Хабаршы №1-2 (5-6) 2012 Вестник «Казахстан-Россия: стратегическое партнерство в XXI веке»

1. 
   Republic of Kazakhstan / Emerging Markets Research. – Merrill Lynch, March 1998
   
2. 
   Kessikbayev, A. Orta Asya’da Jeoekonomik Dönüsüm: Kazakistan Petrolü ve Aktau-Bakü-Ceyhan İhracat Güzergahı. Stratejik Öngörü Dergisi, TASAM yayınları, Sayı:6, 2005
   
3. 
   Laumulin M. Tsentral’naya Aziya i situatsiya v Afganistane. Almaty: Tsentral’naya Azia, 1997.No:1.
   
4. 
   Status Kaspija. İntervju s Ministrom inostrannıh del Turmenistana B.Sahmuradovım, Caspian Ashgabad dergisi, 1997
   
5. 
   Sas B. Kaspiyskoe more: Spornıe Pravovıe Voprosı i Praktiçeskie Posledstvija, Almaty: Caspian, 1997.
   
6. 
   Muhammed Heykel, 3. Petrol Savası: Körfez Savasının Perde Arkası, Çeviri: Ahmet Asrar, İstanbul: Pınar
   
7. 
   www.globalresearch.ca Геополитика каспийского моря: Nabucco будет самым дорогим из когда либо построенных трубопроводов
   

магистр ПМНО, преподаватель

кафедры иностранных языков

ЕНУ им. Л.Н.Гумилева,

В данной статье рассматриваются игровые методы преподавания фразовых глаголов в иностранном языке (английский), где автор предлагает свою классификацию игровых методов.

Game methods are very important in teaching languages. The usage of the different games on foreign language lessons promotes to achieve next aims: a good atmosphere in fast learning of the given material, develops memory and attention, and students promotes interest for the lesson, helps to better understanding of students’ personalities, a potential of each student, his /her personal good sides, activity, self-motivation, initiative skills, preparedness to work in team, and to safe and to strengthen study motivation.

The elements of games always bring an enthusiasm and interest; while students competing with each other, it provides communicational skills, in other words the process of study goes naturally.

The advantages of using teaching game methodologies:

1. The game process provides a good psychological atmosphere between students, whereas game reduces tension and gives a possibility to study without a fear.

2. In a process of study shy students get a great possibility to open them, to express their opinions and feelings.

3. Teaching games give possibility for students to speak foreign language, which is not always happen in regular lessons.

4. Game forces students to think critically and find substandard decisions and suggest new ideas.

5. Game atmosphere gives spontaneous and propitious atmosphere which helps students to study teaching material very easy.

It is the fact that phrasal verbs are just rather difficult to learn. Learning phrasal verbs out of the dictionary can help, but students really need to study and hear phrasal verbs in context to be able to truly understand the correct usage of phrasal verbs. Game methods will help to students (learners) to learn phrasal verbs quickly and understand colloquial language, news articles, and some literature very well. We also have to point out that technologies of teaching are changed. It is not enough just mechanically learn by heart all material. That is why we have to use more creative forms of teaching foreign languages. In this article some examples of game methods in teaching phrasal verbs are suggested.

Phrasal verbs are particularly frequent in the English language. A phrasal verb often has a meaning which is different from the original verb. According to Tom McArthur: “the term ‘phrasal verb’ was first used by Logan Pearsall Smith, in “Words and Idioms”, in which he states that the OED Editor Henry Bradley suggested the term to him” [1, 72-76].

According to Barbara M. H. Strang in A History of English, the separable nature of certain intransitive verbs with preposition prefixes produced many patterns in which the separated preposition prefix immediately followed the verb as in the Modern German du kommst auf meaning "you arise" or "you get up" and wirkommen an meaning "we arrive." Such syntax in which the preposition followed instead of preceded the verb became the preferred word order in English, which consequently developed into the modern phrasal verb. [2, 275]

The phrasal verbs look up and chew out differ from nonseparable phrasal verbs in that the preposition functioning as a particle may appear directly after the verb or immediately following the direct object without changing the function of the preposition. [3, 248]

Formed by a verb phrase followed by a marooned preposition, the phrasal verb forms a semantic constituent whose meaning is not determined by the verb phrase or preposition as individual parts but rather by the whole phrasal verb as a single lexical item. [4,122]

According to Joseph M.Williams in Origins of the English Language: A Social and Linguistic History, the separable phrasal verb construction developed as a result of the relative flexibility in the syntax of prepositions to direct objects [5, 286-287].

