I. Салықтардың мәні,мазмұны қағитаттары, қызметтері түрлері

Кесте -15 (мың теңгемен)

Сөйтіп, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жеке тұлғалардан жер салығы 2001 жылы 709,1 мың теңге болып, 2002 жылы 237,2 теңге болған, қарап отырғанымыздай - 471,9 мың теңгеге кем . Елді-мекенді жерлерге салынатын жер салығының сомасы 2001 жылы 3 839,1 теңге, 2002 жылы 3 361,7 теңге болған. Бір жыл ішінде - 477,4теңгеге орындалған. Бірнеше артық орындалған жер салығының түрлерінің бірі 43,7% алады, ал қорғаныс, байланыс, көлік, кәсіпорын мақсаттарындағы жерлерге салынатын жер салығының сомасы 2001 жылы 9 391,4 теңге болса, 2002 жылы 9 486 теңге болып,94,6 көп түскен. Осы салық бойынша салық түрлерінің ішінде артық орындалған салықтардың бірі, яғни 41,8% алады. Жалпы жер салығы 2002 жылғымен салыстырғанда 2003 жылы 2691,6 теңге, яғни –393,6 мың теңгеге кем орындалған.

Соның ішінде ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлерге салынатын салық 2002 жылы 237,2 теңге болса, 2003 жылы 6,7 теңге болған,сол сияқты елді-мекенді жерлерге салынатын салық 2002 жылы 3 361,7 теңге боса, 2003 жылы 2 271,5  теңге болып, 1 090,2 теңгеге ұлғайған және қорғаныс, байланыс, көлік, кәсіпорын мақсаттарындағы жерлерге салынатын салық 2002 жылы 9 486 теңге болса, 2003 жылы 3 046 теңгеге, яғни –6 440 мың теңгеге төмендеген. 2004 жылы жалпы жер салығының жергілікті бюджетке түскен сомасы 15 351,7 теңгені құраған. Болжам бойынша 1 4288 теңге болжанса, 1 063 теңгеге артық орындалған. Осы жылды 2003 жылмен салыстырса (2003 жылы –1 2691,6 теңге, ал 2004 жылы- 15 351,7 теңге) бір жыл ішінде 2 660,1 теңгеге көп түскен.

Соның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге салынатын жер салығының сомасы 2003 жылы 400 мың теңге болса, 2004 жылы 240 мың теңге алады. Бір жыл ішінде – 160 мың теңгеге аз орындалғанын көрсетеді. Келесі елді-мекенді жерлерге салынатын жер салығының сомасы 2003 жылы 2 271,5 теңге, ал 2004 жылы 2 266,8 теңгеге, яғни 4,7 мың теңгеге аз болып отыр. Ал қорғаныс, байланыс, көлік, кәсіпорын мақсаттарындағы жерлерге салнатын салық сомасы 2003 жылы 3 046 теңге, 2004 жылы 189,7 теңгеге, яғни –2 856,3 теңгеге кем түсім түсіп отыр.

2004 жылы жалпы жер салығы әр түрлі арналымдағы нысандары бойынша талдайтын болсақ, ең көп түсім түсетін жер салығының түрі ол елді –мекенді мақсатындағы жерге жеке тұлғалардан жер салығын айтуға болады –112%, келесі ол елді-мекенді мақсаттағы жерге заңды тұлғалардан және жеке кәсіпкерлерден түсетін жер салығын айтуға болады – 103%, бірыңғай жер салығы 114 % алады. 13- кестеден байқауға болады. 2004 жылғы көрсеткіштерге сәйкес жер санаттары бойынша түскен жер салығының түсімдерінің құрылымына қарап келесідей салыстырма жасауға болады. Елді мекендер жеріне және бірыңғай жер салығы жергілікті бюджетке басқаларынан қарағанда көп үлеспен түседі.

