілген, енді бұдан былай сол немесе басқа да елдердің ішкі мәселелеріне қатысты, өткір дағдарыстарды басынан кешіріп отырған аймақтарды «реформалау» ұранына айналды. «Реформалау» идеясының авторлары, олардың жобасы халықаралық қауіпсіздікті сақтауға бағытталған деп сендіре отырып, аймақ халқының, сондай-ақ әлем қауымдастығының қабылдауы мен қолдауын алуға тырысуда.

Алайда американдық стратегтер реформа қажет деген өтінішпен шектелмейді. Олар көптеген, әсіресе, өзгерістерге жетуге талпынатын елдерге қатысты қолдануға болатын басқа да ұрандарды алға тартуда. Бұл жердегі нұсқалар әртүрлі болуы мүмкін – АҚШ үшін қайсыбір мүдденің маңыздырақ болуына байланысты. Мысалы, Сауд Арабия және Парсы шығанағының елдеріне қатысты бірінші кезекте адам құқықтарын қорғау идеясы, тек содан кейін ғана барып терроризм мен зорлық етуге қарсы қажеттілік қарастырылады. Ал Ирак пен Сирияға қатысты, ең алдымен, терроризмді, содан кейін құқықтар мен бостандықтарға қысым жасауды сынға алады. Егер де сол немесе басқа мемлекет ірі мемлекеттердің талаптарын орындауға келіссе (Ливия осылай жасаған болатын), онда адам құқықтары, терроризм және жаппай қырып-жою қаруымен байланысты мәселелер қараудан шығарылады.

Жаңа заманғы халықаралық қатынастардың нормаларына сәйкес, қазіргі таңда қандай да ірі мемлекеттердің біреуі белгілі бір әлемнің аймағына бақылау орнатамыз деп жариялай алмайды, өйткені мұнымен олардың жеке мүдделері қамтамасыз етіледі. Алайда белгілі бір мемлекетте (әсіресе, егер ол қандай да бір «үшінші әлемде» орналасқан әлсіз мемлекет болса) болып жатқан дағдарыстардың халықаралық жүйенің тұрақтылығына қауіп төндіретіндігін және әлемдік деңгейдегі қоғамның тілектестік білдіретіндігін ашық жариялауға болады (осымен халықаралық легитимдікті іздеп табуға болады). Әсіресе, 11 қыркүйектегі оқиғалар Құрама Штаттарына және басқа да ірі мемлекеттерге, зорлық көрсету және терроризм көшеті сылтауыменен кез келген мемлекеттің ісіне араласа алатындай өте мықты көзір берді.

Алайда жоғарғы бөлігінде бір басқа болса, тереңдей түскенде мүлде басқа жағдай. Егер, мысалы, «Үлкен Таяу Шығыс» жобасын және оның жария етілген мақсаттарын алатын болсақ, онда оның Иракта практикалық түрде қалай жүзеге асып жатқанын көру жеткілікті. Мұнда біз АҚШ-тың мүдделеріне сәйкес, жасанды түрде этноконфессионалдық кантондарды құру жолымен жүзеге асып отырған жабайы демократияны көреміз. Демек араб әлемі деңгейінде бірлік және бөліністі таңдау туралы мәселе тұрған жоқ, ал керісінше этникалық, конфессионалдық және доктриналдық белгілеріне қарай бөлшекке бөлу мен жалпыұлттық интеграция арасындағы таңдау тұр. Егер соңғы нұсқа басым түссе, онда біз айқын белгіленген ұқсастықтан айырылған және әрдайым оның жекелеген бөліктері арасындағы қарулы қайшылықтармен күреске дайын мозаикалық қоғамды аламыз.

Мысалы Иракта жүргізілген «реформалар», оларды жүзеге асыру үшін қолданылған жүйе және осы процестің алғашқы нәтижелері «реформаторлардың» ұмтылушы жалпы мақсаттарын жария етеді. «Үлкен» немесе «Жаңа Таяу Шығысты» құруға дайындап жүрген «реформалар» туралы американдықтардың талқылаулары, бұл аймақта шынайы демократияны құруды жоспарламайды, өйткені ол бұл елде шешім қабылдауда маңызды роль атқаратын АҚШ-тың әскери-өндіріс және мұнай комплекстерінің талаптарына сай жауап бермейді. Және Ирак жағдайы оған айқын мысал бола алады. Соғыс шешуі қарсаңында америкалық әкімшілік өкілдері тарапынан «Иракты босату» миссиясын орындағаннан кейін араб қоғамын кардиналды түрде реформалауға бекінгені жайында естілді. Қайта өзгерту идеясының авторлары «басқыншылықтың» орнына «өзгеру» сөзін қолдана бастады.

