Хрономедицина 6-10; 16-20; 26-30
жүктеу/скачать 2.66 Mb.
|
| 18 сурак
18.Еңбек гигиенасы мен кәсіби патологияның хронобиологиялық аспектілерің негіздеңіз.Мысалдар келтіріңіз. Еңбек гигиенасы-бұл еңбек жағдайлары мен сипатын, олардың адамның денсаулығы мен функционалдық жағдайына әсерін зерттейтін және өндірістік орта мен еңбек процесі факторларының жұмысшыларға зиянды және қауіпті әсерін болдырмауға бағытталған ғылыми негіздер мен практикалық шараларды әзірлейтін гигиена саласы. Профилактикалық медицина ғылымдарына жатады. Еңбек гигиенасы: еңбек пен демалысты ұйымдастырудың формалары мен әдістерін, еңбек қызметі процесінде ағзаның жай-күйін, жұмыс қозғалыстарының сипаты мен ерекшеліктерін, жұмыс кезіндегі дене қалпын, еңбек құралдары , қолданылатын шикізатты, процестер технологиясын, техникалық жабдықтарды, дайын және аралық өнімдерді, өндіріс қалдықтарын олардың жұмысшыларға және қоршаған ортаға әсері тұрғысынан зерттейді; өндірістік ортаның физикалық, химиялық және биологиялық факторлары және осы факторлар мен еңбек процестерінің әсерінен жұмыс істейтіндердің физиологиялық өзгерістері. Еңбек жағдайларын сауықтыру жөніндегі практикалық іс-шаралармен қатар, еңбек гигиенасы өндірістегі санитарлық еңбек жағдайларын реттеудің ғылыми негіздерін әзірлейді. Өндірістік кәсіпорындардағы қажетті санитарлық-гигиеналық еңбек жағдайлары жабдықты, технологиялық процестерді, өндірістік және қосалқы үй-жайларды жобалау сатысында да, пайдалану кезінде де қамтамасыз етіледі. Еңбек гигиенасының міндеттері: еңбек жағдайларын сауықтыру бойынша санитарлық-гигиеналық іс-шараларды әзірлеу; өнеркәсіптік-санитарлық қадағалау тәжірибесін жинақтау; еңбекті қорғау жөніндегі нормативтік құжаттаманың ғылыми негіздемесі-заңдар, нормалар, ережелер. Кәсіптік аурулар-зиянды өндірістік факторлардың әсерінен туындайтын аурулар. Кәсіптік ауруларға тек кәсіптік қызмет жағдайында кездесетін немесе белгілі бір кәсіпте жалпы халыққа немесе басқа жұмыс топтарына қарағанда жиі кездесетін аурулар жатады . Кәсіптік ауруларға өндірістік жарақаттар кірмейді. Кәсіби аурудың негізгі себептері: * технологиялық процестердің жетілмегендігі; * Еңбек құралдарының конструктивті кемшіліктері; * жұмыс орындарының жетілмегендігі; * сантехникалық қондырғылардың жетілмегендігі; * жеке қорғаныс құралдарын қолданбау, болмауы немесе жетілмегендігі; * қауіпсіздік техникасы мен өндірістік санитария ережелерін бұзу; * инфекциялық агентпен кәсіби байланыс; * технологиялық регламенттен ауытқу. Зиянды заттар мен факторлардың әсер ету деңгейі мен ұзақтығына байланысты: 1. Жедел кәсіптік аурулар; 2. Созылмалы кәсіптік аурулар. Жіті кәсіптік ауруларға (улануларға) қарқындылығы ПДК(ШРЕК) және ПДУ(ШРЕД)-дан едәуір асатын зиянды және қауіпті өндірістік факторлардың бір реттік (бір жұмыс ауысымынан аспайтын) әсерінен кейін кенеттен дамитын нысандар жатады. Созылмалы кәсіптік ауруларға зиянды, қауіпті заттар мен өндірістік факторлардың ұзақ уақыт әсер етуі нәтижесінде пайда болған аурулардың түрлері жатады. Созылмалы ауруларға сонымен қатар кәсіптік аурулардың жақын және алыс салдары (мысалы, көміртегі тотығымен мас болғаннан кейін ОЖЖ-нің тұрақты органикалық өзгерістері), қолайсыз өндірістік факторлармен (кеш силикоздар, бериллиоз, қуық папилломасы және т. б.) байланысты жұмысты тоқтатқаннан кейін ұзақ уақыт өткен соң дамыған кейбір аурулар, сондай-ақ аурулар, дамуда кәсіби ауру фон немесе қауіп факторы болып табылады (мысалы, асбестоз, силикоз немесе шаң бронхиті аясында дамыған өкпе рагы). Дененің әртүрлі функцияларының ырғағын зерттеу биоритмологиялық ақпаратты десинхроноздың ықтимал құбылыстарын бағалау және кернеу жағдайын