Қаратал ауданы бойынша салық комитетінің ақпаратпен қамтамасыз ету және есеп бөлімінің ұсынған мәліметтеріне көңіл аударсақ, көріп отырғанымыздай әр салықтың алатын үлестері әр түрлі. Мұны 13, 14, 15 – кестелерден көруге болады. Соның ішінде жергілікті бюджет есебінде тұрған салықтар мен алымдардың алатын, жұмсалатын мақсаттарына қарай орындары бөлек. Соның ішінде бірыңғай жер салығы 2002 жылы 366,2 мың теңге, 2003 жылы 591,5 мың теңгені құраған, 2004 жылы 637,7 мың, ал былтырғы жылы, яғни 2005 жылы 796,1 мың теңге болып отыр. 2004 жыл мен 2005 жылдар аралығында 158,4 мың теңгеге көп орындалған. Ал 2002 жыл мен 2003 жылдары 225,3 мың теңгеге артық орындалған

3.1 Қазақстан Республикасының жер салығын салудағы кездесетін проблемалар

Себебі салық төлеушілердің біразы салықтардың мәні мен мемлекеттке салықтардың қандай қажеттіліктері бар екендігін түсіне білмейді. Егер салықтарды уақытылы әрі толығымен төлеп отырса, онда зейнеткерлер мен тұрмысы нашар адамдарға уақытылы зейнетақылар мен жәрдемақылар дер кезінде төленіп отырылады. Сонымен қатар мемлекеттік бюджетке түскен салықтық түсімдердің есебінен мектептер, ауруханалар, құқық қорғау органдары мен армия және т.б. қаржыландырылады. Осы салық төлемеушілер кейін өздері зейнеткер болғанда, зейнетақылары мен жәрдемақыларын өз уақытынсыз алғанда, онда олар салықтардың мәнін түсінеді. Біздің ойымызша бұл қиындықты тек салық төлеушілердің өздері ғана шеше алады. Мәселен басқа мемлекттердің салық төлеушілері міндеттердің құқықтарға қарағанда басымдылықтарын өздері мойындаған. АҚШ-ң президенті Д.Кеннеди былай деген: “Мемлекет сізге не бере алатынын сұрамаңыз, ал керісінше сіз өз еліңізге не істей аласыз соны өзіңізден сұраңыз”. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері адал салық төлеушілердің арқасында көптеген жетістіктерге жетті.

Сонымен қатар салық органдары мен салық төлеушілердің арасындағы келіспеушіліктер және салықтық даудамалар сот тәжірибесінде қазіргі кезде жиі кездесуде, өкініштісі олардың барлық салық заңдарын толық білмеуі.Салықтық даудамаларды қарастырған кезде судьялар экономика мен құқық саласының кез келген саласында білікті болуы қажет, ал бұл нақты жағдайға сай келмейді [16].

Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға көшуі және әлеуметтік-экономикалық рефомалау процестері жер қатынастарын құқықтық және экономикалық реттеуін ауыл шаруашылық жерлеріне жеке меншік институтын енгізуді, жер нарығын дамытуды талап етті. Аталған жағдайларда еліміздегі жер нарығын дамытудың басты құралы ретінде ауыл шаруашылығында жерді ипотекалық несиелеуді қарастыруға болады. Кепілдердің бір түрі ретінде ипотекалық несиелеу экономиканың аграрлы салысына қосымша қаржы ресурстарын тарту болып табылады. Ипотекалық несиелеу Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексімен, Жер Кодексімен,Заңдық күші бар “Жылжымайтын мүліктерді ипотекалау туралы”Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен реттеледі.

Ауылшаруашылық тауар өндірушілерінің жерді кепілге қоя отырып ипотекалық несиелеудің негізгі артықшылықтарын профессор Сагайдак А.Э. былай көрсеткен жаңа және еңбек етіп жатқан ауыл шаруашылығы өндірушілерінің қолда бар жер уаскелерін кеңейтуге және жаңа жер учаскелерін алуға, ауыл шаруашылығы өндірісін игеруге қаржы ресурстарын тартуға, ауыл шаруашылығына ұлттық экономиканың басқа салаларынан оны тиімді пайдалану мақсаттарымен капитал құйылуына мүмкіндік береді [18].

