О.Ж. Булдыбаев ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУМАҒЫНДАҒЫ ШЕТЕЛ

О.Ж. Булдыбаев

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУМАҒЫНДАҒЫ ШЕТЕЛ

АЗАМАТТАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Ал басқа мемлекеттерде этникалық тепе-теңдікті сақтау мақсатында азаматтық алу мен тұруға рұқсатнама алудың ерекше күрделі процедурасы белгіленеді. Жалпы ереже бойынша, заң шетел азаматтарына мемлекеттік қызметтермен айналысуға, сайлауға қатысуға, кейбір істермен айналысуға және т.б. тыйым салады. Ұлттық және мемлекеттік мүдделерді қорғаудың аталған шаралары кейбір адамдарға ұнамауы мүмкін, бірақ егер олар заң негізінде орындалатын болса, түсінікті әрі кең көлемде қолданылатын шаралар болып табылатыны даусыз. Жағдайлардың осылайша орын алуын Қазақстандағы шетелдіктерге берілетін құқықтар мен бостандықтарды талдау негізінде де байқауға болады.

Қазақстан Республикасында адам мен азаматтың құқықтары Ата Заңымыз – Қазақстан Республикасының Конституциясымен кепілдендірілген. Қазақстан Республикасының Конституциясы, өз кезегінде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бекітуде халықаралық құқықтың нормалары мен қағидаларына сүйенеді. Қазақстанның егемендікке ие болып, тәуелсіз мемлекетке айналуы, оның көптеген мемлекеттермен дипломатиялық қатынастар орнатуына алып келді. Осыған байланысты жылдан-жылға Қазақстан Республикасына әртүрлі жағдайларға байланысты шетел азаматтарының келуі орын алуда. Осы тұста біздің мемлекет алдында оның аумағына келуші шетел азаматтары қандай құқықтар мен міндеттерге ие бола алады деген мәселелер кешені пайда болды. Бұл мәселе тек теориялық қана емес, тәжірибелік маңызға да ие екені даусыз. Бұл мәселелерді шешуде, әрине, кез келген мемлекет халықаралық-құқықтық нормаларға сүйенетіні сөзсіз, сондықтан да халықаралық құқық нормаларының шетел азаматтарының құқықтық жағдайын реттеуге бағытталған кез келген ішкі заңнама нормаларынан басым күшке ие болатыны белгілі. Бұл ереже Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-тармағында көрініс тапқан: «Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде тікелей қолданылады» [2]. «ҚР шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы» ҚР Президентінің заңи күші бар 19 маусым 1995 жылғы Жарлығы азаматтардың үш санатын бөліп көрсетеді:

• 
  Қазақстан азаматтары;
  
• 
  Шетел азаматтары;
  
• 
  Азаматтығы жоқ тұлғалар [3].
  

Қазақстан Республикасының азаматтары емес және өзiнiң басқа мемлекеттiң азаматтығына қатысты екендiгiнiң дәлелi жоқ адамдар азаматтығы жоқ адамдар болып танылады.

Қазақстан азаматтары құқықтар мен бостандықтардың ең көп көлеміне ие болса, ең аз құқықтар мен бостандықтар көлеміне азаматтығы жоқ тұлғалар ие екені айтпаса да түсінікті жайт. Қазақстан Республикасы Конституциясының 12-бабының 4-тармағында: «Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады» [2], - деп көрсетілген.

ҚР аумағында заң бойынша шетел азаматтарына келесідей құқықтар беріледі:

• 
  еңбек қызметiне және демалысқа;
  
• 
  денсаулық сақтауға;
  
• 
  әлеуметтiк қамсыздандырылуға;
  
• 
  тұрғын үйге;
  
• 
  тұрғын үй мен өзге де мүлікке меншік етуге;
  
• 
  авторлық құқыққа ие болуға;
  
• 
  білім алуға;
  
• 
  қоғамдық бірлестіктерге қатысуға;
  
• 
  мәдениет жетістіктерін қолдануға;
  
• 
  некеге тұруға және оны бұзуға;
  
• 
  шетел азаматтары үшін ашық Қазақстан Республикасы аумағында еркін жүріп-тұруға;
  
• 
  ҚР заңнамаларымен бекітілген тәртіпте тұрғылықты жерді еркін таңдауға;
  
• 
  шетел азаматтарына ар-ождан бостандығы кепілдендіріледі;
  
• 
  тұрғын үйге, ар-намысына және қадір-қасиетіне қолсұғылмаушылық [3].
  

Қазақстан Республикасына шетел азаматтарының келу және оның аумағынан кету «ҚР шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы» 19 маусым 1995 ж. ҚР Президентінің заңи күші бар жарлығымен, «Шетел азаматтарының Қазақстанға келуі мен Қазақстан Республикасынан кетуін тіркеудің тәртібі туралы» 12.12.1995 ж. № 301/249 Ережемен, 28 қаңтар 2000 ж. №136 «Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасына келуі мен онда болуы, сонымен қатар Қазақстан Республикасынан кетуінің ережелерімен», ҚР визаларын берудің тәртібі туралы Ережелермен реттеледі. ҚР-ға келу үшін шетел азаматына, негізінен, қолданыстағы төлқұжаты немесе оны алмастыратын құжаттарының болуы жеткілікті.

Алайда қазіргі таңдағы құқықбұзушылықтар мен олардың үрейлі әлеуметтік нысаны – қылмыстардың халықаралық деңгейге көтерілуі мемлекеттер мен қоғамға, онда тұрып жатқан адамдардың өмірі, денсаулықтары мен мүлігіне қауіп төндіруі жиілеп кетті [4]. Бір мемлекетте басталған қылмыс өз жалғасын келесі мемлекеттерде тауып жатқан жағдайлар аз емес. Сондықтан кез келген мемлекет өз аумағына сырттан келетін шетел азаматтарына келу, ол жерде болу мен одан кетудің тәртіптерін немесе қандай жағдайларда келуге не кетуге тыйым салынатынын заң жүзінде егжей-тегжейлі ашып көрсетеді.

Қазақстан Республикасына келу шетел азаматына мына жағдайларда рұқсат етiлмеуi мүмкiн:

а) мемлекеттiк қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, қоғамдық тәртiптi қорғау немесе халықтың денсаулығын сақтау мүдделерiне бола;

ә) егер ол Қазақстан Республикасының егемендiгiне қарсы шықса, оның аумағының бiрлiгi мен тұтастығын бұзуға шақыратын болса;

б) егер ол мемлекетаралық, ұлтаралық және дiни дұшпандықты өршiтетiн болса;

в) егер бұл Қазақстан Республикасы азаматтарының және басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау үшiн қажет болса;

г) егер ол террористiк әрекетi үшiн сотталған болса немесе сот оны аса қауiптi рецидивист деп таныған болса;

ғ) егер ол бұрын Қазақстан Республикасынан қуылған болса;

д) егер Қазақстан Республикасында бұрын болған кезiнде Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы заңдарды, республиканың кедендiк, валюталық немесе өзге де заңдарын оның бұзу фактiлерi анықталған болса;

е) егер келу туралы өтiнiш жасалған кезде ол өзi жайында жалған мәлiметтер хабарлаған болса немесе қажеттi құжаттарды тапсырмаған болса [5].