Native speakers use phrasal verbs more often than non-native speakers. It means that we have to use them in speech as they make our speech more vivid, interesting and emotional. The author looked through articles from different spheres such as politics, economy, health, etc. in a purpose to show that phrasal verbs are used in our everyday life, and how important their usage in speech is. Here are some examples: The New York Times, Sport [6]:

According to the http://dictionary.cambridge.org [9] delve into - phrasal verb which means: to examine something carefully in order to discover more information about someone or something. To hand down - phrasal verb which means: to announce an official decision, often a decision about how someone should be punished

The New York Times, Business [7]:

Three big banks disclosed on Friday what their top executives will receive in deferred stock for their work in 2011. Such stock is expected to make up most of their bonus as banks are increasingly paying employees more in deferred stock. Those awards to top bank executives are coming as lower-level employees are finding out that their own bonuses will be much smaller than a year ago.

According to the http://dictionary.cambridge.org [9] to make up - phrasal verb which means: 1. to be too friendly to someone or to praise them in order to get advantages; to find out - phrasal verb which means: to discover that someone has done something wrong.

The New York Times, Economy[8]:

Weekly applications fell by 50,000, the biggest drop in the seasonally adjusted figure in more than six years. The four-week average, which smoothes out fluctuations, dropped to 379,000. That was the second lowest such figure in more than three years.

When weekly applications fall consistently below 375,000, it usually signals that hiring is strong enough to push down the unemployment rate.

According to the http://dictionary.cambridge.org [9] to drop in - phrasal verb which means: to visit someone; to smooth out - phrasal verb which means: to reduce the difficulties or changes in a process or situation; to push down - phrasal verb which means: to cause the amount, number or value of something to increase or be reduced.

In modern spoken English language and generally in modern world, people in lack of time and being busy or just being easy going with each other, or more emotional and vivid use informal words rather then formal. And as it was mentioned before from the examples of the New York Times, in politics, medicine, in sport, even in formal media, people use informal language.

Here is the short table of informal phrasal verbs which are more preferable then formal phrasal verbs in the context. (The table was made according to the news articles of the New York Times):

Informal	Formal
To delve into	to examine or to discover more information about someone
To hand down	to announce an official decision
To make up	to be too friendly or to praise in order to get advantages
To find out	to discover that someone has done something wrong
To drop in	to visit someone;
To smooth out	to reduce the difficulties or changes in a process or situation
To push down	to cause the amount, number or value of something to increase or be reduced

Game is the highly organized strategy, which demands a great emotional and mental endowment. Games help students to achieve become more creative. Creativity is very important, as it helps to do tasks on a higher level.

It is very useful to practice games on lessons as it reduce tension in a class, a monotony of the lesson; it gives brightness, vividness and students’ interest to the studied materials.

Games in teaching phrasal verbs help to achieve next aims:

• 
  to destroy tension in a class in studying phrasal verbs;
  
• 
  to make psychological preparedness for the lesson;
  
• 
  to remember phrasal verbs in interesting and vivid way;
  
• 
  to learn materials on phrasal verbs very quickly.
  

1. Lexical games;

2. Grammatical games;

3. Phonetic games;

4. Orthographical games;

5. Creative games.

Looking through the different classifications on game methods helped me to create my own game methods in teaching phrasal verbs. Further is given the classification of some games in teaching phrasal verbs:

1. 
   “Listening” games
   
2. 
   “Speaking” games
   
3. 
   “Reading” games
   
4. 
   “Writing” games
   

“Listening” games - help to remember new phrasal verbs very quickly, to understand phrasal verbs in the first mentioning and to define comprehension of the phrasal verbs in a speech of other people, to develop students’ listening memory skills.

“Speaking” games – help to develop students’ speech skills: their ability to use phrasal verbs in speech and to know the right meaning, to develop speech - thinking ability in using phrasal verbs, to develop students’ speech reaction, to develop sureness in using phrasal verbs in speech.

The given exercise is shown on an interactive board. The purpose is to match a phrasal verb with the correct picture. And speak about the meaning of the phrasal verb.