Ирактағы «демократия құру» белгілері, «Басшылық кеңесінің» құрылуы, одан кейін «уақытша үкімет» және «уақытша конституцияның» қабылдануы, ирактықтарды араб ұлттарынан бөле отырып, Иракты жалпыарабтық ұқсастықтан аластатуға бағытталған ұмтылысты көрсетті. Олар сондай-ақ осы мемлекеттің әлеуметтік құрылысын қауіпті түрде қозғады. Араб әлемінен аластатудан басқа, Ирактың басқарушы органдары қалыптасқан болатын және конституция этникалық және конфессионалдық паритеттің негізінде қабылданды, ал алғашқы мағынасы рулық (тайпалық) бұйымы ретінде қоса берілді. Осылайша, басымдылық кішірек жалпылыққа (ұлттықпен салыстырғанда) қатысты ниеті түзуіне берілді, ал әлеуметтік бытырап кетушілік негізін салушы құжаттарда бекітілді. Мұндай практика, барлық азаматтар арасындағы тең құқылықты болжамдайтын, демократияның қарапайым нормаларына қайшылық ететіндігін айқын көрсетеді. Сондай-ақ ол азаматтылық қағидасына да қайшы келеді.

Халықаралық аспектіде «сегіздік» саммитінде «Үлкен Таяу Шығыс» терминін «реформалар» бастамасының ұраны ретінде қолданғандықтан, америкалық тектен шыққан «сегіздік» аясында консенсусе өмір сүретінін айғақтайды. Индустриалды ірі мемлекеттердің басшылары аймақты, бұдан былай араб өркениеті мен мәдениетінің ошағы, ерекше мәдени мұраға ие, арнайы құндылықтар мен жүріс-тұрыстың нормаларын бөліп қарастыратын исламды таратудың аймағы ретінде емес, бір георграфиялық кеңістік ретінде қарастырады. Мұндай қатынас еуропалық отаршылдардың және олардың америкалық мұрагерлерінің ойлау образдары мен әрекеттеріне сәйкес келеді, өйткені олар, араб әлемінде ойлаған шығыстанушылық постулаттарын енгізу үшін барынша күшін салды. Сонымен қатар бұл әлем тіл, мәдениет, құндылық және өмір образы, қоғамның пайда болуына негізделген гомогеннің жоғарғы деңгейі, ұлттық тұрмыстың алғышарттары болған, барлық жаңа заманғы саяси ойларды иеленеді. Мұның барлығы айтарлықтай нақты және адал әлеуметтік зерттеулермен мойындалады.

Халықаралық күштердің орталығының саясаты болған оқиғаларға қатысты өз болжамдарымен ғана тұжырым жасайды. Олар өз алдына «суық соғыс» дәуірі біткеннен кейін, араб және мұсылман «достары» мен «одақтастарына» қатысты саясатта «сапалы бетбұрыс» жасауды мақсат тұтып отыр. Мұндай бетбұрыстың мақсаты, оның қаншалықты сәйкес және қабылдауға болатындығына байланыссыз, жаңа редакциясында белсендірек түрде өздерінің «реформаларына» бейімдеу болып табылады. Ойлаған бейімделуге қол жеткізу оңайлыққа соқпайды. Әсіресе, жаңа кезеңдегі араб әлемінің маңызды белгілерінің бірі болып, басқарушы режимдерге іштей төнетін қауіптің өткірлігін азайту табылады. Бұл жерлерде бұрынғыдай әскери бетбұрыстар жиі болмайды, ал оның сәтті жүзеге асуына деген үміт мүлде қалған жоқ. Бұқаралық көтерілістер үшін объективті және субъективті жағдайлар қалған жоқ. Сондықтан бүгінгі таңда араб үкіметтері үшін басты қауіп, ең алдымен, өз іштерінен төнуде.