диагностикалау критерийі ретінде пайдалану перспективасын ашады. Адамға экстремалды әсерлердің ішінде экспедициялық-вахталық еңбекті ұйымдастыру кезінде жаңа климаттық-географиялық жағдайларда тұруға және жұмысқа бейімделуді зерттеу үлкен қызығушылық тудырады. Әр түрлі генездің стресстік факторларының ағзаға әсері гиперкоагулемияның пайда болуын анықтайтын әмбебап реакциялардың дамуын тудыратыны белгілі. Денедегі биохимиялық процестердің көпшілігі белгілі бір дәрежеде жасуша мембраналарының жүйесімен реттеледі. Бейімделудің маңызды молекулалық механизмі липидтер алмасуының өзгеруі, атап айтқанда олардың липидтердің асқын тотығу қарқындылығы екені белгілі. Липидтердің асқын тотығуы (жыныс) дененің барлық тіндерінде қалыпты түрде жүреді және олардың төмен қарқындылығында қалыпты метаболикалық процестердің бір түрі болып табылады, липидтердің асқын тотығуы мен антиоксиданттық жүйе (aos) арасындағы тепе-теңдік жылжымалы. Стресс кезінде ол липидтердің асқын тотығу өнімдерінің жинақталуына ауысады. Қоршаған ортаның төтенше жағдайлары, ең маңызды стресс факторлары бола отырып, процестердің белсендірілуіне ықпал етеді липидтердің асқын тотығуы . Адаптивті жүйенің қайта құрылуы Қиыр солтүстіктегі адамдардағы липидтердің асқын тотығуы жүйелі реттеу механизмдерінде жаңа қатынастардың орнатылуымен сипатталады организмдегі липидтердің асқын тотығуы. Арктика жағдайындағы адамның еңбек қызметіне Әлеуметтік және геофизикалық сипаттағы факторлардың күрделі кешені әсер етеді. Осыған байланысты, өндірістік қозғалыстар кезінде ағзаны бейімдеудің нақты тетіктерін нақтылау патологияның дамуын бақылау мен алдын-алу құралдарын тиімді дамытудың, сондай-ақ экспедициялық-вахталық еңбекті ұйымдастыру кезінде олардың алыс салдарын ғылыми болжау мүмкіндігінің қажетті шарты болып табылады. Осы зерттеудің мақсаты Қиыр солтүстіктегі экспедициялық-вахталық өндірістік қызмет жағдайларына бейімделу кезінде гемодинамика, гемостаз жүйесі және тромбоциттер мембраналарының (жыныс, АОС) құрылымдық-функционалдық жай-күйінің көрсеткіштерін биоритмологиялық зерттеу болды. Орта ендіктерден (Тюмень қ. – 57o 07' С. Е.) қиыр солтүстікке (Харасавэй к. – 71o 11' С. Е.) меридиандық орын ауыстырулары бар вахталық жұмыс бригадаларына тексеру жүргізілді. Тексеру тәулігіне 6 рет вахтаның басында (алғашқы 3 күн), ортасында (30-35 күн) және вахтаның соңында (55-60 күн) жүргізілді. Зерттеу нәтижелерін талдау бір уақыт белдеуі шегінде қарама-қарсы табиғи-климаттық жағдайларға меридиандық ұшулар кезінде бастапқы кезеңде зерттелетін дене жүйелерінің параметрлерінің көп бағытты және бір мезгілде емес өзгерістерімен жүйеішілік және жүйеаралық десинхроноз байқалатынын көрсетті. Біздің зерттеулерімізде гемодинамиканың, гемостаздың, фосфолипидтердің құрамының, тромбоциттер мембраналарының ПОЛ–АОС хронобиологиялық көрсеткіштерін талдау негізінде Қиыр Солтүстік жағдайларына меридиандық орын ауыстыру кезінде экспедициялық-вахталық еңбек нысаны бар жұмысшыларда және климаттық Контрасттың әсерінде десинхроноздың ауырлығының үш дәрежесі анықталды. Бұл ретте зерттелетін жүйелердің уақытша ұйымдастырылуы бес негізгі критерий бойынша бағаланды: а) негізгі көрсеткіштердің статистикалық маңызды 24 сағаттық ырғағының болуы; б) зерттелетін көрсеткіштердің уақытша процестерінің Негізгі қуатын шоғырландыру және ультрадыбыстық ырғақты орнату; в) бастапқы деректермен салыстырғанда көрсеткіштердің орташа тәуліктік деңгейінің (мезордың) өзгеруі; г) негізгі көрсеткіштердің тәуліктік амплитудасы; д) бастапқы деректермен (акрофазалар мен сенімділік аралықтары бойынша) салыстырғанда көрсеткіштердің жүйе ішіндегі синхрондалуының өзгеруі. Бірінші дәрежелі