The correct answer is the picture № 3. As the meaning to pick up someone means: (Collect (a person) this differs from the 'collect a thing' meaning - as that means 'collect and bring back' whereas this means either (1) 'collect and drop off on your way' or (2) 'collect and bring to the same destination'. Example: 1) Can you pick me up and take me to the George when you go to the party? 2) Can you pick up some friends of mine on your way to the party? They're going too.) [11]
Pick up

5 words. Students are divided into groups. Each team tells 5 phrasal verbs to each other. The main purpose of the game to make a sketch (make a story) using all phrasal verbs. Given verbs must to be different, so it will be interesting to make a sketch. Teachers can devote this game to their own themes. e.g. the theme of the lesson according to their syllabus is Student’s life. So, they can use all phrasal verbs connected to the educational sphere, but it is not necessary.

Domino. The main purpose of this game is to play a game and use correct collocation of phrasal verbs. Player should put correct preposition on verb and explain the meaning of the verb, and keep playing until he/she gets wrong usage or he can’t explain the meaning of the phrasal verb.

30 days on uninhabited island. The main aim of the game is to create and speak on a story about 30 days on uninhabited island. Students have to use 20 different phrasal verbs in their story.

Winner. Students are divided into groups; they have to write as many phrasal verbs as they know and speak on their explanations. The winner will be a group who writes more phrasal verbs and explains them.

Funny cards. There are 30 cards with phrasal verbs. This game is played by two people. The main aim of the game is to gather as more as possible correct usage of the phrasal verbs. Let’s say, if student gathers 18 from 30 cards it will mean that students win. Cards are given in next way: students are given 4 cards (verbs only), other 5 cards (prepositions only) are opened on table. According to the lot students’ start they first run. So, they have to gather as much as possible correct prepositions to their phrasal verbs, and speak on a correct collocation of phrasal verbs.

“Reading” games – help to immediately define phrasal verbs in a context and to understand their meaning.

Matching phrasal verbs. Students have to read and match the following phrasal verbs according to the correct meaning:

Phrasal verb	correct meaning
Finish off	leave one’s place of work as a protest; go on strike
Chunk away	important discovery or advance
Hunt down	to reject, vote against
Mess with	to cause disorder to something
Throw out	to through away something, get rid of something
Walk out	to search for something until it is found
Breakthrough	to finish completely

Movie. The main aim of the game is to read subtitles of a played movie and give their defections. The duration of the game is about 15- 20 minutes.

Stars. Students are given papers in shape of stars with short text on it. The main aim is to read out the text and fill in the gaps with correct phrasal verb.

Bubbles. This game is shown on interactive board. Students are divided into groups into green bubbles and pink bubbles. Green and pink bubbles will appear in order. Inside of the babbles are phrasal verbs or the meaning of the phrasal verb. Each team has to read own bubble and to define the correct answer.

“Writing” games – help to write correctly phrasal verbs in a letter, an essay, to remember many before studied and new phrasal through out writing skills.

5 words. Students are divided into 2 groups. Each team writes 5 phrasal verbs to each other. The main purpose of the game to write a story using all phrasal verbs. Given verbs must to be different, so the story will be interesting.

30 days on uninhabited island. The main aim of the game is to write a story about 30 days on uninhabited island. Students have to use 20 different phrasal verbs in their story.

Life list. Students write their life list - 12 important things which they have to do before they complete their studies at the university using phrasal verbs.

Winner. Students are divided into groups; they have to write as many phrasal verbs as they know with their explanations. The winner will be a group who writes more words.

Stars. Students are given papers in shape of stars with short text on it. The main aim is to read out the text and fill in the gaps with correct phrasal verb.

To summarize above mentioned, it is very important for all teachers to create a better way to teach their students. And with the help of game methods in teaching phrasal verbs, they will certainly succeed.

Teaching and studying phrasal verbs is very important in modern English. As far as you understand phrasal verbs and use them correctly in your speech, you will never be an outsider of the world.

References

McArthur, Tom: “The Oxford Companion to the English Language”, Oxford University Press. – 1992.

1. 
   Strang, Barbara M. H. A history of English. London: Methuen & Co. ltd.- 1974.
   
2. 
   Jacobs, Roderick A. 1995. English syntax: A grammar for English language
   

3. 
   Hopper, Paul J. 1999. A short course in grammar. New York: W.W. Norton & Company
   
4. 
   Williams, Joseph M. Origins of the English language: A social and linguistic history. New York: The Free Press. – 1975.
   