Алайда ұстанушы билік өкілдері, сондай-ақ жаңа заманғы саяси араб ойларының негізгі мәселесі болып, ішкі істермен араласуға байланысты болып жатқан өзгерістер мен олар үшін құрылып жатқан жаңа потенциалдық мүмкіндіктердің мәнін ұғынбау танылады. Және бұл жаңа мүмкіндіктердің айтарлықтай айқын бейнесі ретінде, сыртқы пішіндеріне немесе жарияланған мазмұнына байланыссыз ұсынылған реформалау жобаларын есептеуге болады.

Қорытындылай келе, американдықтардың араб аймағын қайта құру мәселелеріне қатысты қозғауы тек бүгін басталған жоқ екенін атап өту керек. Олар 2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғаларымен байланысты емес. Бұл жағдайлар 1989 жылғы кеңестің қауіп төндіруі жойылғаннан кейін және социалистік лагерь құлағанымен байланысты вашингтондық стратегияшылардың исламды «бірінші нөмірлі жау» деп жариялауынан кейін де басталған емес. 1957 жылдың бас жағында-ақ АҚШ әкімшілігі, ол 1956 жылдың күзіндегі Египеттегі Троя агрессиясына қарсы ірі отарлаушы мемлекеттер – Англия мен Францияның тиімділігі мен мәртебесінің жығылуы есебінде «Таяу Шығыстағы вакуумды толтыруды» қарастыратын, «Эйзенхауэр доктринасын» жариялады. Сол кездердің өзінде-ақ американдықтардың нысанасы ретінде арабтық ұлттық-біріккен қозғалыс болған еді. Арабтардың ұлттық қозғалыстары мен ұлттық ойларына қарсы жарияланған соғысқа, әртүрлі нағыз араб режимдері және ең шеткі оңнан ең шеткі солға дейінгі (бүгінгі таңда да терроризмге қарсы жарияланатын соғыс тәрізді) ұйымдар тартылды. Бұл ұйымдар мен режимдер сол кезде өз мүдделеріне төнетін ең басты қауіпті американдық империализм мен сионизмнен қарастырған жоқ, ал керісінше бірлікке және араб ұлттарын әлеуметтік өзгертуге ұмтылған арабтардың ұлттық қозғалыстарынан көрді.

Қалай болғанда да кіші Буш пен «неоконсерваторлар» дәуіріндегі «идеялар соғысының» Эйзенхауэр уақытында жүргізілген соғыстан айырмашылығы бар. Ол кезде Кеңес Үкіметіне қарсы жүргізілген «суық соғыс» «үшінші әлемдегі» американдықтардың жүріс-тұрысына белгілі бір шектеулер қойды. Сол кезеңдердегі американдық саяси дискурсте айқын нәсілдік белгілер болған жоқ. Ал араб және мұсылман режимдері мен ұйымдары американдық әкімшіліктің алдында белгілі бір абырой мен күшке ие еді. Қазіргі таңда халықаралық саясатта бұрынғыдай күштердің теңдігі жоқ. Қазіргі американдық әкімшілік практикасы мен дискурсінде, арабтарды, адамзат өркениетінің қалыптасуына айтарлықтай үлес қосқан ежелгі ұлт ретінде қарастыратындығын дәлелдейтін ешқандай айғақ жоқ. Қайта мүлде керісінше: АҚШ әкімшілігі өздерін архаикалық сыбайлас жемқорлық режимдеріне, таза еріктері мен мақсаттарын көрсетуден айырылған қоғам, күш көрсету мен терроризмнің басты қайнар көзі ретінде танылатын мәдениет пен құндылықтарды қуатын, ұлтжандылық пен бөлектенушілікке бекінген халыққа қарсы тұратындай көрсетеді.