Қолданыстағы Қазақстан Республикасының Жер Кодексіне сай жер учаскесі кепілдіктің бір түрі бола алады. Себебі жер учаскесі кепілге қоюшыға жеке меншік немесе жер пайдалану құқығы негізінде тән болады. Сонымен қоса ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жер учаскелерін кепілге қою жөніндегі мәмілелерге біршама шектеулер қойылған. Мәселен, қазіргі таңда еліміздегі қолданыстағы заңға сай мемлекет меншігінен жеке меншікке жеңілдетілген бағамен 10 жылдық мерзімге несиеге беруі рұқсат етілген. Сонымен қатар жерді жеңілдетілген бағамен сатып алған кезде (жер учаскесінің кадастрлық құнының 75 % тең баға) оны басқару құқығы бойынша шектеулер енгізілген, яғни өтеу бағасының 50 % төлегеннен кейін ғана жерді кепілге қоюға болады. Сонымен қатар заңға сай уақытша жер пайдалану құқығындағы (49 жылға дейін жалға алу) жерлерді кепілге қоюға рұқсат берілген. Бірақ мемлекет тарапынан 25 % жеңілдетілген бағамен жерді ала отырып, шаруа 10 жыл мерзім ішінде толықтай өзінің иелік құқығын қолдана алмайды, яғни жерді кепілге қою, сату, жалға беру және т.б. сонымен қатар ауыл шаруашылық мақсатында қолданылатын жерлерді жеңілдетілген бағамен сатып алушы азаматтар мен ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының санын шектей отырып, жеңілдетілген баға мөлшерін 40 %-ға дейін төмендетілсе. Бұлардың қатарына тұрақты, әрі тиімді ауыл шаруашылығы мақсаттарындағы жерлерді пайдаланатын, ұзақ уақыт аралығында қызмет етіп жатқан, жер және жалдық төлемдері, жер салығы бойынша бюджетке қарызы жоқ ауыл шаруашылық кәсіпорындары, шеруа (фермер) қожалықтары, өздерінің қаржылық жағдайына қарай жердің сапасын арттыруға тырысатын, яғни белгіленген мөлшер шеңберінде миниралды және органикалық тыңайтқыштармен қамтамасыз етеді.

Жер ерекше жылжымайтын мүліктің түрі, әмбебап табиғи ресурс, оны рационалды пайдаланған кезде ол басқа жылжымайтын мүліктер сияқты жойылмай, керісінше оның құнарлығы мен бағасыүнемі артып отырады. Бірақта тікелей табиғаттың жағдайына байланысты болғандықтан қаржыларды салудың тәуекелді саласы болып қала береді. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығында жерді ипотекалық несиелеу жүйесінің нақты дамытуға төмендегілер әсер етуде:

• 
  жер нарығының нашар дамуы, оның өтімділігінің төмендігі;
  
• 
  ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің қаржылық тұрақсыздығы;
  
• 
  жер нарығының инфрақұрылымының жоқтығы;
  
• 
  жердің сапасының төмендеуі және т.б.
  

- ауыл шаруашылығы мақсаттарында пайдаланылатын жерлердің сапалық жағдайын жақсарту;

- жергілікті жерлерде филиалдары бар мемлекеттік банкті құру. Аталмыш банктің қызметтеріне ауыл шаруашылығына тиімді несиелердің түрлерін беру, ауыл шаруашылығы мақсатында жерді кепілге қоя отырып ипотекалық несиелендіруді жетілдіру;

