Хисаметдин менла

– Ни өчен озак чыкмадың, саумысың, җаным?

– Әлхәмделилла! Әмма күп тору мөмкин түгел, күрешүебез миңа да хуш исә дә, куркамын ки, белмәсеннәр! – назлы, йомшак тавыш илә диде Хәнифә туташ.

– Курык-курыкма, мин сине тиз җибәрмимен, җаным!-диде менла вә, бер казыкны җирдән суырып чыгарып, бакчага керде. Хәнифә туташның уң кулыннан алып һәм бик тә зәвык белән кысып, яшь кызны бакчадагы кечкенә бер бинага таба алып китте. Бу кечкенә бина Габбас аганың мунчасы иде. Мунчаның эче пакь вә чиста иде.

– Безгә күптән шулай күрешү кирәк иде,-диде Хисаметдин, уң кулы белән Хәнифәне муеныннан кочаклап. Хәнифә туташ сул кулы белән менлага сарылды. Егет вә кыз бик бәхетле булып, икесенең күңелендә гыйшык уты яна иде. Гыйшык ләззәте белән ләззәтләнеп, егет вә кыз үбешеп, кочышып бер-берсенә якын сарылдылар.

– Син хәзер җавап куярга килә идең, мин сагалап көттем, – диде Хисаметдин.

– Бу хатымда мин сиңа бер яңа вакыйга турында белдермәкче булган идем, мине Сибгатулла Җаватовка бирәләр.

– Ничек ул булыр, кеше бит агач түгел, алып биреп булмый.

– Ничек булсын, мин хатымда да яздым, беләсеңме, Бикбулат мулла хатыны белән Гали байдан баш кодалый килгәннәр иде, бүген-иртәгә эшне тәмам итәчәкләр.

– Җаным, безне кем аерыр? Мәхәббәтебез шул кадәр көчле ки, безне ни Гали бай, ни атаң-анаң аера алмаячак.

– Аны син сөйлә, атай-анай әйтәләр ки, бармасаң, көчләп бирербез. Сөймәгән кешегә яр булу миңа агудыр.

– Җаным, син миңа яр булырсың. Минем мәхәббәтемне һичкем җиңә алмас.

Шул вакыт менла, түзә алмыйча, Хәнифәнең иреннәреннән суырып үпте. (...) Яшь кыз тәмам егетнең ихтыярына бирелде.

– Мин сине элек әдәп өчен яхшылык белән сорармын. Әмма бирмәсәләр, миңа алла биргән ихтыяр куәтемә һичнәрсә каршы килә алмас. Бу сүзләрне әйткәндә егетнең күзләре ялтырады, тавышы бераз тетрәде, хәтта туташ бу каһәрле тавыштан бераз куркынды. Моны аңлап, менла, Хәнифәгә сөеп карап, болай диде:

– Курыкма, син мине янә элеккечә сөячәксең, ачуым килгәндә мин каһәрлемен, ләкин ачуым атаң-анаңа килде.

– Шәригатьчә дә көчләп бирү мөмкин түгел? Дөресме? – дип сорады Хәнифә туташ.

– Кияүгә чыгу эшендә кызларга тулы ихтыяр биреләдер. Алар, шәригатькә каршы килеп, яман булсалар, без дә яман булырбыз. Безнең ихтыяр вә хөрриятебезне-ирегебезне ала алмаслар. Җаным! Кеше тормышында бер бәһале вә яхшы нәрсә – хөррияттер. Без үз хөрриятебезне саклый белербез.

– Хөрриятсез яшәү көч вә газап-кысынкылык икәнен мин дә беләм, – диде Хәнифә туташ.

– Дөрес әйттең, җаным! Фикерләрең минеке белән уртак икән.

– Болай булгач, бер-беребездән аерылмабыз! – диде Хәнифә туташ.

Зәвык вә сафа чигеп, ике гашыйк таң яралганны белми калдылар.

– Ничек урыныма кереп җитәрмен икән? Әни-фәлән намазга тормасын, җибәр, җаным, сәламәт бул!-диде Хәнифә туташ.

– Сәламәт бул!-диде Хисаметдин.

Яшьләр саубуллашып аерылыштылар. Менлабыз бакчадан чыгып юк булды. Хәнифә туташ, аяк бармакларына басып, үз бүлмәсенә узды.


VII
Берничә көн үтте. Хәзерге вакытта Хисаметдин шәһәрнең тимер юл вокзалында. Көн кичкә авышкан. Шәһәрнең һәммә халкы вокзалга җыелган. Чөнки бу поезд белән мөфти хәзрәтләре Петербургтан Уфага узачак имеш. (...)