Келу визаларын немесе оларға сәйкес келетiн басқа құжаттарды Қазақстан Республикасының дипломатиялық және консулдық өкiлдiктерi немесе жекеленген жағдайларда Қазақстан Республикасының бұған арнайы уәкiлдiк алған өкiлдерi бередi.

Қазақстан Республикасынан кету кезінде шетел азаматтары қолданыстағы шетелдiк төлқұжаттар немесе Қазақстан Республикасының бұған уәкiлдiк алған мемлекеттiк органдары берген кету визалары болған жағдайда сол төлқұжаттарды алмастыратын құжаттар бойынша, егер тиiстi елмен жасалған келiсiмде өзгеше тәртiп белгiленбесе, Қазақстан Республикасынан кетедi.

Қазақстан Республикасынан кетуге шетел азаматына мына жағдайларда рұқсат етiлмейдi:

а) егер оны қылмыстық жауапкершiлiкке тарту үшiн негiздер болса - iстi жүргiзу аяқталғанға дейiн;

ә) егер ол қылмыс жасағаны үшiн сотталған болса - жазаны өтеп болғанға немесе жазадан босатылғанға дейiн;

б) егер ол өзiне сот жүктеген мiндеттемелердi орындаудан жалтаратын болса - мiндеттемелер орындалғанға дейiн;

в) Қазақстан Республикасының заңдары белгiлеген өзге де негiздер бойынша [3].

Шетел азаматының Қазақстан Республикасынан кетуi ол Қазақстан Республикасы азаматтарының, басқа жеке және заңды тұлғалардың елеулi мүдделерiмен байланысты мүлiктiк мiндеттемелердi орындағанға дейiн кейiнге қалдырылуы мүмкiн.

Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған, әкiмшiлiк және басқа құқық бұзған шетел азаматтарына, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында белгiленгеннен басқа жағдайларда, Қазақстан Республикасының азаматтарымен бiрдей негiздерде жауапкершiлiк жүктеледi.

Қазақстан Республикасында болу ережелерiн бұзған, яғни тұруға құқық беретiн құжаттарсыз тұрған немесе жалған құжаттар бойынша тұрып жатқан, тiркелудiң немесе жүрiп-тұру мен тұрғылықты жер таңдап алудың белгiленген тәртiбiн сақтамаған, өздерiне белгiленген болу мерзiмi өткеннен соң кетуден жалтарған, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзиттiк жүрiп өту ережелерiн орындамаған шетел азаматтары Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылады.

Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасында болу және Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзиттiк жүрiп өту ережелерiн өрескел бұзуы Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген қылмыстық жауапкершiлiкке әкеп соқтырады.

Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы заңдарды бұзған шетел азаматына оның Қазақстан Республикасында болу жөнiнде белгiленген мерзiмi қысқартылуы мүмкiн. Шетел азаматының Қазақстан Республикасында болу мерзiмi одан әрi болуы үшiн негiздерi қалмаған жағдайларда да қысқартылуы мүмкiн.

Шетел азаматы мына жағдайларда Қазақстан Республикасының шегiнен қуылуы мүмкiн:

а) егер оның iс-әрекетi мемлекеттiк қауiпсiздiктi қамтамасыз ету немесе қоғамдық тәртiптi қорғау мүдделерiне қайшы келетiн болса;

ә) егер бұл халықтың денсаулығы мен адамгершiлiк қасиетiн сақтау, Қазақстан Республикасы азаматтарының және басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау үшiн қажет болса;

б) егер ол Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы заңдарды, Қазақстан Республикасының кедендiк, валюталық немесе өзге де заңдарын бұзса;

в) егер Қазақстан Республикасының азаматымен некеге тұруы оны Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға қалдыру үшiн негiз болып табылып, заң актiлерiмен белгiленген тәртiппен неке заңсыз деп танылған жағдайда [6].

Қуып жiберу туралы шешiмдi Қазақстан Республикасының бұған уәкiлдiк берiлген мемлекеттiк органдары қабылдайды. Шетел азаматы осы шешiмде көрсетiлген мерзiмде Қазақстан Республикасынан кетуге мiндеттi. Кетуден жалтарушылар мұндай жағдайда прокурордың санкциясы бойынша ұсталуға және ықтиярсыз қуылуға жатады. Бұл орайда қуып жiберу үшiн қажет мерзiмге ұстап қалуға жол берiледi. Олар Қазақстан Республикасының Yкiметi белгiлеген тәртiппен iшкi iстер органдарының арнаулы мекемелерiнде ұсталады.

Азаматтық қатынастарда шетелдіктерге заң бойынша кейбір шектеулер қойылатынына жоғарыда атап өттік. Алайда осы шектеулерге ерекше көңіл аударған жөн. Айрықша құқықтық мәнге ие айғақ – Қазақстан заңнамасы шетел азаматтарын келесідей бөліп қарастыратындығында:

• 
  Қазақстанда тұрақты тұратын шетел азаматтары;
  
• 
  және уақытша жүрген шетел азаматтары [3].
  

Шетел азаматтарының орта есеппен алғандағы арақатынасы, тұрақты тұратын шетел азаматтарының көлемі 4% болса, уақытша жүрген шетел азаматтарының саны 96%-ға саяды [7]. Яғни, Қазақстан аумағындағы шетел азаматтарының негізгі бөлігі бизнес мәселесімен жүргендер десе де болады. Жоғарыда атап өткеніміздей, осы екі шетел азаматтары санаттары әртүрлі құқықтық мәртебеге ие. Қазақстанда тұрақты тұратын шетел азаматтары азаматтық қатынастарға түсу кезінде Қазақстан азаматтарымен тең негізде құқықтарға ие болады, мысалы: жұмысқа орналасуға, жылжымайтын мүлікті сатып алуда, Қазақстан аумағында ұзақ уақыт болуға және т.б. Ал уақытша жүрген шетел азаматтарының, Қазақстан азаматтары мен тұрақты тұратын шетел азаматтарымен салыстырғанда, құқықтары біршама шектелген.