- жер нарығының инфрақұрылымын ұйымдастыру. Оның негізгі мақсаты жердің тиімділігін ұлғайту мен олар қорғау. Сонымен қатар жер нарығы мемлекет тарапынан қатаң қадағалануы қажет, себебі жер ұлттық игілік болып табылады. Жер нарығының дамуы және қызметі үшін оның құқықтық және ұйымдық инфрақұрылымын өзіне мемлекеттік және коммерциялық ұйымдарды, меншіктің аралас түрлері болу мүмкін, атап айтсақ жер нотариаты, жер соты, тәуелсіз сақтандырушылар мен бағалаушылардың институты және т.б. құру қажет. Әрине, бұған белгілі бір уақыт қажет, бірақ нарықтық қатынастар жағдайында барлық ресурстар айналымға тартылады, жер де тартылуы мүмкін;

- мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің өтімділігін арттыру, себебі оның өтімділігі қалалық және қала маңайындағы жерлерге қарағатда әлде қайда төмен болып келеді;

- жер ипотекасы жөніндегі теориялық және әдістемелік нұсқамаларды, ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілер мен банк жүйесі арасындағы экономикалық қарым қатынас механизмін құру;

- әділ, елдің нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларына жауап беретін ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді бағалау (жердің кадастрлік және нарықтық бағасы). Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, жер нарығы жақсы дамыған елдерде жерге бағаның екі түрі болады: кадастрлік және нарықтық. Жерді кадастрлік түрде бағалау участокке салынған капитал немесе онда өндірілетін өнімнің құнының негізінде белгіленеді, тұрақты ақпараттық база негізінде есептелінеді. Жердің нарықтық бағасы сұраныс пен ұсыныс факторларының ара қатынасына, ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық теңдігіне жету мүмкіндігіне байланысты түрленеді;

- жергілікті бюджет пен Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорына түсетін жер төлемдерінің түрінде түскен жер салығы, жалдық төлем және ауыл шаруашылық мақсаттарында пайдаланатын жерлерді сатудан түскен ақша қаражаттарының 70 %-ның қайтарымдылығы және мақсатты түрде қолданылуы заң жүзінде бекітілген. [19]

Қазіргі таңда игеруге қолайлы құнарлы жерлердің жеткіліксіз болуы салдарынан ауыл шаруашылық өндірісі құнарлылығы аздау игеруге қолайсыз жерлерді де өңдеуге тәуелді. Осы иегруге қолайлы жерлердің көлемі жыл сайын жаһандандыруға сәйкес бірте-бірте азаюда. Бұл жағдай осы жерлердің өзіндік бағасының қымбаттай түсінуіне соқтыруда.

Адам күшімен өңделген жерлерге аса көп мөлшерде шығындар шығарылады. Басты өндірістің негізгі құралдары сияқты жер физикалық және моральдық жарамсыздыққа ұшырамайды. Дұрыс өңдеп, дұрыс қолданылған жағдайда жердің құнарлылылғы жылдан-жылға арта түседі. Өкінішке орай біздің елімізде жер игеру технологияға сай жүргізілмей отыр. Сондықтан Қазақстанда ауыл шаруашылық агрокәсіби дамытудағы бірқатар шешілмеген мәселелер бар:

- біріншіден, Қазақстандағы жер ресурстарының қандай түрлері бар;

- екіншіден, Қазақстанда қанша жер игеруге жарамды ресурстары бар;

- үшіншіден, сол жер ресурстары негізгі жер игерушілердің арасында қандай мөлшерде бөлінуде;

- төртіншіден, Қазақстан Республикасының барлық ауыл шаруашылық аймақтарының жағдайы қандай. [20]

Қазақстан Республикасында жер игеруді және ауыл шаруашылық өнімдерді бақылаудың және ауыл шаруашылығынан бюджетке түсетін түсімдер көлемін қадағалаудың үш деңгейде тұратын үрдісі ұсынылады.

Бірінші деңгейі – аймақтың экономикалық дамудың соңғы бес жылғы дамуына талдау жасау.