5. 
   http://www.nytimes.com The New York Time. Guilty Until Proved Innocent.- By JOE NOCERA. Published: January 20, 2012
   
6. 
   http://www.nytimes.com The New York Time. Bad Year for Wall St. Not Reflected in Chiefs’ Pay. By SUSANNE CRAIG. Published: January 20, 2012
   
7. 
   http://www.nytimes.com The New York Time. U.S. Jobless Claims Fall Sharply. By THE ASSOCIATED PRESS. Published: January 19, 2012
   
8. 
   http://dictionary.cambridge.org
   
9. 
   М.Ф. Стронин. «Обучающие игры на уроке английского языка». М. Просвещение-1981.
   
10. 
    http://www.usingenglish.com
    
11. 
    http://www.petrova.21416s01.edusite.ru/p20aa1.htm
    

Мақалада автор шетел тілінде (ағылшын) фразалық етістіктерді ойын методикасы арқылы оқытуды қарастырады, сонымен қатар автор өзінің ойын методикасы бойынша класификацияны ұсынады.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия

ұлттық университеті түркітану

кафедрасының PhD докторанты

Мақала қазақ хакас халықтарының дүниетанымындағы көне түрктік ортақ ұғымдарды ғылыми тұрғыда дәлелдеп көрсетуге негізделген.

Белгілі түрктанушы Н.А.Баскаков: “Алтайская семья языков и ее изучение” атты еңбегінде Оңтүстік Сібірдегі түрк тілдес халықтардың бірі хакастардың тілін шығыс ғұн тармағының ұйғыр-оғыз тобына жатқызса, Батыс түрк қағанатының тікелей мұрагері болып саналатын қазақ халқының тілін қыпшақ-ноғай тобынан таратады. Бұл тілдік жіктеуден (классификациялаудан) екі халықтың бір-бірінен алыс емес екенін көруге болады. Қазақ-хакас халықтарының тілімен қатар тұрмыс-тіршілігі және әдет-ғұрыптары да өте жақын. Мысалы, хакасша «азығ», қазақша «асу» орысша «переваль» деген мағнаны береді. Хакасша «айа», қазақша «алақан» аялау, алақанда аялау, әлпештеу дегенді білдіреді. «Айа» деп қазақтарда алақанның ортасын айтады. Қазақтар аю десе, хакаста «аба» деп аталады. Қазақта «абажадай», «апай төс» яғни үлкен, дәу деген мағына беретін сөздер де бар.

Сондай ақ қос халықта да жас балаға нағашыларының тай мінгізуі, үйленгенде үлүc (үлес) беріп бөлек шығару (қазақша «енші беру») бар. Одан бөлек жыл, ай мезгілдеріне байланысты ортақ сөздермен қатар ортақ ұғымдар да көптеп кездеседі. Мысалы, сәуір айын «көөк» деп атайды яғни қазақтар тәрізді көкек құсымен байланыстырады. Хакастар түсінігінде бұл айда көкектің алғаш шиқылықтағаны тіршіліктің жанданып, табиғаттың жаңаруымен тұспа-тұс келеді. Хакастарда жүкті әйелдердің қоянға қарауына болмайтыны, қазақтарда жүкті әйелдің қоян етін жесе туылғанда баласының ерні жырық болып туылады деген ырымымен мағыналас келеді және тсс [1, 70 б.].

Тағы бір ортақ ұғым – «құт» сөзі. Құт – хакастарда адамның жаны дегенге келеді [1, 85 б.]. Көне түрктерде де жанды құт деп білген. Қазақ халқында бір нәрседен қатты қорыққанда зәрем қалмады, құтым қашып кетті, яғни зәре-құты қалмады деген сөз тіркесін кездестіреміз. Мұндағы зәре-құты сөзін кейде жаны қалмады, жаным шығып кете жаздады деп те айтып жатады. Көне түрктер құтты үшке бөлген: ауа құт, жер құт және ие-құт. Түрк тілдес халықтардың бірі саналатын Якут халқының дүниетанымында да адамның үш құты бар деп есептелінген. Олар: буор-кут (жер-құт), салгын-кут (ауа-құт), ижә-кут (ие-құт немесе ана-құт) деп үшке бөлген. Жан тапсырғалы жатқан якут адамы «кутум», «сүрүм» (о жаным) деп жан қиналысын білдіреді екен [2, 72 б.]. Якут халқындағы ижә-кут (ие-құт) деп отырғаны біздің қазақтағы «зәре құт»болуы керек.