Десинхроноз гемодинамиканың негізгі көрсеткіштерінің (жүрек соғу жиілігі, қан қысымы, Мину́тный объём кровообраще́ния) орташа тәуліктік мәнінің жоғарылауымен, гипокоагулемиямен, липидтердің асқын тотығу реакцияларының жоғарылауымен және тромбоциттер мембраналарының антиоксиданттық жүйесінің белсенділігі, зерттелетін жүйелердің негізгі параметрлерінің 24 сағаттық периодикасын сақтау. Екінші дәрежелі Десинхроноз гемодинамиканың негізгі көрсеткіштерінің орташа тәуліктік мәндерінің жоғарылауымен, гиперкоагулемиямен, жыныстың жоғарылауымен және тромбоциттер мембраналарының АОС белсенділігінің төмендеуімен, 24 сағат жиілігінде зерттелетін көрсеткіштердің уақытша процестерінің Негізгі қуатының концентрациясын сақтай отырып, статистикалық маңызды 24 сағаттық ырғақтардың болмауымен қатар жүрді. Үшінші дәрежелі Десинхроноз-гемодинамика, гемостаз жүйесі көрсеткіштерінің орташа тәуліктік мәндерінің көп бағытты өзгерістері, тромбоциттер мембраналарының жынысы мен АОС-ның айтарлықтай жоғарылауы және тежелуі, статистикалық маңызды 24 сағаттық ырғақтардың болмауы және олардың ультрадыбыстық компоненттерінің полиморфизмінің көрінісі. Вахталық цикл кезінде десинхроноздың дамуын зерттеу экспедициялық-вахталық еңбекті ұйымдастыру кезінде Қиыр солтүстіктегі өндірістік қызмет жағдайында климаттық факторлар кешенінің әсеріне жауап ретінде гемостаздың жүйелік реакцияларының, гемодинамиканың, жыныс реакцияларының қарқындылығы мен АОС белсенділігінің, тромбоциттер мембраналарының липидтерінің үш түрін ажыратуға мүмкіндік берді. Адам ағзасының шеткі солтүстікке меридиандық қозғалыстарға реакциясының түріне байланысты десинхроноз дәрежесі әр түрлі болды. Трансшекаралық ұшулар кезінде ең айқын десинхроноз вахталық циклдің бастапқы кезеңінде байқалды. Зерттелетін көрсеткіштерді салыстырмалы талдау реакцияның бірінші түрі бар жұмысшыларда сағаттық циклдің басында гемодинамика көрсеткіштерінің орташа тәуліктік мәндерінің жоғарылауын, шамалы гиперкоагуляцияны, барлық фракциялардың біркелкі өсуімен фосфолипидтердің жоғарылауын анықтады. Косинор талдауы гемостаз көрсеткіштерінің акрофазаларының күндізгі уақытқа ауысуын, тромбоциттер санының тәуліктік инағының инверсиясын анықтады. Тромбоциттер мембраналарының гемостазының, жыныс реакцияларының және АОС белсенділігінің негізгі қазандықтарының статистикалық маңызды 24 сағаттық ырғағы болған жоқ. І типті вахталық циклдің ортасына қарай вахтаның басталуымен салыстырғанда гемостаз көрсеткіштерінің мәндерінің салыстырмалы тұрақтануы тән болды. Гемостаз көрсеткіштерінің акрофазалары түстен кейін, ал тромбоциттер саны тәуліктің таңертеңгі сағаттарында шоғырланған. Сонымен қатар, гемостаздың негізгі көрсеткіштері статистикалық маңызды 24 сағаттықмааққа ие болмағанына қарамастан, зерттелетін көрсеткіштердің уақытша процестерінің Негізгі қуаты 24 сағаттық периодтық жиілікте сақталды. Косинор-гемостаз диаграммалары (сол жақта) және спектрлік талдау графиктері (оң жақта) орта ендік деректерімен салыстырғанда вахтаның әр түрлі уақытында реакцияның 1 типінде Тромбоциттер мембраналарының жыныс реакциялары мен АОС белсенділігін талдау ПОЛ-АОС жүйесінде өтемақы туралы куәлік берді, өйткені антиоксиданттық жүйенің белсенділік көрсеткіштерінің акрофазалары липидтердің асқын тотығу қарқындылығы көрсеткіштерінің акрофазаларынан бұрын және олармен бірге жүрді. Вахтаның соңына қарай реакцияның I типінде зерттелетін дене жүйелерінің негізгі көрсеткіштерін уақытша ұйымдастыру орта ендіктердің мәндеріне жақындап, жаңа функционалды деңгейде тұрақтанды. Осылайша, жылдың жазғы және қысқы маусымдарында реакцияның бірінші (адаптивті) түріндегі вахташыларда I–II дәрежелі