«Таяу Шығыс» пен араб әлеміне қатысты американдық стратегияның өзгеруі осы жағдайлармен байланысты болып келеді. Иракка тікелей әскери араласу, осы жаңа стратегия аясындағы тұңғыш әрі айтарлықтай кең көлемді «алғышарт» болып табылады. Ол өз кезегінде таяу шығыс аймағына қатысты тарих толқынында аз жиналмаған американдық «теорияландыру» арқылы «стратегиялық жобаны» жүзеге асырғысы келетінін көрсетеді, сондай-ақ неоконсерваторлар идеологиясын танытады. Алайда бұл «тәжірибе» ондай қатынастардың болашағы жоқ және тарлық етенін байқатады. Себебі практикалық жүзеге асуға жарайтын мұндай жобалар өздеріне «АҚШ-та өндірілді» атты белгіні алып жүре алмайды. Кез келген ірі жоба, әсіресе ол Таяу Шығысқа немесе тар мағынасында, араб әлеміне қатысты болса, жергілікті шығу-тегін көрсететін болса ғана және жеке тәжірибесі мен аймақтың практикасына арқа сүйейтін болса сәтті түрде жүзеге аса алады.

1. Борисов Д., Султанов Э. Ближневосточная шахматная доска: партия Вашингтона и Москвы // Вестник аналитики (ИСОА, Москва). 2011. №1.

2. Сапронова М. Генезис Арабских революций // Международные процессы. 2011. №3.

3. Филатов С. Тунисский бунт. Бессмысленный и беспощадный // Русский обозреватель. 2011.

4. Подцероб А. Восстания арабов в ХХI веке: что дальше? //Международная жизнь. 2011. №10.

5. Звягельская И. Ближневосточный конфликт: миссия выполнима?// Российский совет по международным делам. 2011.

старший преподаватель кафедры международных отношений

ЕНУ им.Л.Н.Гумилева

Еришова Д., студент 3 курса

факультета международных отношений

Одна из актуальных проблем, которые вынуждено решать сегодня человечество – проблема предотвращения расползания по планете оружия массового уничтожения, прежде всего ядерного оружия. Сегодня перед человечеством как никогда остро встает проблема обеспечения надежности международных и национальных режимов ракетно-ядерного нераспространения и экспортного контроля.

Южная Азия - это регион, повышенного риска возникновения вооруженного конфликта с соблазнами применения оружия массового поражения. При этом проблема обостряется, на фоне тревоги международного сообщества по поводу получения доступа к ядерному оружию международным терроризмом. После 1998г., на этом напряженном фоне, в регионе обострилась проблема открытой гонки ракетно-ядерных вооружений с увеличением качественных характеристик. В конце 1990-х – начале 2000-х гг. мир захлестнула волна ракетно-ядерных амбиций развивающихся стран [1]. В 1998 г. провели подземные ядерные испытания, а затем официально заявили о своем новом, ракетно-ядерном, статусе Индия и Пакистан. В начале третьего тысячелетия в Азии, в непосредственной близости от границ центральноазиатского региона, сформировался пояс ракетно-ядерной нестабильности. КНДР, Индия, Пакистан, Иран наращивают свои стратегические арсеналы, подталкивая друг друга и соседей по региону к затяжной гонке вооружений. Чрезвычайно рельефно, кризисные тенденции в сфере ракетно-ядерного нераспространения проявились в Южной Азии. Индия и Пакистан, которые, необходимо признать, не нарушили ни одной правовой нормы, так как изначально не являлись и не являются сейчас участниками ДНЯО[2], сделали окончательный выбор в пользу ядерного оружия. Процесс ядерного распространения превратил Южную Азию в крайне неблагополучный с точки зрения международной безопасности регион мира.

• 
  конфронтация между Индией и Пакистаном вокруг Кашмира, то затихающая, то разгорающаяся с новой силой;
  
• 
  сложные и противоречивые отношения Индии с Китаем, отягощенные историей открытых вооруженных конфликтов;
  
• 
  развитие пакистано-китайского и пакистано-северокорейского военно-технического сотрудничества, прежде всего в ядерной и ракетной областях;
  
• 
  количественное наращивание и качественное совершенствование ракетно-ядерных сил Китая [3].
  

Целью данного исследования является анализ основных проблем нераспространения ядерного оружия в рассматриваемом регионе, с дальнейшей попыткой спрогнозировать перспективы и варианты возможного решения проблем.