Барлық түрк тектес, түрк тілдес халықтарда құт сөзі байлықтың, ырыстың, бақ пен берекенің нышаны, сонымен қатар «жан» және «рух» мағынасында да қолданылады. Күлтегінің құрметіне қойылған тас жазуда құт сөзі бірнеше рет кездеседі. Мысалы, «Ұмай текті анам қатынның құтына (бағына) орай, інім Күлтегін ер атанды». Сондай-ақ Білге қаған ескерткішінде де «Тәңір жарылқап, құтым-бағым бар болғандықтан өлімші халықты тірілттім» дейді [3, 188, 258 бб.]. Бұл жолдардан құтым-бағым деп кеудемде жаным, басымда бағым болғандықтан, аз халықты ел еттім деп «құтты» Тәңірдің сыйы ретінде айтып отыр. Түрк тілдер тобынан басқа да Тунгус-манчжур тіл тармағы оның ішінде тунгус тобының эвенкей тілінде «куту» сөзі «жан» деген мағынаны білдіреді екен [4, 225 б.].

Байырғы түрктер дүниетанымында әйел-құдай – Ұмай ерекше құрметке ие болған. Ұмай ана – отбасы мен бала-шағаның қорғаушысы болған. Тоныкөк құрметіне орнатылған ескерткіште: “Тәңірі, Ұмай, қасиетті жер-су ықыласын берген екен!”, – делінеді [3, 318 б.]. Ұмай – барлық түрк тектес халықтардың наным-сенімдерінде сақталған. Қазақтарда Ұмайды кейбір кездерде «Май ана» деп те атап жатады. Мұндағы май сөзі отқа май тамызу ғұрпымен байланысты болуы керек. Хакас халқында жарық беруші от құдайын от-ене деп атайды. Ол отбасының қамқоршысы, жылулық пен жарық сыйлаушы, қара күштерден қорғаушы және байлық пен табыс әкелуші деген ұғымға ие. Отбасының ырысын сақтау үшін От құдайы от-ененің құрметіне үш қасық май тамызу хакастарда осы күнге дейін сақталған [1, 159 б.]. Сондай–ақ, қазақтарда үйленген кезде күйеу жігіттің де, келіннің де босаға аттарда үш рет отқа май тамызу салты сақталып келуде. Хакастардағы от-ене сөзінің түп төркіні байырғы түрктерден бастау алса керек. От-ана (хакасша от-ене) ұғымы қазақтарда да бар, ол - от-ана кейін от-ан, «отан» болып өзгерген болуы ықтимал. Оған халқымызда «отан от басынан басталады», «отан-ана» деген мақалдар ел арасына кеңінен таралғандығын айта кетуге болады. Ұлы түрк қағанатының негізін салушы Бумын өзін ел-қаған, ал әйелін хатун деп жариялағанын қытай деректерінен белгілі. Мұндағы «қатун» титулы ел анасы, отан анасы, яғни от-анасы деген мағынаға саяды. Осындағы отан сөзінің түбірі «от» сөзінен шығып отырғанын аңғару онша қиын емес. От әрі жарық әрі жылу беретін қасиетке ие болғандықтан оны анаға теңеу табиғи заңдылық. Ал бүкіл адамзат ұғымында ана құшағынан ыстық әрі одан қымбат ешнәрсе жоқ.