Мысал келтіретін болсақ, олар Қазақстан аумағында ұзағырақ болу үшін белгілі бір себептері болуы керек. Қазақстан аумағында компания ашатын болған жағдайда, уақытша жүрген шетел азаматы жұмысқа орналасып, сол еңбегіне жалақы алу үшін тек тиісті жұмыс істеуге арнайы рұқсат алғаннан кейін ғана кірісе алады. Егер тұрақты тұратын шетел азаматы, мысалы, Питер Қазақстанда пәтер немесе өзге де жылжымайтын мүлік сатып ала алса (шетелдіктер тек жалға ғана ала алатын жер учаскелерін қоспағанда), ал уақытша жүрген шетел азаматы Биллдың заң бойынша оған құқығы жоқ. Осылайша, Билл және сол секілді өзге де уақытша жүрген шетел азаматтарының Қазақстан аумағынан жылжымайтын мүлікке тікелей ие бола алу құқықтары шектелген. Ал тұруға ықтиярлық алып, тұрақты тұратын шетел азаматы болу, өзге де мемлекеттердегі сияқты оңай шаруа емес, әсіресе егер ол үшін дәйекті себептер болмаса. Әрине, жылжымайтын мүлік және өзге де мәселелерге қатысты жағдай ҚР-дағы уақытша жүрген шетел азаматтарының іскерлік мүмкіндіктерін шектейтіні даусыз. Сонымен бірге мұндай тең емес жағдайда болу мәселесі Питер мен Биллді, құқықтық тұрғыда, бизнестің тең емес қатысушыларына айналдырады. Ал бизнестің өз талаптары мен шарттарын белгілейтіні тағы бар. Себебі бизнеспен айналысуда жылжымайтын мүлікті өз меншігінде иемдену оны басқа біреуден жалға алғанға қарағанда тиімді әрі ыңғайлы болып есептеледі.

Бірақ өкінішке орай, ҚР-да уақытша жүрген шетел азаматтарына жылжымайтын мүлікке тікелей иемденуге тыйым салынғанына қарамастан, Қазақстан заңнамасы оларға жылжымайтын мүлікке жанама иемденуге мүмкіндік жасаған десе де болады [7]. Заңнамаға сәйкес, тәжірибе жүзінде Қазақстандағы уақытша жүрген шетел азаматтары жылжымайтын мүлікке әртүрлі мақсатта жанама меншіктене алады. Мысалы, уақытша жүрген шетел азаматы бизнесмен болса, ол жылжымайтын мүлікті бизнеспен айналысудың құралы ретінде иемдене алады. Жылжымайтын мүлікке жанама иемденудің басты мәні – заңды бұзбай-ақ, уақытша жүрген шетел азаматы осы жылжымайтын мүлікке қатысты келесідей әрекеттер жасауда ешқандай кедергіге ұрынбайтындығын көрсетуге болады:

• 
  өзіне тиесілі жылжымайтын мүлікке меншік иесі ретінде билік етіп пайдаланады;
  
• 
  керек жағдайда оны сата алады;
  
• 
  жалға алған кездегі төлем төлемейді.
  

__________________________

2. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз 1995.

3. «ҚР шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы» ҚР Президентінің заңи күші бар Жарлығы, 19 маусым 1995.

4. Ануфриева Л. П. Иностранные физические лица: правовое положение в России // Российская юстиция, 1997, № 6. - С. 45-47.

5. Шетел азаматтарының Қазақстанға келуі мен Қазақстан Республикасынан кетуін тіркеудің тәртібі туралы Ереже, 12.12.1995 ж. №301/249.

6. Шетел азаматтарының Қазақстан Республикасына келуі мен онда болуы, сонымен қатар Қазақстан Республикасынан кетуінің ережелері, 28 қаңтар 2000 ж. №136.

7. Правовой статус иностранцев в Казахстане // Мысль №8, 1999. - С. 43-47.
***

Проблема определения правового положения иностранных граждан требует соответствия международным документам, регулирующих статус иностранцев. Исходя из этого, в данной статье автор комплексно рассматривает ряд важных вопросов, связанных с содержанием структуры и объемом прав и обязанностей иностранцев в Республике Казахстан

The problem of defining of the legal status of foreign citizens requires to be coincided to the international documents regulating status of foreigners. That is why in this article the author completely investigates a number of important questions connected with subject-matters of structure, volume of rights and obligations of foreign citizens in the Republic of Kazakhstan.

Надо признать, что механизм правового регулирования внешнеэкономических сделок несколько сложен, хотя хорошо наработан практикой. Сложность его обуславливается наличием множества коллизионных норм в нашем отечественном праве, что в какой-то степени препятствует качествен-ному применению права к сделке. Наличие коллизионных норм в праве, касающемся внешнеэконо-мической деятельности, объясняется тем, что право различных государств регулирует одни и те же отношения по-разному. И до тех пор, пока право государств не будут регулировать эти отношения одинаково, будут существовать коллизии. Представляется, что данная проблема не будет решена в ближайшем будущем и поэтому на сегодняшний день имеет смысл и необходимость изучения данной темы. А точнее вопроса об особенностях оформления, заключения и исполнения внешнеэкономи-ческих сделок.

Для того чтобы сделка была заключена и исполнена грамотно, сторонам, в ней участвующим, необходимо хорошо ориентироваться в следующих вопросах: во-первых, что такое сделки, их виды и формы, а также условия их действительности; во-вторых, что собой представляют внешнеэкономи-ческие сделки: их виды, содержание; в-третьих, порядок разрешения споров, вытекающих из внешнеэкономических сделок и механизм признания и исполнения решений арбитража.

Основной правовой формой экспортно-импортных внешнеэкономических операций в Республике Казахстан является внешнеторговый договор (контракт). В современном казахстанском гражданском законодательстве нет легального определения внешнеторгового договора, исходя из которого можно было бы в каждом конкретном случае обосновывать внешнеторговый характер непосредственной сделки. Более того, в Гражданском кодексе Республики Казахстан (далее – ГК РК) отсутствуют также общие нормы, закрепляющие признаки внешнеэкономического договора и систему таких соглашений.

По этой причине проблема юридической квалификации сделок в качестве внешнеторговых для целей правоприменения (таможенного оформления, льготного налогообложения, валютно-экспортного регулирования и т.п.) переносится на местный уровень, что в условиях отсутствия единой практики на местах нередко влечет различные подходы к определению юридической природы конкретной сделки и порождает споры участников внешнеторговой деятельности с органами финансовой полиции, налоговыми инспекциями, таможенными органами, службой валютного экспортного контроля и др.[1]

В ст. 1 Закона «О регулировании торговой деятельности» от 12 апреля 2004 года содержится определение внешнеторговой деятельности, базируясь на котором внешнеторговую сделку (правовую форму этой деятельности) можно было бы определить как предпринимательский договор, регулирующий отношения в области осуществления купли-продажи товаров, связанные с их вывозом из Республики Казахстан и (или) ввозом в Республику Казахстан. Однако такое определение, основанное на допущенном законодателем отождествлении внешнеэкономической и внешнеторговой деятельности, на наш взгляд, неоправданно широко. В соответствии с ним к внешнеторговому контракту следует отнести, например, договор подряда (обмен результатами выполненной работы), что противоречит ГК РК, рассматривающему торговую сделку и сделку подряда, в качестве само-стоятельных договорных типов.