В перспективе, реализация предложенных мероприятий могла бы заметно способствовать укреплению безопасности в Южной Азии, серьезно снизила бы угрозу ядерного конфликта в регионе и содействовала бы нормализации и конструктивному развитию двусторонних индо-пакистанских отношений. Участие обеих стран в мерах по контролю над ядерным оружием могло бы существенно повысить международный авторитет двух новых ядерных государств. Также нужно заметить, что сохранение статуса ядерной державы, которой придерживаются Индия и Пакистан, по сути, является главной причиной распространения ядерного оружия. Оппоненты, утверждают, что ядерный потенциал необходим им в целях сдерживания. Соответственно, если на Ближнем Востоке ядерной бомбой обзаведется Иран, его соседи захотят сделать то же самое. И все же, несмотря на все сложности процесса ядерного разоружения можно предположить, что благодаря усилиям мирового сообщества Дели и Исламабад в будущем пересмотрят свои ядерные доктрины и станут на путь ядерного нераспространения. Имеется ввиду, их присоединение к Договору 1963 г. о частичном запрещении испытаний ядерного оружия (запрещающий испытания под водой, в атмосфере и космическом пространстве) [4], к Конвенции 1972 г. о запрещении биологического оружия (КБО) [5], в которой, однако, не предусмотрен механизм проверок, и к ДВЗЯИ 1996 года[6].Важно, что наряду с Индией, Пакистан объявил добровольный односторонний мораторий на ядерные испытания после проведения испытаний в мае 1998 г. Что же до предлагаемого в настоящее время договора о запрещении производства расщепляющихся материалов (ДЗПРМ), подготовка которого, возможно, будет продолжаться в течение ряда лет, прежняя позиция Пакистана заключалась в том, что страна подпишет этот договор не раньше, чем это сделает Индия, однако может не подписать его и тогда. Хотя с правовой точки зрения положения этого договора (ДЗПРМ) будут в равной мере касаться обеих стран, их практическое воздействие будет различаться: Индия располагает значительными и неконтролируемыми извне запасами расщепляющихся материалов, в то время как пакистанские запасы предположительно крайне невелики. С точки зрения национальной безопасности Индии и Пакистана, можно было бы предложить им следующую программу ядерного разоружения:

5) Согласие обеих стран на распространение полномасштабных гарантий МАГАТЭ на всю их ядерную деятельность [7].

6) Присоединение Индии и Пакистана к ДВЗЯИ и к ДНЯО.
7) Четкая координация своих действий и сотрудничество в области недопущения ядерного распространения России и США с целью оказания влияния на позиции Индии и Пакистана по этому вопросу.
В заключении хотелось бы отметить, что ядерное оружие - важный элемент стратегических отношений в Южной Азии. Любые попытки обеспечения и поддержания стратегической стабильности в отношениях между Индией и Пакистаном должны осуществляться с учетом наличия ядерного оружия у этих стран.
Следует отметить, что в истории Индии есть опыт подписания глобальных соглашений не только в ограничении ядерного оружия , но и его уничтожении. Например, подписанная в ходе переговоров генерального секретаря ЦК КПСС М.С.Горбачева с премьер-министром Индии Радживом Ганди 27 ноября 1986 г в г.Дели, Декларация о принципах свободного от ядерного оружия и ненасильственного мира [8].

Важным является пункт 10, в котором отмечается, что свободный от ядерного оружия мир может быть достигнут путем достижения соглашений относительно:

- полного уничтожения ядерных арсеналов;

- недопущения вывода любого оружия в космос, который является общим достоянием человечества;

- полного запрещения испытаний ядерного оружия;

- запрещения создания новых видов оружия массового истреб­ления[9].

Итак, подводя итог данному исследованию, необходимо отметить, что поставленные перед нами цели были достигнуты. Задачи, состоявшие в определении основных проблем нераспространения ядерного оружия, причин распространения ядерного оружия, а также определения перспектив и возможного решения проблемы ядерного распространения в Южной Азии, в определенной степени были реализованы. Также, были предложены варианты урегулирования спорных вопросов в сфере ядерного распространения в Южной Азии.

В ходе исследования, нами использовалась необходимая источниковая база, которая определила характер работы.

Во первых - правовая база обеспечения ядерной безопасности:

а именно, Договор о нераспространении ядерного оружия 1968 г, Договор1963 г. о частичном запрещении испытаний ядерного оружия и т.д;

Во-вторых - академическая литература, публицистические статьи и журналы.

В заключении, считаем, что приоритетная задача мирового сообщества на сегодняшний день - добиться от Индии и Пакистана сдержанности в ракетно-ядерной области, обеспечения горизонтального нераспространения ядерного оружия.