Хакастар кейде баланы бесікке бөлер алдында Ұмай анаға «Моя святая мать с кудрявой головой! Не давай (злым силам) протягивать холодные руки, не давай наступать холодными ногами. Прогоняй сквозь землю, прогоняй с громом по небу!» деп сиынатын болған [5, 404 б.]. Мұндағы «кудрявой головой» деген сөзді тікелей аударғанда «бұйра басты», «толқынды» болып шығады. Түрк дәуіріне жататын біршама тас мүсіндерде төбесінде үшқырлы (толқынды, бұйра) бас киімнің үлгілері көрсетілген. Көптеген ғалымдар мұны әйел тас мүсіні десе, кейбір зерттеушілер жоқ бұл түрк қоғамындағы абыздардың (шаман, культтік қызмет атқарушы адам) бейнесін беруші ер адам мүсіндері деген пікірлерді алға тартады. Мұндай үшқырлы бас киім үлгілерін Шаш оазисінен табылған көне монеталарда да бейнеленген. VI-VIII ғасырларға жататын бұл монеталарды Батыс түрік қағанатының қағандары өз аттарынан шығартып отырған. Монеталардың бетінде «Тарду қаған» ябғу – қаған теңгесі, «Тун яғбу - қаған» теңгесі деген соғды тілінде жазылған жазулар бар. Түн Яғбу қаған монетасында бейнеленген портретте қағанмен бірге оның ханымының да бейнесі суреттелген. Қаған шаштары екіге жарыла тарқатылған күйінде суреттелген, ал ханымының басында үш қырлы бас киімнің үлгісі көрсетілген [6, 14 б.]. Сондай-ақ археолог Айман Досымбаеваның зерттеуіндегі (Жамбыл облысы, Шу ауданы) Жайсан 26 тас мүсінінде «үш мүйізді» бас киім үлгісі суреттелген. Ғалымның «Батыс түрк қағанаты» атты еңбегінде осы «үш мүйізді» мүсінге қатысты біршама зертеушілердің пікірлері келтірілген. Сол пікірлердің ішіндегі С.М.Ақынжановтың «үш мүйізді» бас киімді мүсінді түсіндіруде «мүсіндердің екі мағыналық мәні: әйел жағынан арғы ата-бабасының культін құрметтеу және шаманның бейнесі» деген жорамалы шындыққа жақын келетін секілді [7, 45 б.]. Жоғарыда айтылған «о менің бұйра басты қасиетті анам» деп, ұмай анаға сиыну сөзі хакастарға бүгін ғана келмеген болар. Бұл сөз көне түрктерден тек осы елде ғана сақталып қалған болуы әбден мүмкін.

Хакастар мен қазақ халқының дүниетанымына қатысты ортақ ұғымдарды салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарынан да кездестіруге болады. Мысалы, қонақтарға ет тартқанда сыйлы қонаққа жамбас тарту – қазақтарда ежелден бар дәстүр. Хакастарда да сыйлы қонаққа қойдың артқы бөлігін ұсынған, тек оларда жамбасты «көчік» деп атаған [5, 421 б.]. Бұл дәстүр (жамбас тарту) мал өсірген дала халықтарының бұзылмас ортақ ережесі. Сақ дәуірінде мәйітпен бірге жылқыны ер-тұрманымен көму ғұрыпы болса, түрк қоғамында бұл ғұрыпқа біршама өзгерістер енгенін археологиялық деректерден көруге болады. Түрк жерлеу орындарында қойдың құйрығы мен ірі қараның артқы (жамбас мүшесі) бөліктерін қою әдетке айналған. Бұл дәстүрден о дүниеге кеткен марқұмға деген құрметтілікті көруге болады.

Қазақта тазы жүгіртіп, құс салу ежелден бар саятшылық өнер. Тазының хас жүйрігін «құмай тазы» деп атаған. Қазақ аңызы бойынша құмай тазы сары-ала қаздың жұмыртқасынан шығады. Сары-ала қаз расында да жұмыртқасын аңның ұясына салады. Ол кезінде бір байдың қарғысқа ұшыраған қызы деген аңыз да бар, сондықтан да етін жеуге және атуға тиым салынған. Бұл мифологиялық тазы (ит) хакастарда «турфан» деген құстың жұмыртқасынан шығатын «хубай хус» деген атпен белгілі. Хакас аңызында бұл киелі құстың жұмыртқасынан құлағы мен қанаты қара, аппақ күшік шығады делінеді [5, 431 б.]. Екі халықтың да жүйрік тазыны құсқа телуінде құстай ұшқан жылдамдық пен шапшаңдықты көрсетуге негізделген дүниетанымдық негіз жатыр. Қазақ аңызы бойынша бұл құстың жұмыртқасын басқа аңдар іздеп жүріп жеп қояды екен, ал хакастарда бұл құс жұмыртқасын өзі жарып тастайды, себебі мифологиялық тазыдан ұшқан құс, жүгірген аң құтыла алмайды. Жер бетіне құмай тазының еш уақытта шықпайтыны да сондықтан.