Внешнеторговый договор – это вид хозяйственной сделки, то есть соглашение экономических агентов, один из которых является резидентом Республики Казахстан либо, также, являясь резидентом Республики Казахстан, имеет за рубежом коммерческую организацию, направленное на установление, изменение или прекращение гражданских прав и обязанностей при осуществлении торговых (экспортных, импортных и реэкспортных) операций [2].

Представляется, что он должен включать в себя следующие императивные и факультативные признаки. К императивным признакам, обязательно отражаемым в каждом внешнеторговом контракте, относится следующее:

1. Нерезидентность одного из субъектов внешнеторгового правоотношения – различная государ-ственная принадлежность экспортера и импортера либо нахождение в различных государствах их коммерческих предприятий, через которые идут отгрузка, приемка и оплата экспортных товаров (наличие в субъектном составе внешнеторгового правоотношения иностранного либо приравненного к нему элемента).

К иностранным участникам внешнеторговой сделки относятся иностранные лица – субъекты права, легализовавшиеся в установленном законодательством Республики Казахстан порядке и формах в качестве участников хозяйственной деятельности и осуществляющие ее на территории Республики Казахстан в соответствии с действующим законодательством:

а) организации, гражданская правосубъектность которых определяется по праву иностранного государства, в котором они учреждены либо на территории которого они осуществляют часть своей уставной деятельности;

б) физические лица - иностранные граждане, гражданская правосубъектность которых определяется по праву иностранного государства, гражданами либо подданными которого они являются;

в) лица без гражданства, гражданская дееспособность которых определяется по праву иностранного государства, в котором эти лица имеют постоянное место жительства.

К иностранным участникам внешнеэкономической деятельности также приравниваются высту-пающие в хозяйственном обороте на территории Республики Казахстан в качестве субъектов гражданских прав иностранные государства, их административно-территориальные единицы и государственные органы; субъекты иностранных федеративных государств; международные организации [3].

Нерезидентность одного из участников внешнеторгового договора закрепляется во вводной части контракта, определяющей стороны договора.

2. Использование международных торговых и иных внешнеэкономических обычаев при моделировании содержания сделки.

3. Отражение в разделе внешнеторгового контракта «Валютная оговорка» возможность использования при осуществлении расчетов по экспортно-импортным операциям валют иностранных государств либо оценка в этих валютах обязательств, возникающих из договора.

Факультативными признаками внешнеторговой сделки служат следующие особенности внешнеэкономических торговых отношений, правовой формой которых является внешнеторговый контракт:

а) признаки, отражающие трансграничный характер внешнеторговых операций (факт пересечения товаром таможенной границы РК): возникновение за рубежом Республики Казахстан права собственности либо иного титула на имущество, являющееся объектом импортной сделки; исполнение вне таможенной территории Республики Казахстан обязательства, возникающего из договора, либо его элемента;

б) материально-правовой признак – отражаемая в разделе внешнеторгового контракта «Применимое право» допустимость применения иностранного и международного права к регулированию отношений, возникающих из договора;

в) процессуально-правовой признак возможность обращения сторон договора к средствам международной юрисдикции при защите своих нарушенных прав и охраняемых законом интересов (раздел контракта «Арбитражная оговорка»).

В Казахстанском гражданском праве, торговом законодательстве большинства зарубежных стран, а также в международном экономическом праве договор международной купли-продажи товаров моделируется как двустороннее консенсуальное соглашение с участием иностранного либо приравненного к нему элемента, совершаемое в простой письменной (по казахстанскому праву) или в устной (по международному частному праву) форме, содержанием которого является межгосударственный возмездный эквивалентный обмен товара на деньги (валюту).

Консенсуальность договора означает, что права, обязанности экспортера и импортера возникают в тот момент, когда они достигнут соглашения по всем существенным условиям договора и облекут договоренность в требуемую законом форму, а не в момент реального выполнения каких-то юридически значимых действий.

Понятие «международная купля-продажа товаров» в силу Венской конвенции определяется с помощью нескольких критериев [4].

1. Имеет значение субъектный состав контракта, т.е. кто является его сторонами. Обязательным условием для признания контракта договором международной купли-продажи товаров, попадающим под регулирование этой Конвенции является местонахождение коммерческих предприятий сторон контракта в разных государствах. Ни национальная (государственная) принадлежность сторон, ни гражданский или торговый характер договора не принимаются во внимание при определении применимости Конвенции (ст.1). Это означает, что в силу Конвенции не будет признан международным контракт купли-продажи, заключенный между находящимися на территории одного государства фирмами разной государственной принадлежности. В то же время будет считаться международным контракт купли-продажи, заключенный между фирмами одной государственной принадлежности, но коммерческие предприятия которых находятся в различных государствах.

2. Важен предмет договора. В силу Конвенции обязанности продавца – это поставить товар, передать документы и титул на товар в соответствии с требованиями договора и Конвенции (ст.30). Основные же обязанности покупателя – уплатить цену за товар и принять поставку в соответствии с требованиями договора и Конвенции (ст. 53).

3. Объект договора – движимое имущество, приобретаемое не для личного, семейного или домашнего пользования.

4. Поскольку из сферы применения Конвенции исключен ряд видов продаж (например, с аукциона или в порядке исполнительного производства), под понятие «международная купля-продажа» они не подпадают, равно как и продажа фондовых бумаг, акций, оборотных документов, так и деньги, суда водного и воздушного транспорта, электроэнергия.

В силу действующего в Республике Казахстан законодательства, все участники оборота независимо от форм собственности вправе самостоятельно осуществлять внешнеэкономическую деятельность в соответствии с законодательством Республики Казахстан. Поскольку заключение и исполнение контрактов международной купли-продажи товаров является одним из видов внешнеэкономической деятельности, это означает, что в принципе сторонами таких контрактов могут быть любые юридические лица, зарегистрированные в качестве таковых на территории Республики Казахстан. Стороной договора могут быть также действующие на территории Республики Казахстан предприятия с иностранными инвестициями, включая полностью принадлежащие иностранным инвесторам [5]. Законодательством, действующим на территории Республики Казахстан, установлено, что гражданская правоспособность иностранных юридических лиц определяется по закону страны, в которой учреждено юридическое лицо. Из этого следует, что вопрос о том, вправе ли то или иное иностранное юридическое лицо заключить с субъектом казахстанского права контракт, должен решаться на основе иностранного закона. Вместе с тем в силу ГК РК иностранное юридическое лицо при совершении сделок не может ссылаться на ограничение полномочий его органа или представителя, не известное праву страны, в которой орган или представитель иностранного юридического лица совершает сделку.