Вокзалның эчендә вә тышында анда-монда мөселманнар сөйләшеп йөриләр. Гали бай Җаватов бу шәһәрнең ахуны вә башка байлар белән бергә сөйләшеп тора. Бикбулат мулла да шунда күренә. Ләкин авызыннан "әйе, шулай"дан башка бер сүз дә чыкмыйдыр. Әбүзәр бәк Дәүләтгилдиев, ялтыравык төймәле формасын киеп, Хисаметдин белән йөри.

Барчасыннан ерак, вокзалның бер диванында яшь бер әфәнде утыра. Бу кеше, крымка бүрекне[6] бераз кырын киеп, һичкемгә кушылмаеп, утыргычның артына аркасы илә таянып, камыш таягы белән ачык калушларының йөзенә уйнап орыр иде. Күзләре дикъкатькә иң лаеклылар. Арыслан гайрәте белән карыйлар. Күзләре белән татарлардан һәрберсен йотып багар, һәр багышында кешенең эченә кереп чыгар. Бу вакыт әлеге арыслан күз, Хисаметдин менла белән Әбүзәр мирзага багып, сүзләрен тыңлый иде. (...)

Кинәт колокол каккан тавыш поездның килүен белдерде. Күп халык платформага чыгып, мөфтине күрергә өмет итте. Мөфти хәзрәтләре үзенә махсус бер вагон алган иде. Шәһәр байларының чакыруын кабул итте. Вагоннан чыкты. Исламнар бер-бер артлы мөфти хәзрәтләренә сәлам бирерләр иде. Күбесе кулын үбеп, түбәнчелек белән каршыладылар. Мөфти Сәлимгәрәй Тәфкилев хәзрәтләре хәзерләнгән табын янына утырды. (...)

Хисаметдин вокзалда арыслан күзне эзли башлады. Ләкин теге арыслан күз инде вокзалдан чыгып киткән икән, аны тапмыйча, Әбүзәр белән вокзалдан чыгып, "Мохтар!" дип, каты тавыш белән кычкырды. Шунда ук, җир астыннан чыккан кебек, артында извозчик Мохтар пәйда булды. Ике яшь егет Мохтарның арбасына утырып киттеләр. Юлда барганда Әбүзәр бәк Мохтардан сорады:

– Эшләр ничек, баеп буламы?

– Мең рәхмәт, сез урнаштырдыгыз! – диде Мохтар.

– Миңа рәхмәт кирәкмәс. Яхшы гына баерсың. Шул булыр җаныма хуш рәхмәт. Сөйлә, айда күпме табасың? – дип сорады Әбүзәр бәк.

– Егермедән егерме өч монетка кадәр табамын, – җавап бирде Мохтар.

– Соң ничек алай була? Егерме өч сум табасың, ә айлык хакың фәкать алты сум?-диде менла.

– И дустым менла! Айлык хакны инде сөйләмә. Извозчиклыкта башка юллар белән табалар. Әгәр йокламасаң, һәр көн казанырсың өч-дүрт сум. Ә хуҗага бары ике сум бирсәң дә, бик шат буладыр. Шулай һәр көн бер-ике сум яшереп каласың да, акча да җыела.

– Болай мал хасил итмәк тугры юл түгел, – диде менла.

– Бик тугры, чөнки ул акча өчен бәлки ничә төн йокланылмый. Моны ат хуҗасы үзе дә аңлый, һич сүз әйтми, зарар юк,-җавапланды Мохтар.

– Әлбәттә, хуҗа аңласа бу эшне һәм дә рәнҗемәсә, зарар юк,-диде менла.

– Кара, эшне бел! – диде Әбүзәр бәк.

– Аллага шөкер, хәзердә илле монет акча тупладым,-диде Мохтар.

– Менла, син улымның хәлен белергә күптән килмисең?

– Хәзердә хәл белергә килдем, абыстай. Сиңа бер үтенечем дә бар.

– Нинди үтенечең, менла, сөйлә, ишетәек.

– Безгә мәрхәмәт итеп, башкода булсагыз иде, абыстай. Өйләнергә телим, Габбас аганың кызын сорасагыз, бик зур мәрхәмәтегездән булыр иде!-диде Хисаметдин менла. (...)