Келесі бір ортақтықты музыкалық аспабтардан кездестіруге болады. 2008 жылы Монғол Алтай жотасының бір сілемі Жарғалант-қайырқан тауының Нүхэн-хад (Үңгір тас) деген үңгірінен көне музыкалық аспаб табылған болатын. Бұл шертпелі аспабты түрктанушы Қаржаубай Сартқожаұлы нақты ғылыми дәйектермен көне түрк дәуірінің домбырасы екендігін дәлелдеп берді. Мұндай көне музыкалық аспаб тек бұл ғана емес, оған қазақтың кәдімгі жетігенін де қосуға болады.

Жетіген – жеті шекті, шертіп ойнайтын музыкалық көне аспаптардың бірі. Оның құлақ күйі жеті асықты ілгері-кейінді орналастыру арқылы келтіріледі. Шанағы тұтас ағаштан ойып жасалады. Шектері аттың қылынан тағылады. Бұл аспабты көбінесе қыздар тізеге қойып, шертіп ойнайды.

Жетіген аспабының - қазақ халқының ұлттық музыкалық аспабы екендігін ғылыми негізінде музыка зерттеушісі Болат Сарыбаев дәлелдеп берген болатын. Аңыз бойынша, өте ертеде, жаугершілік заманда кемпір мен шал өмір сүріпті. Олардың жеті ұлы болыпты. Бір күні сол ауылда жұт болып, адамдар ашығып, жұтқа ұшырап, қиыншылық заман болады. Сонда шалдың жеті ұлы малдарын аман алып қалу үшін суы, шөбі мол жер іздеп кетеді. Шал мен кемпір ұлдарын сағынып қайғырады. Содан шал ағаштан ойып бір аспап жасайды. Оған жеті ұлына арнап жеті ішек тағады. Одан дыбыс шығу үшін ұлдарының ойнаған асықтарын тағады. Сөйтіп, ұлдарына арнап күй тартады. Ал аспапқа «Жетіген» деп ат қойыпты. Менің ойымша, мұндағы «жетіген» атауы «жеті» және «асық» мағынасын білдіретін «ген» сөздерінің бірігуінен туған біріккен сөз, яғни осы музыкалық аспаб атауының мағынасы тікелей асықпен байланысты. Жетіген аспабына шағын, кішкене асықтардың таңдап алынатындығы да тегін болмаса керек. Қазақта асықтың кішкенесін «ген» немесе «ги» деп те атайды.

Түбі бір хакастарда да дәл осындай шертпелі аспаб бар. Оны «Чатхан» деп атайды, бұл аспапта да жеті асықтың үстінен қойдың жеті шегін тартқан. Хакас аңыздары бойынша, бұл сиқырлы аспабты ханның Чатхан есімді жалшысы ойлап тапқан екен. Ол аспабты ойнағанда жүгірген аң, ұшқан құс мүлгіп, бүкіл табиғат бір сәтке әсем күйге бөленеді екен. Бір күні жалғыз көзді жеті қарақшы бақташыны өлтіріп, сиқырлы аспабты ұрлап алады. Бақташының баласы ер жетіп жеті қарақшыдан әкесінің кегін алған екен. Содан бері бақташы шалдың құрметіне сиқырлы аспабы «чатхан» деп атап кеткен екен. Жетіген тек қазақ пен хакас халқында ғана емес басқада түрк тектес халықтарда да сақталған екен. Енді осы халықтардағы музыкалық аспабтың жазылуы мен дыбысталуындағы ұқсастықты салыстырып көрелік:

қазақша – жетіген

хакасша – чатхан

моңғолша – ятға(н)

татарша – етиган

туваша – жадыхан

Қорыта келгенде, екі халықтағы ортақ байланыстарды тізе берсе, көптеп кездеседі. Бұлар бүгін ғана қалыптаспаған дүниелер, керісінше Ұлы түрк қағанаты ыдырағанға дейін бір тудың астында болған ру-тайпалардың өзара бір-бірімен этно-мәдени тұрғыда тығыз байланыста болғандығын, олардың тұрмыс-тіршілігінің аралас-құралас болғанын көрсетеді. Сондықтан да екі халық бір-бірінен шалғайда жатса да барлық болмысындағы ортақ дүниетанымдық байланыстың болуы тарихи заңдылық.