Договор международной купли-продажи – наиболее важный из всех внешнеторговых договоров. Путем заключения и исполнения именно этого договора осуществляется внешнеэкономический товарообмен, составляющий основную часть внешней торговли Республики Казахстан. С данным договором тесно связаны различные виды договора-подряда – сделок, направленных на выполнение работ и оказание услуг. Исполнение договора этого вида предполагает заключение договоров перевозки и страхования, а нередко также лицензионных договоров, которые заключаются для того, чтобы обеспечить производство товаров, предусмотренных договорами международной купли-продажи [6].

Сделки, заключаемые с иностранными контрагентами, регулируются нормами права той или иной страны. Применимое к ним право определяется по соглашению сторон контракта [7]. Действующее в Республике Казахстан законодательство, как и право большинства других стран мира, исходит из того, что стороны внешнеэкономической сделки свободны в выборе применимого права. Однако при его выборе возникают сложности. Прежде всего, это вызвано тем, что имеются определенные расхождения в решении одних и тех же вопросов в различных системах права и национальных законодательствах, а также в практике их применения. Участнику внешнеэкономи-ческой деятельности необходимо хорошо ориентироваться в нормах права, которые регулируют этот вид договора. Во-первых, при согласовании условий контракта с иностранным партнером, необходимо знать правила, определяющие порядок его заключения. Во-вторых, если одна из сторон не выполнила согласованные условия, которые противоречат императивным нормам права, их окажется невозможным реализовать в судебном порядке. Так, включение в контракт условия о штрафе на случай неисполнения какого-либо обязательства признается большинством стран недопустимым. В-третьих, невозможно в конкретном контракте предвидеть все возможные ситуации и соответственно оговорить условия на все случаи. В этой связи, при возникновении в будущем разногласий между партнерами по вопросам, не предусмотренным в контракте, неизбежно применение норм права. Но, если сторона контракта знает, как решается тот или иной вопрос в диспозитивной норме права, и это решение ее устраивает, нет необходимости тратить усилия на ее согласование. Если же оно сторону не устраивает, нужно договариваться с партнером о включении в контракт иного условия, тем самым избежав применения такой диспозитивной нормы права [8]. Например, в праве одних стран включение в контракт условия о штрафе, если при этом не оговорено другое, означает, что нельзя требовать убытки, превышающие такой штраф. В праве других стран, в частности, в Республике Казахстан, действует обратное правило: допустимо требовать возмещения убытков, которые превышают штраф, если нет договоренности сторон об ином.

При отсутствии в контракте условия о применимом праве (а это часто бывает на практике) стороны вправе согласовать этот вопрос впоследствии. Если же такая договоренность не достигнута, применимое право определяется на основании коллизионной нормы. Применимые к рассматри-ваемому виду договоров коллизионные нормы разных стран не совпадают по содержанию. Есть и международные конвенции, цель которых унифицировать коллизионные нормы, применимые к договору купли-продажи товаров (например, Гаагская конвенция о праве [9], применимом к международной купле-продаже движимых вещей, 1955 г. и Конвенция о праве, применимом к международной купле-продаже 1986 г.).

Согласно Европейской конвенции о внешнеторговом арбитраже 1961 г., а также Закону РК «О международном коммерческом арбитраже» от 28 декабря 2004 г., применимое право в соседнем государстве определяется арбитражем в соответствии с коллизионной нормой, которую арбитры сочтут в данном случае применимой. ГК РК признает применимое право страны, где учреждена, имеет место жительства или основное место деятельности сторона, являющаяся продавцом в договоре купли-продажи. Это означает, что если спор между сторонами будет разрешаться в арбитраже в Республике Казахстан, то в соответствии с действующим законодательством к экспорт-ным контрактам казахстанских предпринимателей (при отсутствии иного соглашения сторон) применимым по общему правилу будет признано казахстанское право, а к импортным – право страны-контрагента.

Таким образом, сделки, заключаемые с иностранными контрагентами, регулируются нормами права той или иной страны. Применимое к ним право определяется по соглашению сторон контракта [10]. Действующее в Республике Казахстан, гражданское законодательство, как и право большинства других стран мира, исходит из того, что стороны внешнеэкономической сделки свободны в выборе применимого права. Однако при его выборе возникают сложности. Прежде всего, это вызвано тем, что имеются определенные расхождения в решении одних и тех же вопросов в различных системах права и национальных законодательствах, а также в практике их применения. Участнику внешне-экономической деятельности необходимо хорошо ориентироваться в нормах права, которые регулируют этот вид договора. Во-первых, при согласовании условий контракта с иностранным партнером, необходимо знать правила, определяющие порядок его заключения. Во-вторых, если одна из сторон не выполнила согласованные условия, которые противоречат императивным нормам права, их окажется невозможным реализовать в судебном порядке. Так, включение в контракт условия о штрафе на случай неисполнения какого-либо обязательства признается большинством стран недопустимым. В-третьих, невозможно в конкретном контракте предвидеть все возможные ситуации и соответственно оговорить условия на все случаи. В этой связи, при возникновении в будущем разногласий между партнерами по вопросам, не предусмотренным в контракте, неизбежно применение норм права. Но, если сторона контракта знает, как решается тот или иной вопрос в диспозитивной норме права, и это решение ее устраивает, нет необходимости тратить усилия на ее согласование. Если же оно сторону не устраивает, нужно договариваться с партнером о включении в контракт иного условия, тем самым, избежав применения такой диспозитивной нормы права.

_______________________________
1. Богуславский М. М. Международное частное право: Учебник. - М., 1994. - С. 54.

2. Розенберг М. Г. Договор внешнеторговой купли-продажи (поставки). - М., 1989. - С.296.

3. Розенберг М. Г. Международная купля-продажа товаров. М., 1995. С. 287.

4. Конвенция ООН о договорах международной купли-продажи товаров. Документ ООН. - Вена, 1980 г.

5. Розенберг М. Г. Договор внешнеторговой купли-продажи (поставки). - М., 1989. - С.296.

6. Закон Республики Казахстан от 8 января 2003 г. «Об инвестициях».

7. Томсинов В. Внешнеторговый договор купли-продажи: язык контракта и корреспонденции, вступление в силу, уступка, изменения и дополнения контракта // Российская юстиция. 1994. - №6. - С. 13-16.

8. Конвенция о праве, применимом к международной купле-продаже товаров. Гаага, 15 июня 1955 года. Регистр текстов международных конвенций и других документов, касающихся права международной торговли. Том 1. ООН:. - Нью-Йорк, 1971.