Бер өч-дүрт көннән соңра Гайниҗамал абыстай Габбас агайга башкода булып барды исә дә, Хәнифәне бирергә якын да килмәделәр. Хәнифә туташ Сибгатуллага бармаячагын вә менла Хисаметдинга бару теләген һәр никадәр анасына сөйләсә дә, Шәмсекамәр абыстай кызына:

– Үз файдаңны үзең белмисең, ризыклы вә бай хатын булырсың. Сабыр ит, Сибгатуллага бирербез. Сүземне тыңла: син бала, мин ана! Баштан колак зур булмый, – дип, Хәнифәне үгетләде. Үзенчә төрле чаралар кылды.

– Бай туе, бай туе башланды! – дип, халык, умартадан чыккан корт кеби, өйләреннән тамашага чыга башладылар. Туй җәмгыяте урам буенча әйләнә, мылтык атудан, кыңгырау тавышыннан колаклар тона. Урамны төтен алды, бер сугыш купты дип уйларсың. Алдагы колясканың мылтыклары артыграк гөрселдиләр, бу коляскада кияү булачак Сибгатулла әфәнде һәм кияү егетләре утырган, атлары яшен кебек йөгерә. Хәтта ки юл аша узып баручы бер эт, өлгермичә, коляска көпчәкләре астында калып, уртага ярылып, эчәкләре һаваны бераз исләттеләр. Туй Хисаметдин менланың йорты каршысына җиткәндә, Сибгатулла әфәнденең кушуына күрә, мылтыклар тагын да көчлерәк гөрселди башладылар. Сибгатулла әфәнде шул мылтык шартлаулары белән үзенең җиңүче булуын Хисаметдин менлага күрсәтергә уйлаган иде. Ләкин Хисаметдин, өйдә булмаганга, үзенең җиңелүен күрә вә ишетә алмады.

– Бу ни хәл? Ни гаҗәеп, ни өчен кайтабыз?-дип, туйчылар хәйранга калдылар. Ничек булса да булды, туйчыларның барчасы, башларын җиргә иеп, кире авылга кайтырга мәҗбүр булдылар. Тик Гали бай белән Бикбулат мулла гына, кайтмыйча, хәбәрче атлы егет артыннан шәһәргә юлландылар.

– Гаҗәеп, мин хәстәрлек күрдем, туй чыгымнарын күтәрдем вә кәефләрен тәмам кылдым, ә алар кызларын югалтканнар Бу ни галәмәт!-Бу сүзләргә каршы Бикбулат мулла бер сүз дә әйтә алмады, тик башын тагын да түбәнрәк иде.

– Абыстай, үтенеп сорыйм, Хисаметдин менла шәһәргә килеп җиткәнче мине яшереп тор, кил Алла ризалыгы өчен!

– Ай кызым, әстәгъфирулла! Ата-анаңа итагать кирәк. Юк, юк, өйгә кайт! – диде Гайниҗамал абыстай. – Бу ни хәл, ярабби! Ничек яшьләр бозылдылар! – Бу сүзләр Хәнифә туташның елавын, яшьләрен тагын да арттырып, ул янә каты ялварып:

– Әгәр син, абыстай, шәфкать итеп яшермәсәң, мин үз-үземне үтерүгә кадәр барырмын. Кил, шәфкать ит, җанымны коткар!-диде. Шуннан сон гына Гайниҗамал абыстай кызны берничә көнгә калдырырга риза булды вә әйтте:

– Бак, кызым, өч көннән кая теләсәң, шунда кит. Бу эшләр ярамас.

Хәнифә туташ, рәхмәтләр әйтеп, Гайниҗамал абыстай өендә урнашты.


X
Гали бай илә Бикбулат мулла, шәһәргә җитеп, Габбас агайга керделәр.

Туй мәсьәләсендә "Н" авылында бер гауга купкан кебек, бу вакыт Габбас аганың өендә госманлы-төрек сугышына охшаш хурлашмак вә дәгъва башланды. Гали бай кодасының өенә килеп керү белән иң әүвәл сүзләре мондый булды:

– Инде, Габбас ага, яхшы кешеләр болай эшләмиләр. Туемны ничек кайтардыгыз. Мин туй белән киләм, сез кызыгызны күздән юк иткәнсез. Моны туйдан элек хәбәр итәргә кирәк иде, бу рисвайлык миңа!

– Сабыр ит, мин җан-тән белән. Үзебез синнән дә рисвай булдык...