десинхроноз байқалды, тек вахтаның басында, вахтаның ортасынан бастап вахталық циклдің соңына дейін статистикалық маңызды 24 сағаттық ырғақ тіркелген көрсеткіштер саны біртіндеп өсті және тек соңына қарай вахталық цикл жүйеаралық үйлестіруді тұрақтандыру орта ендік көрсеткіштеріне жақындады. Екінші (гипертензиялық) типтегі вахташыларда вахталық циклдің басында зерттелетін көрсеткіштердің уақытша ұйымдастырылуының айқын десинхронозы байқалады қыс мезгілінде акрофазалардың инверсиясы бар жүйелер, негізгі көрсеткіштердің маңызды 24 сағаттық ырғағының болмауы. Вахталық цикл барысында зерттелетін жүйелердің барлық көрсеткіштерінің II – III дәрежелі десинхронозы сақталды. Жазғы маусымда вахтаның ортасы мен аяғымен салыстырғанда вахтаның басында айқын дезинхроноз байқалды, ал жылдың қысқы маусымында – вахтаның басынан вахталық циклдің соңына дейін дезинхроноз күшейе түсті. Зерттелетін көрсеткіштердің акрофазалары тәуліктің әртүрлі уақыттарына бөлінді. Осылайша, қан қысымының акрофазалары 3'43" және 2'02" - де анықталды. Қыста десинхроноздың мұндай күшеюі суықтың ағзаға спастикалық әсеріне байланысты болуы мүмкін, ол Арктикадағы өндірістік қозғалыстарға реакцияның II типті күзетшілерінде көрінді. Реакцияның III типті вахташыларда зерттелетін жүйелер көрсеткіштерін салыстырмалы талдау вахталық цикл кезінде барлық зерттелетін көрсеткіштерді уақытша ұйымдастырудың десинхронозы байқалғанын анықтауға мүмкіндік берді. Жылдың жазғы маусымында қысқы маусыммен салыстырғанда зерттелетін көрсеткіштерді, әсіресе гемодинамиканы уақытша ұйымдастырудың сағаттың соңында Айқын десинхронозы байқалды. Реакцияның III типті десинхронозының айрықша ерекшелігі зерттелетін көрсеткіштердің 24 сағаттық ырғағының кіші амплитудасы болып табылады. Реакцияның үшінші түрі (астеникалық тип) бар күзетшілерде жылдың қарама-қарсы маусымдарында II дәрежелі десинхроноз байқалды, астениялық көріністері бар: қан қысымының мезорының төмендеуі, жүрек ырғағының жоғарылауы, ұйқының бұзылуы және өнімділік. III дәрежелі Десинхроноз негізінен сағаттың соңында реакцияның екінші түрі (гипертензиялық тип) бар сағаттарда тіркелді. Гемодинамика көрсеткіштерінің мезоры вахтаның барлық кезеңінде жоғары деңгейде сақталды (ЖЖЖ 124% - ға дейін, БАҚ 125% - ға дейін, ДАД бастапқы мәндердің 119% - на дейін). Күнделікті ырғақтардың жүйелік сәйкес келмеуі, индикаторлардың акрофазаларының орын ауыстыруы, маңызды 24 сағаттық ырғақтардың болмауы және кейбір индикаторлардың тәуліктік ырғағының ультрадыбыстық-12 сағаттық компоненттерінің пайда болуы байқалды. Тромбоциттер мембраналарының жынысы мен АОС белсенділігінің реакция көрсеткіштерінің акрофазалары көп бағытты. Мұның бәрі зерттелетін гемостаз көрсеткіштерінің, гемодинамиканың және тромбоциттер мембраналарының жартылай АОС жүйесінің ырғақтарының синхрондалуының Елеулі жүйелік бұзылыстарын көрсетеді. Осылайша, шаттлды меридиандық орын ауыстырулар кезінде ағзаны физиологиялық қайта құрудың белгіленген заңдылықтары Қиыр Солтүстік жағдайында экспедициялық-вахталық Еңбек кезінде өндірістік және экологиялық факторлар кешенінің әсерінен организмнің бейімделу мінез-құлқының стратегиясын анықтайды және солтүстік өңірлер жағдайында өндірісті ұйымдастырудың экспедициялық-вахталық нысаны бар кәсіпорындар қызметкерлерінің денсаулық жағдайын бағалаудың объективті әдістерін әзірлеу үшін негіз болып табылады. Бұл кәсіби іріктеуді, қазіргі денсаулық жағдайын диагностикалауды тиімдірек жүргізуге және еңбек пен демалыстың ұтымды режимдерін құруға мүмкіндік береді. ПОЛ-Перекисное окисление липидов АОС- антиоксидантная система жүктеу/скачать 2.66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|