9. Конвенция о праве, применимом к международной купле-продаже товаров. Гаага, 15 июня 1955 года. Регистр текстов международных конвенций и других документов, касающихся права международной торговли. Том 1. ООН:. - Нью-Йорк, 1971.

10. Конвенция о праве, применимом к международной купле-продаже товаров. Гаага, 15 июня 1955 года. Регистр текстов международных конвенций и других документов, касающихся права международной торговли. Том 1. ООН:. - Нью-Йорк, 1971.

Мақалада заң жағынан алғандағы қазіргі кездегі халықаралық жеткізіп беру келісімшарттарын жасау тәжірибесі қаралған. Сыртқыэкономикалық қызметті құқықтық реттеу күрделі болғанымен, тәжірибеде толықтай қолданылуда. Сыртқыэкономикалық қызмет заңнамалары нормаларының қақтығысы әрбір мемлекет осындай шараларды әртүрлі жолдармен реттегендіктен шығады. Аталған мәселе қазіргі кезде көкейтесті мәселе болып табылады және болашақта солай болып қала береді. Сондықтан аталған мақаланың тақырыбына талдау жасау маңызды болып табылады. Сонымен бірге автор сыртқыэкономикалық операциялардың қалыптасуын, жасалуын және жүзеге асырылуын қарастырады.

Автор императивтік және факультативтік белгілеріне сәйкес келетін сыртқыэкономикалық мәмілелердің компо-ненттерін нақты талдайды.

Қорытындыда автор Қазақстан Республикасының заңнамаларындағы сыртқыэкономикалық аспектілерді конвенция-лар негізінде халықаралық-құқықтық тәжірибесімен салыстырып, тәжірибелік ұсынымдар береді.

The article reviews current practice of concluding foreign delivery agreements from the legal point of view. Legal regulation of foreign economic transactions is quite complicated although well worked out in practice. Collision norms in foreign economic activities legislation occur due to the fact that each country regulates similar activities differently. The given problem is an actual issue nowadays and will be as such in the nearest future. That is why analysis of the theme of the article gains additional importance. Peculiarities of forming, concluding and implementing foreign economic transactions are also reviewed by the author.

The author analyzes in details the components of the foreign economic transaction agreement which should meet the imperative and optional indications. The imperative indications include non-residence of one party of the foreign trade agreement, practice of international trade and other economic customs while modeling the transaction, and “currency reservations”. The optional indications include transborder character of the transactions, material and legal indicator as well and procedure and legislative indications.

At the conclusion the author compares the foreign economic legislation of the Republic of Kazakhstan to the international legal practice on the basis of several Conventions and gives practical recommendations.

Қылмыстылықтың алдын алуды тиімді ұйымдастыру, ең алдымен үлкен үш мәселені шешіп алуды қажет етеді, олар: 1) қылмыстылықты, ондағы өзгерістерді тану мен бағалау; 2) детермина-цияның ерекшеліктерін табу, себептер мен жағдайларды анықтау; 3) қылмыстылықпен күресудің жүйесін құру. Аталған жағдайлардың барлығы, әрине, тәжірибелік сипаттағы мәселелер, бірақ ол өз кезегінде оның теориялық базасын қалыптастыруды қажет етеді.

Қылмыстық атқару мекемелеріндегі зорлық қылмыстарына да барлық зорлық қылмыстарын сипаттайтын белгілер тән. Олардың басым бөлігін қарапайым өмірдегідей қасақана адам өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян келтіру, азаптау, қарақшылық, зорлықпен ұштасқан тонау, бұзақылық қылмыстары құрайды. Олардың деңгейі мен динамикасы жалпы зорлық қылмыстарын сипаттайды. Қылмыстық атқару мекемелеріндегі құқыққа қарсы зорлық-зомбылық әрекеттері өзінің қоғамға аса қауіптілігімен ерекшеленеді. Және айта кететін жайт, қылмыстық атқару мекемелеріндегі пайда-күнемдік мақсатпен жасалатын қылмыстардың өзі күш қолдану, жәбір көрсету, яғни жәбірленушіге зорлық-зомбылық сипаттағы әрекеттер арқылы жасалады. Қылмыстық атқару мекемелерінде жасалатын зорлық-зомбылық қылмыстары қылмыстық рецидивтің ерекше бір түрі деуге болады, яғни бұл жерде қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтыратын әрекет «алдыңғы» қылмыстық әрекет үшін жазаны өтеу мен атқару барысында туындайды.

Қылмыстық атқару мекемелеріндегі қылмыстылыққа жалпы сипаттама беретін болсақ, кейбір ғалымдар ол жерлердегі қылмыстылықты былай деп бөледі:

1. 
   қамауға алынғандар мен сотталғандар жасайтын қылмыстар;
   
2. 
   қылмыстық атқару мекемесі қызметкерлері жасайтын қылмыстар [1].
   

Қылмыстың қайталануы жалпы қылмыстылықтың «етек алған тамыры» десек, кем айтпаған едік. Себебі, қылмысты қайталаушы (рецидивист) - қоғамдық өмірдің жақсы мінез-құлқына, бай құндылықтарға, құқықтық тәртіпке өзін-өзі қарсы қоюшы қылмысты қайталаушы тұлға, құқыққа қарсы әрекеттер, теріс қылықтар жасауға «жаңа» тұлғаларды тартады. Яғни, ұйымдасқан және кәсіби қылмыстылық «кадрларының» даярланып шығуына өз септігін тигізеді. Қылмысты қайталаушы тұлғалар - әлеуметтік ортаға қарсы адамдар, қылмыстық әлемнің мінез-құлықтарын тасымалдау-шылар, таратушылар. Кейбір деректерге сүйенсек, қылмысты қайталаушы әрбір тұлға орта есеппен алғанда 3-тен 8-ге дейін адам санына қылмыстық жолға «оңай» түсуіне өз әсерін тигізеді. Әсіресе, бұл құбылыс жасы 18-ге енді толған және кәмелеттік жастағы тұлғалар арасында жиі байқалады [2]. Бұл жағдай өз кезегінде қылмыстардың «жасаруына» әкеп соқтырады.

Осы ретте қылмыстың қайталануының алдын алу нысаны ретінде, әкімшілік қадағалауды жүргізуге ерекше тоқталып кеткенді жөн көріп отырмыз.

Әкімшілік қадағалау туралы заңнама Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді. Сонымен қатар ол Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінен (бұдан әрі - ҚК), Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінен (бұдан әрі - ӘҚБтК), Қазақстан Республикасының Қылмыстық атқару кодексінен (бұдан әрі – ҚАК) және «Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының Заңынан (бұдан әрі – Заң) және Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік-құқықтық актілерінен тұрады.