Екінші деңгейі – салықтық базаның салаларына сәйкес салық түрлерін анықтау.

Үшінші деңгейі–салықтық бақылау үрдісін қаржылық бақылау органдарымен келісімді түрде жүргізу.

Ұсынылып отырған деңгейлік үрдіс Қазақстан Республикасындағы аймақтарда ауыл шаруашылығының реформаландырудың қалай өткізіліп жатқанын бақылауға мүмкіншілік береді.

3.2 Жер салығын салуды жетілдіру жолдары

Жер салын салу жүйесін қолайлы ұйымдастыру үшін оның ақпараттық қамсыздануын анықтау қажет. Дамыған елдерде бұған фискалдық кадастрлар жатады. Онда жер салығын қажетті ақпараттар жинақталып, өңделіп және сақталады. Мұнда маңызды жағдайдың біріне кадастрдің фискалдық және заңдық қызметтерінің байланысы жатады. Ал бұл салықтың меншік иесін және төлеушілерін анықтауға мүмкіндік береді. Қазақстанға осы қызметтердің бір кадастр шеңберінде қатар қолданған елдердің тәжірибесін қолдану қажет. Мұндай тәсіл орынды, себебі біздің елімізде кадастр бар бірақ басқадай мақсаттарға арналып құрылсада, салық салуға қажетті ақпараттпен қамтылған. Бұл әрине нарықтық жағдайларда іске асырылатын, кадастрге тән оның құрылымының ұйымдастыруын өзгертуге және көптеген элементтермен толықтырылуын талап етеді. Кадастрдің фискалдық және заңдық қызметтерін бір жүйеге қосу материалдық құралдар мен еңбек ресурстарын елеулі үнемдейді. Кадастрдегі ақпараттық база үшін жердің ақшалық (кадастрлік) құнын және олардан өндіріліп алынатын салықтардың мөлшерін анықтайтын арнайы бағалау карталарын құру қажет. Осыған байланысты жерге төлемдерді есептеу үшін ең анық ақпарат көзі ретінде жер кадастрының рөлі жоғарылауда. [22]

Сонымен қатар жер салығынан түскен қаржыны пайдалану мәселесі өзекті проблемалардың бірі болып отыр. Қолданыстағы заңға сәйкес жер салығы мақсатсыз салықтарға жатады., яғни салықтан түскен қаражат жергілікті бюджетке түседі және төмендегілерді қаржыландыруға жұмсалады:

- жергілікті деңгейдегі білім беруге, жалпы бастауыш, жалпы орта білім беру және орта мамандандырылған, қосымша білім беруге;

- жергілікті деңгейдегі арнайы білім бағдарламалары;

- әскер қатарына шақыру мен тізімге алу шараларына;

- жергілікті деңгейдегі төтенше жағдай жұмыстарына;

- жергілікті деңгейдегі құқық қорғау қызметіне;

- жергілікті деңгейдегі денсаулық сақтау бағдарламаларына;

- жергілікті бюджеттен арнайы мемлекеттік жәрдемақы төлеу шараларына;

- әлеуметтік мекен жай жәрдемақысымен қамтамасыз ету шараларына;

- жұмыспен қамтамасыз ету бағдарламасына;

- тұрғын үй бағдарламасына;

- жергілікті деңгейдегі мәдениет, спорт, ақпарат қызметіне;

- жергілікті деңгейдегі транспорт, құрылыс өнеркәсіп обьектілеріне;

- жергілікті деңгейдегі ізденіс жобаларын жүргізу;

- жол салу және оны пайдалану, қайта жаңғырту жұмыстарына;

- халықты ауыз сумен қамтамасыз ету және арықтарды тазалау шараларына. [23]

Осыған орай жергілікті бюджетке жер салығынан түскен қаржыны заң негізінде мақсатты сипатта қолдану, ғни жер ресурстарын басқару қорын нығайтуға жұмсау қажет.