Гали бай белән Габбас ага арасында хурлашмак шул дәрәҗәгә җитте ки, бер-берсенә күп әдәпсез сүзләр дә әйтештеләр. Шәмсекамәр абыстай үзе чыкканнан соң гына дәгъвалар азая төште. Чөнки Шәмсекамәр абыстай чыгып, шулай ук күп сөйләп, татлы ашатты да ачы костырды:

– Алла, алла, байлыгыгызга инанып, кызымны көчләдем, харап булдым, йөрәк бәгърем баламнан аердың. Кайдадыр, белмибез,-дип, Шәмсекамәр абыстай күп сөйләде. Кыскасы, Хәнифә туташның югалуы күп сүзләргә, каты дәгъваларга сәбәп булды.

– Дуслар, милләт файдасы, милләт файдасы дип сөйләнәсез, сүз белән файда барлыкка килмәс, эш кирәк, җил куганнар.

– Мин бөтенләй файдасыз да тормыймын, сабыйларны укыту белән милләткә хезмәт итәм,-диде көлебрәк Хисаметдин менла.

– Бу эшләрне сөйләмә, ихласлы милләтпәрвәр кеше бары тик балалар укыту белән генә канәгатьләнмәс. Булса булсын зуррак файда, – кисеп әйтте Зурколаков.

– Синең телең-кискен пычак. Синең белән кем дә сөйли алмас, – җавапланды Хисаметдин.

– Сабыр итегез, дуслар! Иң кирәк булган нәрсә, – сүзгә кереште Әбүзәр бәк,-кирәк булган нәрсә-татарны фән китапларыннан хәбәрдар итеп уятудыр. Җәмгыятебезнең күпчелеге фәннәрдән хәбәрләре юктыр. Фәнни китапларны туплап, шәкертләребезгә таратырга кирәк!

– Бу – икенче эш, бу мәгъкуль! – диде Зурколаков.

Бу уртак эш хакында күп киңәшкәннән соң, өч дус мондый карар бирделәр: шәһәрнең ислам халкыннан акча туплап, Кырымда нәшер ителгән җәгърәфия, тарих вә табигатькә караган фән китапларын сатып алып, шәкертләргә вә укый-яза белгән фәкыйрь кешеләргә өләшергә. Әбүзәр бәк вә Зурколаков кеби кешеләрнең, әлбәттә, үз акчаларына да китаплар алдырырга хәлләреннән килә иде. Ләкин, бу вакыт мөселман җәмгыяте гомуми эшкә никадәр ихласлы, һәвәсле булуын тәҗрибә өчен, иганә акча җыярга карар бирделәр. Дуслар, иганә дәфтәре ачып, акча тупладылар. Мәгарифне сөюче исламнарның күбесе бу эшкә шактый булышлык вә ихлас күрсәттеләр. Әмма кайбер мөселманнар: "Буш эш белән йөрисез, безгә фән нигә кирәк",-дип, иганәгә акча бирмәделәр. Мондый мөселманнарга каршы Зурколаков бик ачы вә яман сүзләр әйтте. Хәтта ки иганә акчасы җыелгач, дуслар Әбүзәр бәктә булганда Хисаметдин менла Зурколаковны шелтәләде:

– Гайса, синең телеңне бераз кыскартмак кирәк, бик хәрап синең телең, иганә акча сораганда, ничә кайбер исламнарны хурладың. Бераз әдәп кирәк иде.

– Нинди әдәп? Исламлык дәгъвасын кылалар да, уртак исламия файдасы өчен монет кадәр акчаларын чыгармак өчен алар белән сәгать буе сөйләшергә кирәк. Миңа фән китапларының файдасын инкяр итсеннәр дә, мин мондый кешеләрнең сүзләрен әдәп белән тыңлап торыйм. Исламия файдасы өчен тырышып йөрүне тиле вә буш эштән санасыннар да, мин аларга әдәпле булыйм. Андый гакыллы ишәкләр фән белүне зарарга санасыннар да, мин аларны хурламыйммы? Андый мөселманнарны хурлау гына аздыр. Битләренә төкереп, алардан йөз чөерергә кирәк. Андый гакыллы ишәкләрне...

– Булды, булды! Җитәр, җитәр, Алла өчен җитәр инде, Гайса, синең белән сөйләшү мөмкин түгел! – дип, Гайса әфәнденең сүзен кисте Хисаметдин.

– Әлбәттә, минем белән буш сүзләрне сөйләшеп булмас! – кисеп әйтте Зурколаков.

– Туктагыз! – диде Әбүзәр бәк. – Китаплар җибәрү хакында хат языйк.