Әкімшілік қадағалау қылмыстың қайталануының алдын алу нысаны ретінде заңдылық қағидаларын, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін сақтау негізінде жүзеге асырылады.

Бас бостандығынан айыру мекемесінен босатылып шыққан тұлғалардың қайталап қылмыс жасау мүмкіндіктерін шектеу мақсатында және қылмыстық атқару мекемелерінде жазасын өтеп жүрген сотталған тұлғалардың қылмыс жасау мүмкіндіктерін шектеу мақсатында әкімшілік қадағалау орнатылуы мүмкін [3].

Осы ретте қазақстандық ғалым С.М. Әпеновтің берген анықтамасына сүйенсек: сотталған адамдарға әкімшілік бақылау жүргізу дегеніміз – заңда белгіленген санаттарға жататын жаза өтеген адамдарға жергілікті ішкі істер бөлімі әкімшілігі тарапынан, заңда белгіленген мерзімдерге дейін орнатылған қадағалау шарасы болып табылады [4].

Мемлекеттің соттылығы бар адамдарға бақылау жүргізуі, жаза өтеген адамның келісімінсіз, міндетті шара ретінде және мәжбүрлі түрде жүргізіледі.

Осы тұрғыда әкімшілік бақылаудың жаза өтеген адамның келісімінсіз, міндетті және мәжбүрлі түрде орнатылуы қазіргі қоғам өмірінің талаптарына негізделген. Себебі, белгілі бір кезең аралығында қоғамнан оқшауланған тұлғаны қоғам өмірімен қайта араластыру - оның қайтадан құқық бұзушылыққа бару жолына кедергі болатын мәселе. ҚР ҚК 38-бабының 2-бөлігінде көзделген [5] мақсаттарға жетуде де өз әсерін тигізеді деп ойлаймыз.

Әкімшілік қадағалау орнатылуы мүмкін мерзімді қатаң сақтаған жөн. Заңның 6–бабына сәйкес, әкімшілік қадағалау алғашқыда 6 айдан 1 жылға дейінгі мерзімге белгіленеді, бұл мерзім әр жолы 6 айға ұзартылуы мүмкін, бірақ ол 2 жылдан аспауы тиіс. Әкімшілік қадағалау мерзімі сот қаулысы заңды күшіне енген күннен бастап есептеледі. Әкімшілік қадағалау мерзімі оның қолданыстағы мерзімінің соңғы күнінен кешіктірілмей ұзартылуы тиіс.

Әкімшілік қадағалаудың басты мақсаты, қылмыс жасағаны үшін жаза өтеген адамдарды қайтадан қылмыстар жасаудан сақтандыру және алдын алу болып табылады. Мемлекетіміз қылмыстылықпен күресу бағытының негізгі түріне оның алдын алу шараларын жатқызуының өзі, әкімшілік қадағалаудың қылмыстың қайталануының алдын алудың маңызды нысаны екендігін көрсетеді. Жалпы атап айтатын болсақ, алдын алу шараларын үш кезеңде жүргізуге болады.

Бірінші кезең – қылмыс жасауға бейімделе бастаған және алдын алу шараларын жүргізбесе қылмыс жасауы әбден ықтимал адамдарға мемлекет, қоғам тарапынан бақылау орнату.

Екінші кезең – қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жазаны қолдану арқылы қылмыстылықпен күресу.

Үшінші кезең – жаза өтеген, бірақ әлі де қылмыс жасауы мүмкін деп танылған адамдарға мемлекет және қоғам тарапынан бақылау орнату.

Жаза өтеген адамдарды қайтадан қылмыстылықпен айналысудан сақтандыру үшін әкімшілік бақылау жүргізгенде, ол адамның қадір-қасиетіне, ар-намысына, отбасы мен жұмысындағы қадір-қасиетіне нұқсан келетіндей түрде жүргізбеу керек.

Әкімшілік бақылау тәрбиелік мақсатта да қолданылады. Қылмыстық атқару заңында белгіленген адамдарға әкімшілік қадағалау екі негіздің біреуі болғанда жүргізіле алады.

Егер жаза өтеу кезінде түзелу жолына түскісі келмейтіндігін және қоғам үшін қауіпті болып қала беретіндігін көрсетсе немесе жазаны өтегеннен кейін ішкі істер органдарының ескертуіне қарамастан, қоғамдық тәртіпті жүйелі түрде бұза берсе, онда мұндай адамдарға әкімшілік қадағалау міндетті түрде жүргізілуі қажет.

Заң Қазақстан Республикасының аумағында бас бостандығынан айыру жазасын өтеген адамдарға ғана қолданылады. Заңның 2-бабында әкімшілік қадағалау орнатылатын адамдардың тізбесі берілген және ол түпкілікті болып табылады.

Әкімшілік қадағалау, атап айтқанда:

• 
  абайсызда немесе кәмелеттік жасқа толмай жасаған қылмыстары үшін;
  
• 
  жаңа қабылданған қылмыстық заң бойынша қылмыс деп танылмаған қылмыстар үшін соттылығы бар адамдарға;
  
• 
  ауыр және аса ауыр санатқа жатқызылатын қылмыстарды жасағаны үшін бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтемеген адамдарға белгілеу тиісті емес.
  

Егер әкімшілік қадағалау белгіленген әрекет жаңадан қабылданған заң бойынша қылмыс деп танылмаған жағдайда, сот қадағалауға алынған адамның өзінің немесе оның қорғаушысының өтініші, ішкі істер органдарының немесе прокурордың ұсынысы бойынша әкімшілік қадағалау орнату туралы қаулының күшін жояды.

Бас бостандығынан айыру орындарынан шартты түрде мерзімінен ерте босатылған адамдарға әкімшілік қадағалау орнатуға болмайды. Жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен ерте босатылған адамға әкімшілік қадағалау орнату туралы ұсынымды ішкі істер органы осы адам әкімшілік шараның өтелмеген бөлігінің мерзімі өткеннен кейін және бас бостандығынан айыру орнынан босатылған сәттен бастап үш жыл өткенге дейін қоғамдық тәртіпті ұдайы бұзған жағдайда ғана енгізілуі мүмкін.

Әкімшілік қадағалау ережелерінің бұзылғаны туралы әкімшілік істерді қарау кезінде, сот адамның әрекетіндегі ҚР ӘҚБтК-нің 366-бабында [6] көзделген құқық бұзушылық құрамын ғана емес, сонымен бірге әкімшілік қадағалау орнатудың және оның мерзімін ұзартудың заңдылығын тексерулері қажет.