Ланшафты егін шаруашылығын, табиғи азыққа пайдаланатын жерлерді жақсарту, органикалық қоректерді шығаратын обьектілерді салу, шымтезек өндіру, әк материалдарын, фосфориттерді өндіруге қаржыландырылуы керек. Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын жерлердің шығындарын осы қор қарастыруы керек. Сонымен қатар органикалық және минералдық қоректер, соның ішінде агрохимилық сипаттағы топырақты жақсартуға кеткен шығындарды бөлшектеп орнын толтыру. Орын толтырудың көмегімен жердің құнарлығының оптималды деңгейіне жету қарқынына байланысты. Бұл жерде сапалы жерді әрі қарай жақсарту мақсатсыз, өйткені ол жерлер ауыл шаруашылық өнімдердің өсуіне әкелмейді, осыны оптималды деңгей деп айтамыз.

Қолданыстағы жерлерді жақсарту үшін жер иелеріне жеңілдетілген несиелер ұсыну қажет. Жерді қолдануды тоқтатуда орын толтыру төлемдері берілуі керек. Орын толтыру төлемі жіберіліп алынған пайда мен рентаны қосқанда есептелінеді. Орын толтыру төлемін бөлу проблемасы әлі де жетілмеген, сондықтан бұл мәселе заң тәртібімен жүргізілуді қажет етеді. [24]

Жергілікті уәкілеті органдар жұмсалынбаған қаржыны білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет т.б. әлеуметтік проблемаларды шешуге жұмсайды. Экологиялық жағдайдың төмендеуінің өзектілігіне негізінен жер иелеріне салынған айыппұлдар болып табылады.

Жер қатынастарын реттеуде айыппұлдың сыныптамасы:

• 
  жерді ластау және өнімділігін төмендету;
  
• 
  ауыл шаруашылық айналымынан жерді алу;
  
• 
  егістік жерлерін жайылымға айналдыру.
  

Кәсіпорындар мен фирмалардың жұмыстарының өнімділігі мен тиімділігі олардағы мекшік түріне байланысты болады. сол себепті фирмалар тиімді жұмыс істеу үшін меншік түрін өзгертуге және мекшіктік қатынастарды сапаландыруға ұмтылады. Бұл меншіктік объектілерді жекешелендіруге ұмтылудың басты себебі.

Жекешелендірудің басты белгілері ретінде келесі ерекшеліктерді атауға болады:

- мемлекеттік меншік құқығының жеке адамдарға көшуі немесе - - мемлекеттік меншіктің жекеменшікке ауысуы;

- мемлекеттік кәсіпорындарға өз иелігіндегі заттарға толық иелік ету құқын беру;

- мемлекеттік кәсіпорындарды толығымен жеке адамдарға сату;

- кәсіпорындардың активтерін бөлшектеп сату.

«Жекешелендіру» деген ұғымдарға әр елдің ресми құжаттарында әртүрлі түсініктеме беріледі, бірақ ол түсініктемелер жекешелендірудің жоғарыда аталған ерекшеліктерінен алыс кетпейді.

Экономикалық жағдайдың сипатына орай меншіктің ауысу түрлерінің модельдеріне байланысты жер меншігі де өзгеруде. Жекешелендіру аталған ерекшеліктері мен түрлеріне қоса жекешелендірудің жаңа сипаты – мемлекет меншігіндегі жер үлесін жеке фирмаларға беру, өнідірістік басты міндеттерді (өнім өндіру) жекешеленген шаруашылыққа тапсыра отырып, қаржылай басқару тетігін мемлекет уысынан шығармау шындығында жекешелендіру деп кәсіпорынның басты капиталын сатуды ғана айтуға болмайды. Жекешелендіру экономиканы мемлекет билігінен босату және жеке азаматтарда кәсіпорындардың мүлкіне иелік етуге құқық беру арқылы өндірісті тиімділендіру үшін әкімшілік тарапынан қысымды азайтуды да айтуға болады.