Соттар ішкі істер органдары қызметкерлерінің ұсынысымен қылмыстың қайталануының алдын алу мақсатында әкімшілік қадағалау орнату кезінде ауыр және аса ауыр қасақана жасалған қылмыстар үшін соттылықтың болуын немесе адамның қасақана жасаған қылмыстары үшін екі рет және одан да көп бас бостандығынан айыруға сотталу фактілерін, қоғамдық тәртіпті және басқа да азаматтардың құқықтарын ұдайы бұзуын немесе бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдардың өзге де құқық бұзушылықтар жасағанын тексерулері қажет.

Бұл жерде айта кететін бір жайт, егер адам бір жыл ішінде екі реттен артық әкімшілік жауаптылыққа тартылса, жоғарыда аталған құқық бұзушылықтарды ұдайы бұзушылықтар [7] деп түсінеміз.

Статистикалық мәліметтерге сүйенетін болсақ, 2008 жылдың 9 айында Республика аумағында орналасқан түзеу мекемелері мен бас бостандығынан айыру орындарынан бір ғана Қызылорда облысының 185 тұрғыны босатылған. Бұл сандық көрсеткіш былтырғы жылдың осындай мерзімімен салыстырғанда 5,1 пайызға өскен [8]. Жоғарыда айтылып өткен қылмыстық атқару мекемелерінен босатылған тұлғалардың дұрыс жолға түсуіне, олардың қайталап қылмыс жасамауына мемлекет тарапынан, қоғам тарапынан ықпал ету шараларын жүргізбесек, ол тұлғалардың қайтадан қылмыстық атқару мекемелеріне жазасын өтеуге бармауына кім кепілдік береді?

Қазақстан Республикасы «Әділет органдары туралы» заңының талабы бойынша, қылмыстық жазасын өтеген адамдарға әлеуметтік және өзге де көмекті ұйымдастыру бағытында жергілікті атқарушы органдар консультативтік-кеңесші орган құруы міндетті.

Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Үкіметімен «Қылмыстық жазаны және қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шараларын атқаратын мекемелердің қызметіне жәрдемдесу жөніндегі, сондай-ақ қылмыстық жазасын өтеген адамдарға әлеуметтік және өзге де көмекті ұйымдастыру жөніндегі консультативтік-кеңесші орган туралы үлгі ережені бекіту туралы» арнайы қаулы қабылданды.

Жоғарыда аталып кеткендей, егер Қазақстан Республикасы аумағының барлық әкімдіктерінде осындай комиссия құрылса, қылмыстылықтың алдын алу шарасына зор ықпалын тигізері сөзсіз.

Жасалған қылмыстардың ауырлық дәрежесі мен қоғамға қауіптілік сипатына және адамның соттылығының санына, қылмыстардың санаттарына қарай қайталану жай, қауіпті және аса қауіпті қайталану болып бөлінеді.

Жай қайталану – бұл қауіпті және аса қауіпті қайталану түрлеріне жатпайтын түрі, яғни бұрын кез келген қасақана қылмысы үшін соттылығы бар адамның қайтадан қасақана қылмысты жасауы.

Қауіпті және аса қауіпті қылмыстың қайталануы тұлғаның жоғары деңгейде ауыр қылмыс жасауы және құқықтық тұрғыдан алғанда келтірілген зардаптың маңыздылығы, қаншалықты зиянды болуында. Жоғарыда келтірілген тұжырым [9] өзінің айғақтылығын Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 13-бабының 2-бөлігінде былайша көрсетеді, қылмыстың қайталануы:

а) егер адам бұрын қасақана жасаған қылмысы үшін екі рет бас бостандығынан айыруға сотталған болса, осы адам қасақана жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған жағдайда;

ә) егер адам бұрын ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған болса, ол ауыр қылмыс жасаған жағдайда қауіпті деп танылады.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 13-бабының 3-бөлігінде қылмыстардың қайталануы:

а) егер адам бұрын ауыр қылмыс немесе ауырлығы орташа қасақана қылмыс жасағаны үшін кемінде үш рет бас бостандығынан айыруға сотталған болса, осы адам қасақана жасаған қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған жағдайда;

ә) егер адам бұрын ауыр қылмыс жасағаны үшін екі рет бас бостандығынан айыруға сотталса немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған болса, осы адам жасаған ауыр қылмысы үшін бас бостандығынан айыруға сотталған жағдайда;

б) егер адам бұрын ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталған болса, ол аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда аса қауіпті деп танылады.

Профессор Д.С. Чукмаитов өз еңбегінде қылмыстың қайталануы - ол өз алдына ерекше құбылыс, оны қылмыстың көптігінің түрлері мен қылмыстық «қызметтің» басқа да түрлерімен шатастыруға болмайды, ол қылмыстың жалғаспалылығы емес, керісінше құқыққа қарсы іс-әрекет жасаған тұлғаны мемлекет атынан кінәлі деп тапқан жағдайда да, қылмыстық «қызметке» қайтадан оралуы [10] деп көрсетеді.

Сонымен қорыта келгенде, әкімшілік қадағалау қылмыстың қайталануының алдын алу нысаны ретінде заңдылық қағидаларын, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін сақтау негізінде Ата Заңымыз - Конституцияны басшылыққа ала отырып жүзеге асырылады. Сондай-ақ, әкімшілік қадағалау орнату арқылы мемлекеттің қылмыстық саясатының басым бағыттарының бірі саналатын қылмыстылықтың алдын алу шарасын тиімді жүзеге асыруға өз септігін тигізеді.

______________________________

1. 
   Криминология/Под ред. акад. В.Н. Кудрявцева и д.ю.н., проф. В.Е. Эминова. - М.: Юристъ, 2007. - С. 585.
   
2. 
   Криминология: Учебник / Под ред. проф. Н.Ф. Кузнецовой, проф. В.В. Лунеева. – М.: Волтерс Клувер, 2004. - С. 468.
   
3. 
   «Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әкімшілік қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының заңы (15.07.1996 жыл).
   
4. 
   Қылмыстық атқару құқығы: Оқу құралы. – Алматы: ҚазМЗА, 2001. - 204 б.
   
5. 
   Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2005.
   
6. 
   ҚР Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі, 30.01.2001 жыл. – А.: ЮРИСТ, 2009.
   
7. 
   Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы 20 маусым 2005 жыл. - Астана, 16 б.
   
8. 
   Президент және халық газеті. - №1 (174). - 9 қаңтар 2009 жыл. - Алматы, 7-б.
   
9. 
   Чукмаитов Д.С. Влияние первого преступления на последующую противоправную деятельность рецидивистов. – М., 1994. - С. 468.
   
10. 
    Чукмаитов Д.С. Предупреждение преступлений. – Алматы. Баспа, 1997. - С. 97.
    

* * *

The article of Avgustkhan S.A. of the given thesis is complex investigation of a condition of informational support of preventive activity in struggle against criminality as well as improvement of efficiency of crime prevention.